کارکردهای دین در زندگی اجتماعی

اشاره:

دین در حوزه های مختلف زندگی انسان نقش بازی می کند. انسان برای بهتر زیستن نیاز به آموزه های دینی دارد که از سوی خالق یکتا برای راهنمای او ارسال شده است. یکی از نقش های دین در زندگی انسان، کارکرد آن در زندگی اجتماعی است که در نوشته به این مطلب اشاره شده است.

نقش دین در بهبود روابط اجتماعی چیست؟

دین با پایه ریزی جامعه ای بر اساس مبانی ارزش های انسانی و معنوی، نقشی محوری و اساسی در ترسیم ساختارهای اجتماعی دارد. دین و مذهب در حوزه اجتماعی، به دنبال پی ریزی جامعه ای است که در آن، ارزش ها و اصول انسانی و معنوی حاکم باشند و این ارزش ها و اصول در روابط اجتماعی افراد از کوچک ترین واحد اجتماع، یعنی خانواده، تا سطح کلان جامعه، تبلور پیدا کنند. بدیهی است که برای تشکیل چنین جامعه ای، باید ساختاری متناسب با آن، ترسیم و پایه ریزی شود و به تعبیر دیگر، دین در کنار توجه به ابعاد فردی، جامعه ای را ترسیم می کند که در کنار تأمین نیازهای مادی انسان ها و افراد جامعه، به نیازهای معنوی آنان نیز توجه می شود و پیشرفت مادی و معنوی را برای افراد جامعه به ارمغان می آورد.

امام (ره) در وصیت نامه خویش در این باره نوشته است: «اسلام و حکومت اسلامی، پدیده ای الهی است که با به کار بستن آن، سعادت فرزندان خود را در دنیا و آخرت، به بالاترین درجه، تأمین می کند و قدرت آن را دارد که قلم سرخ بر ستم گری ها و چپاول ها و فسادها و تجاوزها بکشد و انسان ها را به کمال مطلوب خود برساند و مکتبی است که بر خلاف مکتب های غیرتوحیدی، در تمام شئون فردی و اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و نظامی و اقتصادی، دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته، ولو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد، فرو گذار ننموده است و موانع و مشکلات سر راه تکامل را در اجتماع و فرد گوشزد نموده و به رفع آنها کوشیده است»۱.

بنابراین، مذهب و ادیان الهی، آثار و کارکردهای بسیار متعدد و سازنده ای در حوزه فردی و اجتماعی دارند و با توجه به گستردگی مصادیق آثار، خدمات و کارکردهای مثبت دین، تنها به نمونه هایی از این آثار و کارکردها می پردازیم.

کارکردهای گوهر دین

فیلسوفان و محققانی که در زمینه کارکردهای دین، پژوهش نموده اند، درباره حوزه ها و گستره کارکردهای دین، دیدگاه های مختلفی دارند. گروهی کارکردها، آثار و فواید دین را در امور فردی یا خصوصی یا اخروی منحصر ساخته اند و عده ای خدمات و حسنات دین را به امور اجتماعی، عمومی و دنیوی نیز تعمیم داده اند. حق مطلب این است که دین و به ویژه دین اسلام، در گستره وسیعی در ساحت های مختلف فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی، خصوصی و عمومی فواید خود را نشان داده است. در این قسمت، بدون ادعای انحصار گوهر دین، به اجمال به پاره ای از کارکردهای آن اشاره خواهیم داشت.

۱. پاسخ به احساس تنهایی

یکی از احساسات مشترک ما با سایر انسان ها، احساس تنهایی است. همه انسان ها از تنهایی رنج می برند. اگر اندکی در

دل و درون خود سیر و سفر کنیم، این احساس را در وجود خود خواهیم یافت; حتی ممکن است زمانی که در جمع به سر می بریم، باز احساس تنهایی کنیم. تنهایی در پنج ساحت مختلف زیر تصور می شود:

الف. تنهایی فیزیکی که به اقتضای زمان و مکان است; مثلاً هنگامی که در منزل یا کتاب خانه تنها باشیم، احساس تنهایی می کنیم. این تنهایی در همه جا، رنج آور نیست. برخی از انسان ها در حالت های ویژه ای، طالب تنهایی فیزیکی اند و از آن لذت نیز می برند.

ب. تنهایی اخلاقی یا تنهایی در معاشرت که شخص به جهت یک سلسله خصوصیت های روحی و ویژگی های رفتاری و خلق و خوی های روانی، از دیگران فاصله می گیرد یا دیگران او را طرد می کنند و شخص در معاشرت، احساس تنهایی می کند; مانند پیرمردها و پیرزن ها که اغلب بین آنها و جوانان به جهت ویژگی های روحی، خندق عمیقی فاصله است. این احساس تنهایی، رنج آور است; گرچه قابل تحمل نیز می باشد.

ج. تنهایی ادراکی و ذهنی یا تنهایی روحی که شخص احساس می کند دیگران اوضاع و احوال او را در نمی یابند و کسی او را فهم و درک نمی کند و گرچه با او حشر و نشر دارند، اما از حیث اجتماعی، رتبه والا و بالایی دارد و از حد متوسط مردم فاصله دارد و استعداد مردم، در درک وضعیت او، به فعلیت نرسیده است و به تعبیر تولستوی، این غم را به کجا باید برد که سخنش را بعد از او بفهمند؛ ولی اطرافیان او را در نیابند. چنین شخصی، احساس می کند که با امور درونی خود تنهاست. این نوع رنج تنهایی، با یافتن انسانی هم رتبه شخص تنها، قابل برطرف شدن است; ولی در هر صورت، قابل تحمل می باشد. تنهایی ذهنی و ادراکی در نوابغ، اولیای الهی و عارفان، بیشتر یافت می شود.

د. تنهایی عاطفی که شخص تنها به جهت عاطفه قوی و نگاه واقع بینانه به اطراف خود، احساس می کند که دیگران خالصانه او را دوست ندارند و احساس و احترام مردم نسبت به او، یا به مقتضای آداب و رسوم اجتماعی است و یا برای رفع نیازهای طرف مقابل. اگر از افراد چاپلوس و فریب کار که برای حفظ منافع ناحق خود به عرض ارادت های کاذب می پردازند بگذریم، حتی محبت فرزند نسبت به پدر و مادر، عشق والدین نسبت به فرزندان، علاقه معلم به شاگرد و رابطه عاطفی شاگرد به معلم، برای رفع نیازهای خودشان است; نیازهای مادی یا معنوی ای که با ارائه احساس و نشان دادن عاطفه، رفع می گردند.

ﮬ. تنهایی مصیبتی؛ انسان ها وقتی در برابر مشکلات، مصایب و رنج ها قرار می گیرند و دیگران را نیز همانند خود در مقابل این شرور، رنجور مشاهده می کنند و احساس تنهایی و ناامنی می کنند; به گونه ای که گویا کسی توان حل این مصایب را ندارد. این امر، باعث می شود که نظام ارزشی از بین رفته، به دنبال آن، زندگی و حیات دنیوی، بی معنا گردد. ادیان با اعتراف به خداوند عالم، قادر، خیرخواه و عاشق مطلق، ساحت های مختلف احساس تنهایی را پاسخ می دهند; زیرا خداوندی که از درون ما با خبر است و به نیازهای ما آگاهی دارد، آن قدر به ما نزدیک است که از روان ناخودآگاه ما نیز باخبر است; «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»۲. خدا از من به من نزدیک تر است. او قادر مطلق و برآورنده نیازهای آدمیان است و عاشق مطلق و بی قید و شرط است. عشق او نیز از سنخ عشقِ دهندگی است؛ نه عشقِ گیرندگی; یعنی خداوندِ عاشق به معشوق نزدیک است؛ تا نیازهای معشوق را اولا و بالذات برای او برآورده سازد; بر خلاف سایر عشق ها که از سنخ گیرندگی یا ترکیبی از هر دو نوع می باشند.

حال اگر انسانی این احساس درونی را به حق تعالی پیدا کند، با مناجات و دعا و راز و نیاز، به او تقرب می جوید و از آفات احساس تنهایی، نجات می یابد و تحمل شداید، مشکلات و رنج ها بر او آسان می گردد. احکام ارزشی برای او معنا پیدا می کند و زندگی معنادار می شود. اضطراب و دلهره رفع می گردد و امید، جانشین آن می شود و نیز عاطفه و عشق و محبت به دیگران، برای استمرار در مسیر عشق و محبت به خدا قرار می گیرد.

بنابراین، روشن شد که اعتقاد به خدا و دین داری، با پاسخ دادن به احساس تنهایی انسان، کارکرد مهم خود را نشان می دهد و یکی از نیازهای مشترک انسان ها را مرتفع می سازد.

۲. کاهش دادن ترس از مرگ

ترس از مرگ، حالتی روانی است که بسیاری از انسان ها را دچار حیرت و گاه بحران می نماید. دین و باورهای دین، به ویژه اعتقاد به خدا و حیات اخروی، ترس از مرگ را می کاهد. این کاهش توسط دین از چند راه زیر تأمین می شود:

الف. تفسیر مرگ به انتقال از عالمی به عالم دیگر و ابطال اعتقاد به نابودی و نیستی انسان.

ب. حیات اخروی، ضامن عدالت است و به عنوان سرای دیگر، فاقد هر گونه ظلم و ستم و بی عدالتی و جبران کننده ظلم های دنیوی است. این معرفت، با تکوینی دانستن اعمال دنیوی و نتایج اخروی، تبیین بیشتر و بهتری پیدا می کند و تواناتر از قائلان به قراردادی و اعتباری خواندن رابطه دنیا و آخرت، حیات اخروی را تفسیر می کند.

ج. دین به عنوان ابزار مهمی برای اتصال انسان به بی نهایت و رساندن او به مقام فنا و توحید وجودی و شهودی، دغدغه های کوچک تری چون مرگ را کاهش می دهد و انسان وارسته و عارف سالک را که خواهان مقام محبت و عشق است_ نسبت به مرگ، بی توجه می سازد; زیرا عارفان الهی می یابند که:

۱. موجود کامل مطلق وجود دارد.

۲. راهی برای اتصال و تقرب به آن، قابل دسترسی است.

۳. مسیر رسیدن به کمالات مطلق، مانند علم مطلق و قدرت مطلق است.

۴. شرط لازم تقرب به خدا، اطاعت از اوامر و نواهی الهی است.

۵. تصویر دین از رابطه انسان و خدا، هم به صورت رابطه عبد و مولاست و هم به شکل عاشق و معشوق; یعنی عارف سالک می یابد که رابطه عاشقانه با رابطه خائفانه اجتماع پذیرند و به طور کلی، دین، آرمان ها، ارزش ها و معرفت هایی را به متدینان القا می کند که مرگ را ناچیز می پندارند.

د. دستورات دینی و انجام فرایض و مناسک دینی، از نظر روان شناختی، نوعی رضایت به انسان عطا می کند و هر اندازه که احساس گناه کاری کمتر شود، احساس ترس از مرگ نیز کاهش می یابد.

ه. آموزه های دینی، دنیا را مقدمه آخرت و مدرسه انسان معرفی می کنند و اندیشه نفی قیامت را با بیهوده دانستن آفرینش، مترادف می شمارد؛ «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ۳; آیا پنداشته اید که ما شما را بیهوده آفریده ایم و بازگشت شما به سوی ما نیست»؟

۳. کاهش رنج و تعب

در این زمینه، سه پرسش اساسی وجود دارد؛ نخست این که چرا انسان ها رنج می برند و چرا بدون رنج، نمی توان زندگی کرد؟ دوم این که چرا همه انسان ها به طور یکسان رنج نمی برند؟ سوم این که چرا رنج ها بی پاداش می مانند؟

ادیان با این که منکر رنج زندگی نیستند، ولی با پاسخ دادن به پرسش های سه گانه، روان آدمی را برای تحمل رنج ها آماده تر می سازند. انبیا نسبت به پرسش نخست که چرا آدمیان رنج می برند، این گونه پاسخ می دهند:

۱. بسیاری از رنج ها، زاییده دست بشر است; یعنی رنج هایی وجود دارد که قابل رفع هستند؛ ولی انسان با اختیار خود، مقدمات آنها را فراهم می آورد.

۲. پاره ای از رنج ها و شرور، اقتضای ذاتی، تکوینی و طبیعی این جهانند و عمومیت دارند; مانند پیری، که ریشه کَن شدنی نیست؛ اما با دستورالعمل های ادیان، کاهش پذیر و قابل تحمل تر است.

۳. رنج ها و مشکلات، برای آزمایش انسان ها و برای تکامل و تقویت آنها ظاهر می شوند.

پاسخ ادیان نسبت به پرسش دوم، یعنی عدم تساوی رنج، این است که رنج های اختیاری از آن کسانی است که مقدمات آنها را فراهم آورده اند و بدین جهت، تعمیم پذیر نیستند و رنج های طبیعی و تکوینی نیز برای همه انسان ها به صورت مساوی وجود دارند و اقتضای زندگی این جهانند. رنج های آزمایشی نیز گرچه به طور یکسان نصیب آدمیان نمی شوند، ولی اعتقاد به آنها در کاهش رنج مؤثر است.

آموزه های دینی، پرسش سوم – یعنی بی پاداش بودن رنج ها – را با پذیرش پاداش های دنیوی و اخروی رنج ها، پاسخ می دهند. نکته قابل توجه دیگر، این است که رنج، زمانی پدید می آید که انسان به دنبال به دست آوردن تمام امور لذت بخش باشد و با این غایت طلبی، دچار سرگشتگی شده، همیشه ناراضی می شود؛ اما اگر آدمی تلاش کند تا اصول و قواعد اخلاقی بر زندگی شخصی او حاکم شود و یا به معشوق الهی سر سپرَد و عشق برای او فراهم شود، رنج، زدوده می شود و عشق، زندگی او را فرا می گیرد.

در قرآن آمده است:

«وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ۴; چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید؛ حال آن که خیر شما در آن است».

«وَ لَنَبْلُوَنکُمْ بِشَیْء مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْص مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثمَراتِ وَ بَشرِ الصابِرِینَ۵; هر آیینه شما را با اندکی از ترس، گرسنگی و آفت در مال ها و جان ها و میوه ها می آزماییم و مردان صبور و بااستقامت را مژده بده».

«وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ۶؛ ما به ایشان ستم روا نداشتیم؛ اما خودشان به خودشان ستم نمودند».

قرآن کریم بین سختی ها و آسایش ها تلازم قائل است و می فرماید: «فَإِن مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً إِن مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً۷؛ پس حتماً با سختی، آسانی است. حتماً با سختی، آسانی است».

خداوند سبحان به جهت لطف خاصی که به بندگان سالک و اولیا دارد، آنها را گرفتار بلا می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِن اللهَ اِذا اَحَب عَبْداً غَتهُ بِالْبَلاءِ غَتاً؛۸ خدا زمانی که بنده ای را دوست بدارد، او را در دریای شداید غوطه ور می سازد».

۴. معنا دادن به زندگی آدمی

معنادار کردن زندگی، یکی از مهم ترین روش های روان درمانی است که به نام معنادرمانی مطرح می شود. در این زمینه، می توانید به کتاب های در جست وجوی معنا و نیز پزشک روح، مراجعه کنید. اهمیت این مطلب از آن جا روشن می شود که زندگی ما منحصر به حیات بیولوژیک نیست و برای این که از حیات خود بهره مند شویم و حقیقت زندگی را دریابیم، باید از پوچی دور بمانیم و این، جز از طریق پاسخ به پرسش های اساسی درباره فلسفه زیستن، یعنی «از کجا آمده ام؟»، «در کجا هستم؟» و به «کجا می روم؟»، میسر نیست و دین به این پرسش های سرنوشت ساز، پاسخ صریح و شفاف می دهد و تاریکی ها و ابهام های زندگی را می زداید. عقل گرچه تا حدودی به این پرسش ها پاسخ می دهد، ولی محدودیت عقل، حاکی از ناتوانی آن در حل نهایی این پرسش هاست. بسیاری از انسان ها از زندگی روزمره خود بی زار می شوند و گاهی حیات اجتماعی را رها می سازند و گاهی دست به نابودی خویش می زنند و این امور، زاییده بی معنا خواندن زندگی و انحصار هستی و عالَم، به ماده و گرایش به بی دینی است.

زندگی در دو حال معنادار می شود؛ نخست آن که شخص، یک سلسله اصول و معارفی را بپذیرد که زندگی را هدف مندانه سازند و دوم آن که با آموزه هایی چند، رنج را تحمل پذیر و نامحسوس کند و آن را از زندگی بیرون کند و به عبارت دیگر، زندگی با عشق، معنادار می شود. انسان بی دین، برای زندگی خود، هدف و عشقی قائل نمی شود. بر این اساس، یا به نابودی خود دست می زند و یا با رشد صنعت و تکنولوژی و نفی هر گونه قناعت در تولید، به نابودی سایر انسان ها و جهان می اندیشد.

فیلسوفان اگزیستانسیالیسم، در زمینه اضطراب، دلهره، ترس و معناداری، بزرگ ترین دغدغه را داشته اند. مؤسس این تفکر، کی یرکگارد، با طرح اصالت وجود انسان، به اصل آن بحران ها پرداخته است; ولی این مکتب فلسفی، سرانجام به دو فرقه الحادی و الهی تقسیم شد. تمام فیلسوفان الهی با اعتقاد به خدا، ترس، دلهره و اضطراب را برای خود حل کردند; ولی فیلسوفان الحادی، مانند آلبرکامو، از درمان این بحران ها اظهار عجز کردند.

در شماره آینده، به تعداد دیگری از کارکردهای دین در زندگی امروزی، اشاره خواهیم نمود.

پی نوشت:

1. وصیت نامه الهی سیاسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۶۸، ص ۷ و ۸.
2. سوره ق، آیه ۱۶.
3. مؤمنون، آیه ۱۱۵.
4. بقره، آیه ۲۱۶.
5. همان، آیه ۱۵۵.
6. نحل، آیه ۱۱۸.
7. انشراح، آیه ۵ و ۶.
8. کلینی، اصول کافی، ج ۱.
9. مطهری، عدل الهی، ص ۱۸۸.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.