چیستی زکات و شرایط پرداخت آن

زکات در لغت(۱) و قرآن به معنای طهارت و پاکیزگی(۲) و رشد و نمو(۳) و احتمالا به معنای عمل صالح(۴) نیز آمده است و در اصطلاح فقهاء زکات حقّی است واجب، در مالی که به حد نصاب رسیده باشد.

زکات از جمله ی ضروریات دین است و از عبادات مهم محسوب می شود,(۵) به طوری که قرآن در آیاتی که انسان را به نماز دعوت کرده، آن را با زکات مقرون ساخته است.

فاقیموا الصلاه و آتوا الزکوه(۶) «پس نماز را بر پا دارید و زکات بدهید». با ادای نماز و پرداخت زکات است که برادری و اخوّت دینی حاصل می شود.

فان تابوا و اقاموا الصلوه و آتوا الزکوه فاخوانکم فی الدین(۷) «پس اگر توبه کنند و نماز بر پا دارند و زکات بدهند، در این صورت برادر دینی شما می باشند».

و از آن جا که پرداخت زکات موجب تطهیر و تزکیه ی نفس از پول پرستی، خودخواهی، بخل، پستی، قساوت، طمع، آز و حسد است، آن را «زکات» و از آن جا که پرداخت آن دلیل بر صدق و راستی و وفاداری به ایمان است، آن را «صدقه» می نامند. قرآن در این باره می فرماید: خُذ مِن اموالِهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها(۸) «از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله ی آن پاک و پاکیزه شان سازی».

زکات نه تنها موجب پاکی و وارستگی فرد، بلکه مایه ی پاک سازی جامعه از فقر و بیکاری ـ که اساس انواع جرایم و جنایات و فسادهاست می شود. و در برابر بیش تر کمبودها و مفاسد، افراد اجتماع را بیمه می کند. بنابراین حکم زکات، هم پاک کننده ی فرد و اجتماع است و هم نمو دهنده ی بذرهای فضیلت در افراد و هم سبب پیش رفت جامعه, و این رساترین تعبیری ا ست که درباره ی زکات می توان گفت. زکات از یک سو آلودگی ها را می شوید و از سوی دیگر، تکامل آفرین است.(۹)

حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مورد زکات می فرماید: «(و بدانید که) زکات همراه نماز، مایه ی تقرّب مسلمانان به خداوند است، بنابراین کسی که زکات را با طیب خاطر عطا کند، کفاره ی «گناهان» او محسوب می شود و مانع و حاجبی از آتش برای او خواهد بود، پس نباید کسی چشم به دنبال آنچه پرداخته بدوزد و در ادای آن، برای خویش مشقت ببیند یا به خاطر آن حسرت بخورد، زیرا آن کسی که بدون طیب نفس، برای دریافت مزد بیشتری آن را بپردازد، نسبت به سنّت پیامبر(صلی الله علیه وآله) جاهل است و از اجر و ثواب محروم و در عمل گمراه، و در ندامتِ طولانی به سر خواهد برد».(۱۰)

و اما در جواب سؤال این که برای چه چیزهایی باید زکات داده شود؟

«زکات در نُه چیز واجب است: ۱ـ گندم ۲ـ جو ۳ـ خرما ۴ـ کشمش ۵ـ طلا ۶ـ نقره ۷ـ شتر ۸ـ گاو ۹ـ گوسفند و اگر کسی مالکِ یکی از این نُه چیز باشد، با شرایطی که در محل خود گفته شد، به یکی از مصرف هایی که داده اند برساند.»(۱۱)

کسانی که زکات بر آن ها واجب است:

کسانی که زکات بر آنها واجب است، باید شرایط زیر را دارا باشند:

۱ـ بلوغ، بر افراد نابالغ، زکات واجب نیست.

۲ـ عقل، بر مالِ دیوانه زکات واجب نیست. باید تمام سال عاقل باشد، مگر این که جنون در زمان کوتاهی عارض گردد. و این محل اشکال است.

۳ـ آزادی (بنده و غلام کسی نباشد).

۴ـ مالکیت تام: بر مالی که بخشیده شده و یا قرض داده شده است، زکات واجب نیست، مگر بعد از دریافت آن، هم چنین بر مالی که وصیت شده، مگر بعد از وفات وصیت کننده و قبول کسی که برای او وصیت شده است که در این هنگام، آن مال در ملکیت وی در می آید.

۵ـ امکان تصرف کامل(۱۲)

موارد مصرف زکات:زکات در هشت مورد مصرف می شود. خداوند این مصارف را در قرآن چنین بیان فرموده است:

انما الصدقات للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المؤلفه قلوبهم و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل فریضه من الله و الله علیم حکیم(۱۳)

«صدقات، تنها به تهی دستان و بی نوایان و متصدیان (گردآوری و پخش) آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در (راه آزادی) بردگان، و وام داران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. (این) به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا دانای حکیم است.

۱ و ۲ ـ فقرا و مساکین: فقیر کسی است که در اثر نداشتن کار دایم یا پیش آمدهای زندگی یا کثرتِ ا فراد تحتِ تکفّل، دچار کمبود و کسر بودجه ی زندگی است. خداوند درباره ی فقیرانِ واقعی می فرماید: «(این صدقات) برای آن (دسته از) نیازمندانی است که در راه خدا فرو مانده اند و نمی توانند (برای تاًمین هزینه ی زندگی) در زمین سفر کنند، از شدت خویشتن داری فرد بی اطلاع، آنان را توان گر می پندارد. آن ها را از سیمایشان می شناسی. با اصرار، (چیزی) از مردم نمی خواهند…»(۱۴)

و مسکین کسی است که به عللی مانند نقص عضو، بیماری و پیری، خانه نشینی و یا از کار افتاده است. حالِ مسکین بدتر از حال فقیر است(۱۵) به طور کلی فقرا و مساکین کسانی هستند که بالفعل و یا بالقوه نمی توانند دارای شغلی باشند که زندگی آن ها را تأمین کند و خرج تمام سال خود و کسانی را که تحت سرپرستی آن ها به سر می برند آن چنان که مناسب با شئونشان هست به دست آورند.(۱۶)

۳ـ عاملان (کارگزاران): عاملان کسانی هستند که از جانب امام یا نایب امام، ماًمور گرفتن، نگه داری، و محاسبه ی زکات اند. سهمی از زکات به این کارگزاران در برابر عملی که انجام می دهند تعلق می گیرد، هر چند که بی نیاز باشند.

۴ـ ایجاد الفت: سهمی از زکات برای ایجاد الفت و علاقه مند کردن کفار به جهاد و اسلام و هم چنین برای دلگرمی مسلمانان که عقایدشان ضعیف است، اعطا می شود.

۵ـ آزاد کردن: برای آزاد کردن انسان ها از بردگی نیز می توان سهمی از زکات اختصاص داد.

۶ـ بده کاران: بده کارانی که در اثر بده کاری (نه معصیت و اسراف) به قرض و ورشکستگی افتاده اند و قادر به پرداخت بدهی های خود نیستند، از مال زکات، بدهی شان پرداخت می شود، هر چند که به اندازه ی خرج روزانه ی سالش پول داشته باشد و از نظر مالی و زندگی فقیر نباشد.

۷ـ در راه خدا: سهمی که از زکات در راه خدا داده می شود، عبارت است از هزینه های مربوط به مصالح عمومی مسلمانان و اسلام، مانند ساختن قنات، احداث راه و خیابان و تعمیر آن ها و آن چه که موجب بزرگ داشت شعایر و اعتلای کلمه ی اسلام خواهد شد، یا باعث از بین رفتن فتنه و فساد از حوزه ی اسلام یا دو گروه مسلمانان خواهد شد.

۸ـ در راه ماندگان: مسافرانی که سفرشان در راه معصیت نباشد و به عللی در غربت دچار بی پولی شده اند، هر چند که در شهرشان متمکن باشند، از صندوق زکات به مقداری که آن ها را به شهرشان برساند ـ مطابق شئونات ـ داده می شود.(۱۷)

پی نوشت:

۱- راغب اصفهانی، المفردات، دفتر نشر الکتاب، ص ۲۱۳.

۲ – کهف : ۷۳، شمس : ۹، نور : ۲۱.
۳- بقره : ۲۳۲.
۴ – مریم : ۳۲، ۱۴.
۵- ر.ک: محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمهؤ قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ج ۴، ص ۲۱۶.
۶- حج : ۷۸.
۷- توبه : ۱۱.
۸- توبه : ۱۰۳.
۹- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۸، ص ۱۱۸.
۱۰- نهج البلاغه، خطبه ی ۱۹۹.
۱۱- امام خمینی، رساله عملیه، احکام زکات، مسئله ی ۱۸۵۳.
۱۲- بی آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نوین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج۲، ص ۷۹، به نقل از تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۱۲.
۱۳- توبه : ۶۰.
۱۴- بقره : ۲۷۳.
۱۵- ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ج ۹، ص ۴۸۴.
۱۶- ر.ک: نهج البلاغه، خطبه ی ۱۹۲.
۱۷- رساله نوین، همان، ج ۲، ۹۳، ۹۴، به نقل از تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۲۸.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.