پیشتازی شیعه در علوم قرآنی

 علامه «سیدحسن صدر»، صاحب کتاب «تأسیس الشیعه» در اثبات پیش تازی شیعه در مباحث علوم قرآنی، به «کتاب فی علوم القرآن» حضرت امام علی(علیه السلام) استشهاد می کند.

 زمانی که از مصحف حضرت امام علی(علیه السلام) یاد می شود، منظور قرآنی است که همراه آن توضیحات، شأن نزول، شرح و بیان آیات آمده است و الا قرآن یاد شده در آن جا، دقیقا همین قرآن موجودی است که ما در اختیار داریم.

اثر دیگری که از مکتوبات امام علی(علیه السلام) باقی است، مجموعه ای است که گاهی با نام «کتاب علی(علیه السلام)» یا «جامعه علی(علیه السلام)» و یا گاهی با نام «صحیفهالفرائض» از آن یاد می شود.

 در واقع این مجموعه در زمان خود پیامبر(ص) شکل گرفته است. امام حسن(علیه السلام) از این مجموعه (کتاب علی(علیه السلام)) عبارتی دارند که در مصادر حدیثی ـ از جمله مرحوم مجلسی در «بحارالانوار» ـ آن را نقل می کنند، امام حسن (علیه السلام)می فرماید: «ان العلم فینا و نحن اهله؛ علم و دانش همه پیش ماست». مقصود از عبارت «علم» همان علوم دینی، معرفتی و الهی است که از آن می توان به حدیث هم یاد کرد و بعد امام حسن(علیه السلام) می فرمایند «و هو عندنا مجموع کله بحذافیره؛ تمام این علوم و دانش نزد ماست.» و در ادامه می فرمایند: «و هو عندنا مکتوب باملاء رسول الله و خط علی بیده» این جمله بسیار مهم است؛ یعنی تمام این علوم که به دست ما رسیده مکتوبی است که به املاء پیامبر(ص) و خط حضرت علی(علیه السلام) بوده است.

 این مجموعه در دوران های متعدد توسط امامان معصوم(علیه السلام) بر دیگران عرضه شده است و گاهی به آن استشهاد می کردند. «صیرفی» یکی از اصحاب امام محمد باقر(علیه السلام) می گوید: «ما نزد حضرت محمد باقر(علیه السلام) بودیم، ایشان کتابی را آوردند و فرمودند: «هذا کتاب علی» و عباراتی را نشان دادند و فرمودند: «هذا خط علی و املاء رسول الله» که این مجموعه هم نقش بسیار مهمی در شکل گیری مجموعه های حدیثی بعدی داشته و از میراث های گران قدر حدیثی بوده که نزد ائمه(علیه السلام) محفوظ بوده است و از طریق آن ها مطالبش منتقل شده و مجموعه های حدیثی بعدی شکل گرفتند.

 اثر دیگری که به حضرت علی(علیه السلام) منسوب است، کتابی با عنوان «کتاب فی علوم القرآن» است. این مجموعه که در واقع عمدتا مباحث علوم قرآنی؛ مانند محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و یا مطالب تفسیری دیگری بوده است، از حضرت علی(علیه السلام) به یادگار مانده است.

ایشان به سخن علامه «سیدحسن صدر» استشهاد کرد و گفت: علامه سیدحسن صدر که یکی از علمای بزرگ شیعه است و در کتاب «تأسیس الشیعه» وقتی می خواهد پیش تازی شیعه را در مباحث علوم قرآنی یاد کند، می نویسد: «اما سائر انواع علوم القرآن فاول من نوعها و قسمها فهو ایضا علی امیرالمؤمنین …» سایر علوم قرآن و نخستین کسی که آن ها را تنویع و تقسیم کرد، حضرت علی(علیه السلام) است و یاد می کند که این مطالب به نام علوم قرآن بوده و مجموعه ای بوده است که از حضرت علی(علیه السلام) رسیده است. احتمال می رود که این مجموعه ای که به نام علوم قرآن بیان می شود، بخشی از همان «کتاب علی(علیه السلام)» باشد و یا ممکن است خود مجموعه ای مستقل باشد که به دست ما رسیده است.

 آخرین مجموعه ای که به دست ما رسیده است و امروزه جامعه علمی ما بیشتر از آن بهره می برند و مهم تر است، مجموعه ای به نام «نهج البلاغه» است. این اثر بخشی از خطبه ها، نامه ها و کلمات حضرت(علیه السلام) است که عمدتا در آن دوران ۵ ساله حکومت رسمی ایشان بیان شده است. آن دورانی که مردم بیشتر به ایشان رجوع داشتند.

وی با اشاره به این که بخش قابل توجهی از نامه ها، خطبه ها و کلماتی که از ایشان صادر شده است، در کتاب شریف «نهج البلاغه» جمع آوری شده است، خاطرنشان کرد: زحمت این کار را «سید رضی» از علمای بزرگ شیعه در قرن ۵ کشیده است و امروزه در اختیار ما قرار دارد. هم چنین بر این کتاب شرح های فراوانی نوشته شده است. به طوری که آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذریعه فی تصانیف الشیعه» از ۱۵۰ شرح و علامه امینی در کتاب «الغدیر» از ۸۰ شرح نام می برند که بر این مجموعه نگاشته شده است.

 آثار دیگری هم، هم چون «کتاب السنن و القضایا و الاحکام» یا «کتاب التعلیقات النحویه» یا آثار دیگری که در کتاب های تاریخ حدیث ثبت هست، به حضرت علی(علیه السلام) اختصاص دارد که باید برای اطلاعات بیشتر به کتب تاریخ حدیث رجوع شود. نهایتا این که حضرت علی(علیه السلام) در قرن اول نقش بسیار زیادی داشتند، در این که گفتارهایشان همه کلام الهی بوده و به نحوی وحی با واسطه است، مضبوط و مکتوب شود تا به نسل های بعد منتقل شود. چه آن هایی که خود امام(علیه السلام) دست به قلم شدند، چه آن هایی که پیامبر(ص) املاء فرمودند و امام علی(علیه السلام) نوشتند و چه آن هایی که ایشان دستور به نوشتن دادند و یا اهمیت نوشتن را بیان کردند.

الحمد الله نسل بعد از حضرت علی(علیه السلام)؛ یعنی امامان معصوم(علیه السلام)، همین میراث گران قدر را حفظ کرده، تداوم داده و معارفی بر آن افزودند و همه این ها تا حدود قرن سوم و چهارم به عنوان مجموعه های حدیثی یا اصول اربعمائه مکتوب شد و در قرن ۴ و ۵ توسط عالمان و محدثان بزرگ شیعه؛ مانند شیخ کلینی، صدوق و طوسی، ضبط و به عنوان کتب اربعه تدوین شد که امروزه در اختیار همه جویندگان حدیثی است.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.