وظایف انسان در مورد سلامت محیط زیست در قرآن و روایات

نگهداری از محیط زیست امری ضروری است و برای بقای انسان و سایر موجودات زنده بر روی زمین امر حیاتی است. حفظ محیط زیست نه تنها به بهبود کیفیت زندگی انسان ها کمک می کند، بلکه از اهمیت اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی نیز برخوردار است. در اسلام، حفاظت از محیط زیست به عنوان یک وظیفه مذهبی و اخلاقی مورد تأکید قرار گرفته است. اسلام تأکید می کند که انسان در مقابل محیط زیست وظائفی دارد و باید با احترام برخورد کند و از منابع طبیعی با دقت استفاده کند تا برای نسل های آینده آنها را حفظ کند. این اهمیت به حفظ تعادل در طبیعت، حیات های زنده و منابع طبیعی برای رفاه بشر و حفظ خلقت خداوند اشاره دارد.

جایگاه محیط زیست در اسلام

از نظر قرآن کریم، زمین گهواره و آرامگاه بشر است که خدا برای او فراهم کرده است.[۱] پس از ایجاد این گهواره و آفرینش انسان، خدای متعال وحی کرد که ای بشر! بدان که «او شما را از زمین آفرید و آبادی آن را از شما خواسته است».[۲]

پیامبر اکرم (ص) که خدا وظیفه تبیین قرآن را بر عهده او گذاشت، می فرماید: «از زمین محافظت کنید که مادر شماست و هر که روی زمین کار بد یا خوبی کند، از آن خبر می دهد».[۳] از سویی می دانیم که بهترین گهواره آغوش مادر است که بی دریغ محبت را ارزانی فرزند می کند و از بلایا حفظش می کند؛ پس گهواره بودن زمین در حد مادری است که فرزند باید دغدغه مهر و رحمت و صلاح آن را داشته باشد.

با توجه به این جملات در مورد زمین و محیط زیست و سایر آیات و روایات مشابه، باید دانست که مکتب وحی از خراب کنندگان محیط زیست متنفر است؛ چنان که خرابی زمین را کار منافقان و دروغ گویانی می داند که ادعای اصلاح گری و رفع خرابی و فساد دارند.[۴]

قرآن این گروه را کسانی معرفی می کند که: «او چون ریاستی یابد و متولی امور گردد، کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشتزارها و نسل را نابود کند و خداوند فساد و تباهکاری را دوست ندارد».[۵] با توجه به این اصل بنیادین باید وظایف انسان در تعامل با محیط زیست تبیین شود.

۱-تلاش برای زیبایی و بوی خوش محیط

امام صادق (ع) می فرماید: «خداوند زیبایی و خودآرایی را دوست دارد و از آشفتگی و تظاهر به فقر بیزار است؛ هرگاه خداوند به بنده ای نعمتی بدهد، دوست دارد اثر آن را در او ببیند. عرض شد: چگونه؟ فرمودند: لباس تمیز بپوشد، خود را خوشبو کند، خانه اش را گچ کاری کند، جلوی در حیاط خود را جارو کند، حتی روشن کردن چراغ قبل از غروب خورشید، فقر را می برد و روزی را زیاد می کند».[۶]

امام هادی (ع) از پدرانش از جدش امام صادق (ع) نقل کرده است: «خدا زیبایی و زیبا شدن را دوست دارد و از زشتی و زشت شدن بدش می آید… پرسیدند: چگونه چنین باشیم؟ فرمود: لباستان را پاکیزه کنید، بوی خوش استفاده کنید، خانه خود را زیبا و تمیز کنید و زباله های خود را از محیط زندگی دور کنید…».[۷]

شهری که مردمانش چنین زیبا و آراسته زندگی کنند، از پلشتی دور باشند، وجود زباله در محیط زندگی را تحمل نکنند و خلاصه اهل روشنایی باشند، روشن است که طیب هستند و زندگی خوشایند و با نشاطی دارند.

۲-نظافت محیط زندگی

نظام آفرینش در زیباترین صورت است. سخنی از رسول خدا (ص) مشهور است که «پاکیزگی و زدودن آلودگی از ایمان است».[۸] از امام علی (ع) نیز نقل شده است: «طهارت و پاکی نصف ایمان است.»[۹] پس بخشی از ایمان از طریق پاکیزه کردن زندگی و محیط زیست حاصل می شود.

بنابراین در سبک زندگی اسلامی داشتن زمین پاک یک نیاز است. این نیاز تکلیف آور است و مسلمانان را موظف می کند که زمین را آلوده نکنند. گذشته از زمین، هوای محیط زندگی نیز باید پاکیزه باشد. در نگاه اسلامی بدون هوای پاک زندگی گوارا نیست و هوای پاک باید در کنار آب فراوان و گوارا که تفسیر «آب طیب» است و زمین حاصل خیز باشد.

این حقیقت از امام جعفر صادق (ع) نقل شده است: «زندگی خوشایند و مطابق میل نیست مگر به سه چیز: هوای پاکیزه، آب فراوان گوارا و زمین نرم و حاصل خیز».[۱۰]

پیام آور اسلام (ص)، اسلام را چنین معرفی می کند: «اسلام تمیز و پاکیزه است. پس شما هم نظیف و پاکیزه باشید و بدانید که داخل بهشت نمی شود مگر نظیف و پاکیزه».[۱۱] پیام این سخن این است که انسان آلوده و آلوده کننده محیط زیست شایستگی ندارد که وارد بهشت اسلام شود.

۳-پیشگیری از آلودگی محیط زیست

وظیفه دیگر هر مسلمان در برابر سلامت محیط زیست، پیشگیری از آلودگی محیط زیست به انواع مواد مضر برای سلامت انسان است. از جمله مواد مضر سم ها هستند. از احادیث به روشنی استفاده می شود که در شریعت اسلامی استفاده از مواد سمی حتی در جنگ نیز ممنوع است.

امام صادق (ع) از امیرالمومنین (ع) نقل کرده است: «رسول خدا از ریختن سم در بلاد مشرکین نهی کردند».[۱۲]

از جمله مواد مضر، فضولات انسانی است؛ به همین دلیل اسلام برای پاک نگهداشتن محیط زیست و حفظ سلامت زیستگاه انسان و سایر موجودات حتی برای ادرار و فضله و محل تخلیه آن برنامه ارائه کرده است.

امام صادق (ع) از امیرالمومنین (ع) از رسول خدا (ص) نقل کرده است که «حضرت از فضله کردن در کنار آبی که مردم از آن به عنوان آب آشامیدنی استفاده می کنند و در کناره های جوی آبی که از آن می نوشند و زیر درختی که میوه دارد نهی کردند».[۱۳]

اهل بیت (ع) از آموزش دادن رفتارهای صحیح در هیچ مسئله ای کوتاهی نکرده اند. از امام کاظم (ع) در مورد روش درست دفع فضله سوال شد؛ حضرت پاسخ دادند: «… رو به مسیر باد و پشت به مسیر باد نباش».[۱۴] حضرت توجه داده اند که ابتدا بو و ذرات نجاست و آلودگی در فضای محیط زیست پخش می شود و پس از خشک شدن، اجزای فضله و خاک آلوده در محیط زیست پخش می شود؛ پس لازم است که فضله در مسیر باد نباشد.

در سبک زندگی اسلامی به گردشگران و افراد غریبه ای که به محلی وارد می شوند دستور داده شده که حق ندارند در هر جایی تخلی کنند. شخصی به امام سجاد (ع) عرض کرد: «افراد غریبه کجا برای وضو آماده شوند و مقدمات آن را انجام دهند؟ حضرت فرمود: از بول و فضله در کناره های جوی های آب و راه های پرتردد و زیر درختان میوه دار و جاهایی که شایسته لعن است بپرهیزند. سوال شد محل های لعن کجاست؟ فرمودند: جلوی درها.[۱۵]

۴-حفاظت از آب ها در محیط زیست

آب که مهم ترین عامل و اساس حیات و آبادانی زمین است[۱۶] و خدای متعال آن را پاک و پاک کننده و وسیله طهارت قرار داده است باید از آلودگی دور بماند و همه باید برای جلوگیری از آلوده شدنش تلاش کنند.

آب اگر سالم بماند چنان که از آسمان فرود آمده، زمینه ساز زدودن پلیدی های شیطانی و رفع آلودگی های بیمار کننده[۱۷] و پیدایش محصولات و میوه ها خواهد بود.

در آیه ای خدای متعال در مورد آب جاری در نهرهای بهشتی می فرماید: «بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده چنان است که در آن نهرهایی از آب صاف و خالص که بد بو نشده است، جاری است…».[۱۸]

حفاظت از آب ها چنان مهم است که پیامبر اکرم (ص) افراد را حتی از انداختن بزاق در چاه آبی که از آب آن می نوشند، نهی فرمود.[۱۹] امام علی نیز در روایتی می فرماید: «کسی از شما آب را آلوده نکند و هر که چنین کرد و آسیب دید نباید جز خود را سرزنش کند؛ زیرا آب اهلی دارد».[۲۰]

۵-حفاظت از درختان و توسعه درختکاری

درختان و گیاهان رکنی اساسی در محیط زیست هستند که زیست انسانی بدون وجود آنها ممکن نیست به همین دلیل حفاظت از تکلیف الهی بر گردن انسان است. امام صادق (ع) خطاب به مفضل می فرماید: «ای مفضل! از آفرینش و آماده سازی حکیمانه و مدبرانه اشیا برای رفع نیاز انسان درس عبرت بگیر… برای او درخت آفریده شده و او باید آن را در زمین بکارد، آب دهد و به آن رسیدگی کند…».[۲۱]

از امام صادق (ع) نقل شده است: «زراعت کنید و درخت بکارید؛ به خدا سوگند، مردم کاری حلال تر و پاکیزه تر از آن انجام نمی دهند».[۲۲]

برای رغبت به توسعه درخت کاری بهترین مشوق های ارزشی برای این عمل بیان شده است؛ مشوق هایی جاویدان و تامین کننده سعادت آخرت. رسول خاتم (ص) کاشت درخت میوه را صدقه ثواب آور دانست و فرمود: «هر کس… نهالی بنشاند بدون ظلم و تجاوز به حقوق دیگران، مادام که مخلوقات خداوند رحمان از آن استفاده می کنند پاداش سازنده استمرار خواهد داشت.»[۲۳]

ظرافت های سبک زندگی اسلامی برای داشتن محیط زیست پاک و پاکیزه آنجا جلوه می کند که ببینیم بهترین مشوق ها را برای ایجاد و نگهداری فضای سبز در نظر گرفته است. رسول خاتم (ص) غرس درخت میوه را صدقه ثواب آور دانست و در تشویق آن چنین فرمود: «هر کس درختی بکارد که حتی هیچ انسانی و مخلوقی از مخلوقات خدا از آن استفاده (مستقیم) نکند، باز هم برای او صدقه است».[۲۴]

امروز همه به خوبی می دانند که آن درخت اکسیژن تولید می کند و استفاده ظاهری معیار صدقه قرار گرفتن نیست. اکسیژن تولید شده و دیگر فواید درخت کاشته شده که در پاکی و پاکیزگی زمین و محیط زندگی بشر نقش دارد، صدقه ای است که تا آن درخت زنده است، جاری است و در نامه عمل درخت کار ثبت می شود.

در اسلام نه تنها بر کاشت درخت سفارش شده است، بلکه بر آبیاری و مراقبت از درختان نیز تاکید شده است. از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است: «هر کس درختی را در بیابان یا درخت سدری را آب دهد، مثل آن است که مومنی را از تشنگی سیراب کرده باشد.»[۲۵]

اسلام به شدت از آسیب زدن به درختان و قطع بی دلیل آنها منع کرده است. رسول خدا (ص) به فرماندهان جنگی و نیروهای خود پیش از هر درگیری توصیه می کردند هیچ درختی را تا ناچار نشدید، قطع نکنید.[۲۶]

نکته ای که لازم است به آن توجه شود این است که کاشت درخت از نظر اهل بیت (ع) عملی عبادی بوده است؛ چنان که هنگام کاشت نهال ذکر خدا و دعا یا تلاوت آیاتی از قرآن را داشته اند و دیگران را به الگوگیری از خودشان توصیه کرده اند. در حدیثی می خوانیم: هنگام کاشتن درخت یا زراعت این آیه را بخوانید: «سخن پاک همانند درخت پاک (سالم و بی آفت) است که ریشه هایش استوار و شاخه هایش در آسمان است؛ میوه هایش را به وقتش به خواست خدا می دهد».[۲۷]

۶-حفاظت از حیوانات و حیات وحش

توجه به همه جهات محیط زیست مورد ترغیب دین مقدس اسلام است. حیوانات چه اهلی و چه وحشی بخش مهم دیگری از محیط زیست هستند. خدای متعال انسان را به حیوانات توجه داده و در آیات متعددی انسان ها را به تدبر در خلقت آنها فراخوانده و آنها را نشانه های قدرت، حکمت و رحمت خود دانسته است.[۲۸]

تنها در سوره نحل در توصیف چهارپایان نقش های مهمی را برای این حیوانات در زندگی انسان بیان کرده است، مانند: تهیه پوشاک، تهیه خوراک، زیبایی و زیباسازی محیط زیست و حمل و نقل. در آیه ۸ این سوره از سه حیوان اسب، قاطر و الاغ به خصوص با فایده سواری و زینت بخشی محیط یاد کرده است.[۲۹]

امیرالمومنین (ع) می فرماید: «از خدا پروا کنید در حق بندگانش و بلادش؛ زیرا شما مسئول هستید حتی در برابر زمین ها و ستوران و حیوانات».[۳۰] این سخن بیانگر مسئولیت انسان در برابر حیوانات است. اسلام آن قدر به حیوانات اهمیت داده که در کتاب های حدیثی بابی به احکام و قوانین مربوط به حیوانات و جانداران اختصاص داده شده است که با مراجعه و دقت در آنها در می یابیم که اسلام درباره محیط زیست و رعایت حقوق جانداران و حفاظت از آنها تا چه اندازه حساسیت نشان داده است.[۳۱]

رهبران الهی به هر موجود زنده بی آزار که زیان او به چیزی یا کسی نمی رسد، احسان می کردند و چنین کاری را به دیگران نیز توصیه می کردند. نقل شده که حضرت مسیح (ع) هنگام عبور از کرانه دریا مقداری از غذای شخصی خود را به دریا انداخت؛ برخی از حواریون گفتند: یا روح الله! چرا چنین کردی؟ فرمود: برای حیوانات دریا تا از آن تغذیه کنند و ثواب این کار نزد خداوند بزرگ است.[۳۲]

در سبک زندگی اسلامی احساس وظیفه در برابر تشنگی حیوانات همان احساس وظیفه در برابر انسان ها است. از امام محمد باقر (ع) نقل شده است: « خنک کردن جگر تفتیده و تشنه واجب است و هر کس جگر تشته حیوان یا غیر آن را سیراب نماید، خداوند او را در روزی که هیچ سایه ای غیر از ظل معنوی خدا نیست، در سایه خود پناه می دهد».[۳۳]

ام کلثوم (س) در بیان واقعه شهادت حضرت امیر (ع) می فرماید: … حضرت در مورد مرغابی هایی که برای برادرم حسین (ع) هدیه آورده بودند، سفارش کرد و فرمود: «دخترم به حق خودم بر تو، اینها را رها کن؛ چیزی را حبس کرده ای که زبان ندارد و قادر نیست وقت گرسنگی و تشنگی چیزی بگوید. پس غذا و آبش بده یا آنها را رها کن که از زمین غذای خود را به دست آورد.»[۳۴]

در مورد مراقبت از حیوانات امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) نقل کرده اند: «بچه های کوچک پرندگان را که هنوز پر در نیاورده اند و نمی توانند پرواز نمایند از لانه شان در نیاورید و شکار نکنید.»[۳۵]

نگاه اسلام به حیوانات چنان است که کسی حق ندارد حیوانی را بیهوده بکشد. از رسول خدا (ص) نقل شده است: «آن که گنجشکی را بیهوده بکشد، روز قیامت آن حیوان از دست او ناله سر می دهد و می گوید: خدایا فلان شخص بیهوده و نه برای منفعتی، مرا به قتل رسانده است.»[۳۶]

۷-حفظ آرامش محیط زیست

در نظام اسلامی محیط زیست مطلوب آنجاست که امنیت و آرامش مطمئن داشته باشد: «خداوند (برای آنان که کفران نعمت می کنند) مثلی زده است: منطقه آبادی که امن و آرام و مطمئن بود».[۳۷]

در چندین آیه خداوند تبارک و تعالی شب را نعمتی که زمان آرامش است،[۳۸] می شمارد. آرامش چنان اهمیت دارد که در سوره قصص می فرماید: چه کسی غیر از خدای یکتا می تواند چیزی مانند شب که شما در آن آرامش داشته باشید، خلق کند؟[۳۹]

خداوند در آیه ای خانه را محل آرامش بر می شمارد؛ به همین دلیل خانه و محل خواب انسان مسکن نامیده شده است. در آیه ۸۰ سوره نحل می خوانیم: «خداست که برای شما خانه هایتان را محل آرامش قرار داد.»[۴۰]

خدای متعال در سبک زندگی اسلامی به کسی اجازه نمی دهد آرامش همنوع خود را برهم زند. برای تامین این هدف خطاب به مومنان می فرماید: ای مومنان، وارد هیچ خانه ای غیر از خانه خودتان نشوید، مگر آنکه اعلام کنید و اجازه بگیرید».[۴۱]

این حق نه تنها برای انسان هاست، بلکه تامین آرامش محیط زیست، به ویژه در شب حتی برای حیوانات و پرندگان نیز لازم است. امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) در مورد برهم زدن آرامش پرندگان به ویژه در شب و هنگام خواب نقل کرده اند:

«شبانگاهان جوجه را از آشیانه اش بیرون نیاورید و پرنده را هنگام خوابش برای سر بریدن از لانه بیرون نیاورید تا صبح شود. مردی سوال کرد: هنگام خوابش چه وقتی است؟ آن حضرت فرمود: شب هنگام خواب اوست؛ بنابراین شبانه به سراغش نروید تا صبح شود».[۴۲]

آرامش محیط زیست ممکن است با آلودگی و ناهنجاری صوتی نیز برهم بخورد. خدای متعال از زبان لقمان خطاب به فرزندش نقل می کند: «از بلندی صدای خود بکاه که زشت ترین صداها صدای خران است».[۴۳]

نتیجه گیری

اسلام دین پاکی ها و پاکیزگی هاست. بر همین اساس، در اسلام هر رفتاری که منجر به فساد و آلودگی در عرصه محیط زیست شود، نهی شده است؛ از طرف دیگر برای صلاح و سلامت محیط زیست، توصیه هایی در آیات قرآن کریم و  کلام اهل بیت (ع) وارد شده است که از جمله عناوین آنها عبارتند از: توصیه برای تلاش زیبایی و بوی خوش محیط، نظافت محیط زندگی، توجه به پیشگیری از آلودگی محیط، دستوراتی برای حفاظت از آب ها، درختان و حیوانات و حفظ آرامش محیط زیست.

پی نوشت ها

[۱] . طه: ۵۳، زخرف: ۱۰.

[۲] . هود: ۶۱.

[۳] . نهج الفصاحه؛ ص۳۸۰، ح۱۱۳۰.

[۴] . بقره: ١١.

[۵] . بقره: ۲۰۵.

[۶] . طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۴۱.

[۷] . مجلسی، بحار الانوار، ج۳۷، ص۱۷۵، ج۳.

[۸] . نهج الفصاحه، ص۷۹۱.

[۹] .  مغربی، دعائم الإسلام، ج۱، ص١٠٠.

[۱۰] . ابن شعبه حرانی، تحف العقول: ص۳۲۹.

[۱۱] . نهج الفصاحه، ج۲، ص٩٩٨.

[۱۲] . کلینی، الکافی، ج۵، ص۲۸، ح۲.

[۱۳] . صدوق؛ الخصال، ج۱، ص۹۷.

[۱۴] . کلینی، الکافی، ج۳، ص۱۵، ح۳.

[۱۵] . کلینی، الکافی، ج۳، ص۱۵، ح۲.

[۱۶] . انبیا: ٣٠.

[۱۷] . انفال: ۱۱.

[۱۸] . محمد: ۱۵.

[۱۹] . صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص١٠.

[۲۰] . ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۹۷.

[۲۱] . مفضل بن عمر، توحید مفضل، ص۸۶.

[۲۲] . صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۵۰، ح۳۹۰۷.

[۲۳] . نوری طبری، مستدرک الوسائل، ج۳۱، ص۲۶۰، ح۱۵۸۹۵.

[۲۴] . نهج الفصاحه؛ ج ۲، ص ۵۶۳.

[۲۵] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۲.

[۲۶] . کلینی، الکافی، ج۵، ص۲۷، ح۱.

[۲۷] . کلینی، الکافی، ص۲۶۴، ح۷.

[۲۸] . بقره: ۱۶۴.

[۲۹] . نحل: ۵-۸.

[۳۰] . نهج البلاغه، خطبه ۱۹۷.

[۳۱] . ر.ک: کلینی، الکافی، ج۷، ص۳۶۷.

[۳۲] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۹، ص۴۰.

[۳۳] . کلینی، الکافی: ج٢، ص۵۸، ح۶.

[۳۴] . نوری طبری، مستدرک الوسائل، ج۸، ص۳۰۶، ح۹۵۱۱.

[۳۵] . کلینی، الکافی، ج۶، ص۲۱۶، ح۳.

[۳۶] . متقى، کنز العمال؛ ج۱۵، ص۳۷-۳۸، ش۳۹۹۷۱.

[۳۷] . نحل: ١١٢.

[۳۸] . یونس: ۶۷، انعام: ۹۶، نمل: ۸۶، غافر: ۶۱ و… .

[۳۹] . قصص: ٧٢.

[۴۰] . نحل: ٨٠.

[۴۱] . نور: ۲۷.

[۴۲] . کلینی، الکافی، ج۶، ص۲۱۶، ح۲.

[۴۳] . لقمان: ۱۹.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۳.
3. حر عمالی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت (ع)، ۱۴۰۹ق.
4. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، تحقیق جعفر شمس الدین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۱ق.
5. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۶۲.
6. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، انتشارات شریف رضی، ۱۳۷۰.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، چ۳، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷.
8. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تحقیق میانجی و بهبودی؛ بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
9. مفضل بن عمر، توحید مفضل، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.
10. مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، مصر، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
11. متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال، تحقیق شیخ بکری حیانی، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
12. نوری طبری، حسین، مستدرک الوسائل؛ قم: موسسه آل البیت (ع)، ۱۴۰۸ق.
13. نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، دنیای دانش، ۱۳۸۲.

منبع مقاله | با اقتباس از:

میرعرب، فرج الله، رفتار با محیط زیست بر اساس آموزه های قرآن و اهل بیت (علیهم السلام)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص ۳۲ الی ۵۵.