نیکی به پدر و مادر

نیکی به پدر و مادر، وظیفه‌ای اخلاقی است که در واجب بودن شکر منعم ریشه دارد. انسان فطرتا شاکر و سپاسگزار کسی است که به او نیکی کرده است.

سپاسگزاری از پدر و مادر، نشانه و گواه سلامت فطرت است و کسی که به پدر و مادر خود نیکی می‌کند، از فطرت خود پاسداری کرده است. اهمیت سپاسگزاری از پدر و مادر، چنان است که خداوند پس از امر به شکرگزاری از خود، شکر پدر و مادر را آورده است:

و وصینا الانسان بوالدیه حملته امه وهنا علی وهن و فصاله فی عامین ان اشکر لی و لوالدیک الی المصیر؛(۱)
و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش به هنگام بارداری او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می‌یابد آری او را سفارش کردیم که شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت همه به سوی من است.

و همان طور که کسی نمی‌تواند شکر پروردگار به جای آورد، شکرگزاری از پدر و مادر نیز بسیار دشوار و در حد محال است. از  پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است:

لن یجزی ولد عن والده حتی یجده مملوکا فیشتریه و یعتقه؛(۲)
هرگز فرزندی پاداش پدرش را ادا نمی‌کند، مگر آن که پدر مملوک باشد و فرزند او را بخرد و آزاد سازد.

و نیز از ایشان روایت شده است:
بر الوالدین افضل من الصلوه و الصوم و الحج و العمره و الجهاد فی سبیل اللَّه؛(۳)
نیکی به پدر و مادر برتر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خداست.

نیکی به پدر و مادر چنان اهمیتی دارد که حتی پدر و مادری که از نظر عقیده دچار انحراف هستند و یا به فرزند خود ظلم کرده‌اند، باید مورد احترام واقع شوند و فرزند به آنان نیکی کند.(۴)

مادر حق ویژه‌ای دارد و نیکی به او مقدم است. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: شخصی نزد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و پرسید: ‌ای پیامبر! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمودند: مادرت. پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به مادرت. باز پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به مادرت. دوباره پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به پدرت.(۵)

وجوب پرهیز از آزار پدر و مادر

خداوند در قرآن کریم، نیکی به پدر و مادر را وظیفه‌ای واجب معرفی فرموده است؛ وظیفه‌ای که پس از توحید در پرستش ذکر شده است:

و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلا هما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما؛(۶)
پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر خود احسان کنید؛ اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها حتی اف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.

مطابق این آیه به پدر و مادر امری واجب وکوچک ترین بی‌احترامی به آنان ممنوع است. این وجوب و ممنوعیت چنان که گفتیم پس از بیان وجوب یگانه پرستی ذکر شده است و این گواه اهمیت حقوق والدین است.

اهانت و بی‌احترامی نسبت به والدین به هیچ روی پذیرفته نیست؛ حتی کوچکترین رفتار یا گفتاری که موجب آزار آنان باشد بر طبق این آیه ممنوع است.

امام رضا(علیه السلام) فرمودند: اگر لفظی کوتاه‌تر و سبک‌تر از اف وجود داشت خداوند آن را در آیه ذکر می‌فرمود.(۷) و در روایت دیگری آمده است که مقصود از اف کمترین ازار است و اگر کلمه‌ای وجود داشت که بر آزاری کوچکتر دلالت می‌کرد، خداوند از آن نهی می‌فرمود.(۸)
روایات بسیاری در نهی از آزار پدر و مادر آمده است:

امام باقر(علیه السلام) از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل فرموده اند: ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنه توجد من مسیره الف سنه و لا یجدها عاق…(۹)
از آزار پدر و مادر بپرهیزید، زیرا بوی بهشت از هزار سال فاصله بوییده می‌شود، ولی آزار دهنده پدر و مادر آن را نمی‌یابد.

آزار والدین حتی اگر آنان ظالم باشند جایز نیست. امام صادق(علیه السلام) فرمود: من نظر الی ابویه نظر ماقت و هما ظالمان له لم یقبل اللَّه تعالی له صلوه؛(۱۰)
کسی که به پدر و مادرش به حالت دشمنی و تنفر نگاه کند، خداوند نمازش را نمی‌پذیرد.

فروتنی در برابر والدین

فروتنی در برابر پدر و مادر از سر مهربانی، سفارش خدا و مصداقی از نیکی به پدر و مادر است و نشانه‌ای از روح شکرگزاری به شمار می‌رود:

و احفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب رحمهما کما ربیانی صغیرا؛(۱۱)
دو بال فروتنی خویش را از سر مهربانی در برابر آنان فرود آر، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خردی پروردند.

از این بخش از آیه که فرمود: «و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرا» می‌توان دریافت که طلب رحمت و بخشایش برای والدین نیز ریشه در احساس شکرگزاری انسان دارد.

امام صادق(علیه السلام) فرمودند: لا تملا عینیک من النظر الیهما الا برحمه و رقه، و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما، و لا یدک فوق ایدیهما، و لا تقدم قدمهما؛(۱۲)
چشمانت را جز به مهربانی و نرمی به آنان مدوز و صدایت را از صدای آنان بلندتر مکن و دستت را بالاتر از دست آنان مبر و بر آنان پیشی مگیر.

وظیفه فرزند پس از درگذشت والدین

فرزند حتی پس از آن که پدر و مادرش از دنیا می‌روند. همچنان وظیفه‌ای اخلاقی دارد. او باید برای آنان نماز بگزارد و از خداوند برایشان درخواست رحمت و مغفرت کند. از امام باقر(علیه السلام) روایت شده است:

ان العبد لیکون باراً بوالدیه فی حیاتهما ثم یموتان فلا یقصی عنهما دینهما و لا یستغفر لهما فیکتبه اللَّه عاقاً و انه لیکون عاقا لهما فی حیاتهما غیر بار بهما فاذا ما تا قضی دینهما و استغفر لهما فیکتبه اللَّه باراً؛(۱۳)
هر آینه کسی که نسبت به پدر و مادر خود نیکوکار بوده پس از مرگ آنها دین آنان را ادا نمی‌کند و برای آنان استغفار نمی‌نماید پس خداوند او را در شمار آزار دهندگان قرار می‌دهد. و بسا که کسی آزار دهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیکی نمی‌کرده است ولی پس از مرگ آنها دین آنها را ادا کرده و برایشان استغفار نموده است پس خداوند او را در شمار نیکی کنندگان به والدین قرار می‌دهد.

از این روایت فهمیده می‌شود که اولا: وظیفه سپاسگزاری از پدر و مادر با مرگ آنها خاتمه نمی‌یابد و دیگر این که خداوند راه را برای جبران کوتاهی‌های فرزند خطا کار باز گزارده است.

پی‌نوشت‌ها

۱- لقمان، ۱۴.

۲- المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۴.

۳- همان.

۴- همان، ص ۴۴۲، ۴۴۱.

۵- همان، ص ۴۳۹.

۶- اسراء، ۲۳.

۷- اصول کافی، ج ۲، ص ۳۴۱، حدیث ۷.

۸- مجمع البیان، ج ۶، ص ۶۳۱.

۹- همان، ص ۴۴۲.

۱۰- همان.

۱۱- اسراء، ۲۴.

۱۲- المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۸.

۱۳- همان، ص ۴۴۱.

منبع:ویکی فقه