نگرشی بر اندیشه های فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی حضرت علی (ع)

این مقاله با هدف آشنایی هر چه بیشتر با اندیشه های فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی حضرت علی (علیه السلام) و تعقل و تفکر در آن، بسط، گسترش و نشر معارف، اندیشه ها، افکار و دیدگاه نظامی آن حضرت و همچنین بهره گیری از اندیشه ها و افکار ناب آن اسوه کامل، صورت گرفته است که از نظر هدف کاربردی و از نظر نحوه گردآوری داده ها، توصیفی است و برای گردآوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای استفاده شده است.

در این راستا محقق پس از نگاهی گذرا به کارنامه نظامی حضرت علی (علیه السلام) به بیان گوشه ای از اندیشه های فرماندهی، مدیریت و رهبری نظامی آن حضرت با تمرکز بر مواردی همچون: اقامه حق به عنوان هدف جنگ و جهاد، حفظ اسرار نظامی، بصیرت، شهید و شهادت، دشمن شناسی، اطاعت از فرماندهی، رعایت نظم و انضباط، تحقق و استقرار عدالت، ظلم ستیزی و ویژگیهای فرمانده پرداخته است.

نتایج تحقیق نشان می دهد که شناخت و درک صحیح اندیشه های فرماندهی، مدیریت و رهبری نظامی حضرت علی (علیه السلام)، حائز اهمیت فراوان بوده و ضمن تحکیم

و توسعه قدرت و اقتدار نظامی نیروهای مسلح، باعث افزایش روحیه خودباوری در آنها می گردد و نقش اساسی در هوشیاری، بیداری، بصیرت و مقاومت آحاد نیروهای مسلح و پیروان آن حضرت، در برابر نفس شیطانی، دشمنان داخلی و خارجی و سلطه طلبان و متجاوزان دارد.

۱. تعاریف

اندیشه فرآیندی است که عقل، ابزار محوری آن است و اندیشه ورزی حرکت ذهنی و مرور معلومات و دانش برای دستیابی به مجهولات و روشنایی بخشیدن به آنهاست تا بتوان گام های استوار و بلندی به سوی تکامل و تعالی فردی و جمعی برداشت (رشیدزاده، ۱۳۸۹: ۳).

فرماندهی اختیاری است که یک فرد در خدمت به سبب شغل یا درجه و مسئولیتی که دارد در راستای انجام مأموریت محوله به کار می برد (آئین نامه انظباطی نیروهای مسلح: ۱۳۶۹).

مدیریت به معنای فراگرد به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی بر مبنای یک نظام ارزشی پذیرفته شده است که از طریق برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل عملیات برای دستیابی به اهداف تعیین شده صورت می گیرد (رضائیان، ۱۳۸۷: ۱۰)

رهبری یعنی اقدام برای ترغیب دیگران به تلاش مشتاقانه برای نیل به اهداف معین (کیت دیوس به نقل از آقامحمدی، ۴:۱۳۸۹). رهبری شامل فرآیند نفوذ است؛ به عبارت دیگر رهبری توانایی نفوذ در دیگران برای رسیدن به اهداف است و رهبری نظامی در جامعه ما بر جلب اطاعت از روی میل، اعتماد، اعتقاد و احترام متقابل استوار است (اسدی، ۱۳۸۶: ۱۶).

اندیشه فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی را می توان مجموعه ای از ایدئولوژی ها، نظریه ها و فلسفه نظامی دانست که مبنای گفتار، رفتار، تفکر، تعقل، تصمیم گیری و عملکرد، فرماندهان در حوزه جنگ و دفاع قرار می گیرد و می توان دکترین، استراتژی و تاکتیک های نظامی را استخراج نمود. اندیشه فرماندهی، مدیریت و رهبری نظامی حضرت علی (علیه السلام) برگرفته تعالیم پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و آموزه های قرآن کریم و همچنین حاصل تفکرات، بینش ها و کوشش های آن حضرت در دفاع از اسلام و ارزش های اسلامی و استقرار حکومت عدل اسلامی است، که در این نوشتار به آن پرداخته می شود.

۲. بیان مسئله:

از مهم ترین وجوه تمایز سازمانهای موفق و ناموفق در فرماندهی، مدیریت و رهبری اثربخش است. سازمانها به طور مستمر در جستجوی فرماندهان، مدیران و رهبران اثربخشی هستند که از اندیشه های والای انسانی برخوردار باشند. زیرا در عصر تهاجم فرهنگی و رسانه ای، افکار و اندیشه مدیران، فرماندهان و رهبران مورد توجه دشمنان قرار گرفته و سعی در جایگزین کردن افکار و اندیشه های غلط و مادی به جای اندیشه های والای انسانی دارند و با حملات پنهان و آشکار خود در صدد ایجاد مانع برای تجلی علوم حقیقی، درک صحیح اندیشه ها، به تعبیر دیگر، تبیین نظریه های بنیادین و اندیشه هایی والا که ریشه در سعادت دنیوی و اخروی انسان دارد از ضروریات است. بنابراین اندیشه شناسی و درک صحیح اندیشه فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی حضرت علی (علیه السلام) جزو اولویت های اساسی در فرماندهی نیروهای مسلح محسوب می شود. نشر، اشاعه و سخن گفتن از افکار و اندیشه های نظامی امام علی (علیه السلام) در افزایش سطح ایمان و آگاهی، بصیرت و دشمن شناسی آحاد کارکنان نیروهای مسلح نقش اساسی داشته و باعث تحکیم و توسعه و اقتدار نظامی و استقامت در دفاع از ارزش های اصیل اسلامی می گردد و به عنوان

یک نیاز مبرم پژوهشی و تحقیقاتی همواره مد نظر فرماندهان و صاحب نظران عرصه دفاع قرار دارد. لذا با مد نظر قرار دادن موارد فوق و اهمیت درک، تبعیت و عمل به نظرات، افکار و اندیشه نظامی آن اسوه کامل، محقق موضوع تحقیق خود تحت عنوان «نگرشی بر اندیشه های فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی حضرت علی (علیه السلام) » قرار داده است.

۳. حضرت علی (علیه السلام) الگوی فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی

امام علی (علیه السلام) به عنوان اولین مسلمان و جهادگری پر تلاش، که از اوایل جوانی تا سنین آخر عمر شریف خود به عنوان مجاهدی راست قامت و شجاع در صحنه های پیکار و دفاع از اسلام حضور داشته و در زمینه هدف های والای جهاد و راه های مشروع و معقول، وصول به آن هدفها، تفکراتی ناب را با استناد به منبع عظیم وحی ارائه داده است، همچنین به عنوان الگوی کامل و عملی و مصداق بارز «مجاهد فی سبیل الله» تصویری زیبا، قابل درک و عملی به نیروهای مسلح عرضه می دارد.

فرماندهی معظم کل قوا، از افسران، فرماندهان، مدیران و سایر اعضای نیروهای مسلح می خواهد که به امام علی (علیه السلام) به عنوان یک الگوی کامل اقتدا کنند و در این رابطه می فرماید: «وجود امیرالمؤمنین به عنوان یک رئیس، یک فرمانده، یک مسئول، مظهر پاکی و شفافیت و صداقت بود. او آسودگی را به خودش راه نداد، نسبت به زیردستان تفرعن نفروخت، خود را همه جا بنده خدا و خدمت گزار مردم دانست و مخلصانه، بدون چشم داشت به دنیا – کار کرد. این می تواند در رفتار ما و رفتار هر کسی که در هر مجموعه ای مسئول است، به عنوان رفتار علوی خود را نشان دهد. یک پایه اقتدار ملی، در نیروهای مسلح است، اقتدار ملی یعنی اقتدار ملت. اقتدار ملت در عملکرد مسئولان یک کشور خود را نشان می دهد (نرم افزار ولایت، ۱۲:۱۳۸۰).

حضرت علی (علیه السلام) همچنان که در عمل، مرد جنگ، فرمانده و افسری فداکار

و رزمنده ای جان بر کف بود، در ارائه تئوری ها و تاکتیک های نظامی هم اندیشه ای والا داشت. با تأمل در کتاب نهج البلاغه و سایر متونی که سخنان و مکتوبات آن حضرت را ثبت و ضبط کرده اند، می توان به گوشه هایی از تفکرات، اندیشه ها و دکترین نظامی آن بزرگوار پی برد (فرامرزی، ۹۱:۱۳۸۰).

۴. عملکرد و کارنامه نظامی حضرت علی (علیه السلام)

الف. کارنامه نظامی حضرت علی (علیه السلام) در دوران پیامبر: با نگاهی گذرا به تاریخ جنگ های صدر اسلام، به روشنی درمی یابیم که حضرت علی (علیه السلام) در همه آنها نقشی کلیدی داشته است و همه به این حقیقت اذعان دارند که پیروزی مسلمانان در جنگ ها بعد از وجود رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، مرهون تلاش ها، مجاهدت ها و شجاعت های علی (علیه السلام) بوده است. در دوران حیات پر بار پیامبر اکرم، ۲۶ غزوه و ۴۸ یا به روایتی ۶۶ سرمایه و مأموریت جنگی رخ داده است. همه مورخان، اعم از شیعه و سنی، بر این نکته اجماع دارند که امام علی (علیه السلام) در تمامی جنگها، به جز جنگ تبوک (که ایشان بنا به دستور پیامبر در مدینه ماند) حضور داشته است. منابع تاریخی نیز مملو از توصیف دلاوریها، شجاعت ها و شهامت های ایشان در میادین نبرد است. امام با انبوهی از تجربه و توان فوق العاده نظامی، در جنگهای یازده ساله عصر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان دومین شخصیت نظامی و پرچم دار مسلمین ایفای نقش کرد.

حضرت علی (علیه السلام)، بر خلاف اغلب فرماندهان، مردی نبود که در هنگامه نبرد گوشه ای امن را برگزیند و تنها دستور بدهد و نظارت کند. بلکه او خود در همه نبردها جلودار سپاه بود، مهم تر اینکه در سخت ترین و مشکل ترین مبادی نبرد حضور مؤثر داشت. او از جوانی شمشیر به دست گرفته و در جنگ های بسیار شمشیر علی در هنگامه جنگ زبانه می کشید و سپاه دشمن را از هم می شکافت.

ب. کارنامه نظامی حضرت علی (علیه السلام) در دوران خلافت و رهبری

مسلمین: امام علی (علیه السلام)، در اواخر ماه ذیحجه سال ۳۵ هجری بعد از قتل عثمان توسط مردم به خلافت برگزیده شد. وی ابتدا خلافت را نپذیرفت اما اصرار و هجوم مردم او را ناگزیر کرد، علی رغم میل باطنی، پذیرای خلافت شود. هنگامی که حضرت علی (علیه السلام) زمام امور را به دست گرفت، ۲۵ سال از رحلت پیامبر اکرم می گذشت. در طول این مدت به نسبت طولانی، تحولات زیادی در جامعه اسلامی ایجاد شده بود و بسیاری از سنتهای جاهلی که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از بین رفته بود، دوباره سر برآورده و خودنمایی می کرد. این تحولات ارتجاعی در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، معضلات بالفعل و بالقوه حکومت نوپای امام علی (علیه السلام) بود که آن حضرت با برنامه انقلابی خود، که همانا زنده کردن سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود، وارد میدان شد (فرامرزی، ۱۶۰:۱۳۸۰).

منبع: فریدون عبدی؛راسخون (نشریه النهج، شماره ۳۱٫)