نگاهی به رابطه ی دین و اخلاق

چکیده:  

اخلاق، علمی است که انواع صفات خوب و بد را مورد بررسی، تبیین و تعریف قرار داده و نحوه ی اکتساب صفات خوب و فضائل و نیز چگونگی زدودن صفات زشت و رذایل را بیان می کند و دین در رویکردی وحیانی، به معنای اعتقاد به آفریننده برای جهان و انسان و دستورات عملی متناسب با این اعتقاد می باشد. در مورد رابطه دین و اخلاق دیدگاه های چهارگانه ای مطرح شده است که عبارتند از: ۱- دین شرط وجود اخلاق است؛ ۲- دین در خدمت اخلاق و وسیله ای در جهت نیل اخلاق به مقاصد و اهداف خود است؛ ۳-دین از اخلاق استنتاج می شود و دینداری از اخلاق بر می خیزد؛ ۴- دین نه دارای معنا بلکه دارای کارکردی همانند اخلاق است. دیدگاه دیگری که بسیاری از متفکران اسلامی آن را پذیرفته اند این است که اخلاق جزء لاینفک دین است و در کنار عقاید و احکام، بخشی از ساحت های سه گانه ی دین را تشکیل می دهد. امّا این مسئله به معنای استقلال وبی نیازی این سه بخش از یکدیگر نیست بلکه اخلاق چه در مقام ثبوت و ارزش واقعی و چه در مقام اثبات و تحقق و چه در ضمانت اجرا محتاج به دین و جهان بینی ناب آن است.

طرح مسئله

رابطه ی دین و اخلاق از جمله مسائلی است که در گفتمان اخلاقی فیلسوفان عصر حاضر سهم ویژه ای را به خود اختصاص داده است. از قدیم الأیام، ادیان الهی بزرگترین پرچمدران فضیلت و اخلاق در بین جوامع بوده و صلای دلکش دعوت به معنویّت و اخلاق بیش از همه از اردوی دینداران برخواسته است. با این وجود، در دوره ی جدید تاریخ فلسفه ی غرب و با شیوع تفکّر اومانسیتی و انسان محورانه بر تفکر فلاسفه ی آن، تلاش بر آن شد تا اخلاق از انحصار ادیان خارج شده، و مبانی و اصولی کاملاً بشری برای آن دست و پا شود. ما در این نوشتار بر آنیم تا در ابتدا با روشن ساختن مفهوم دین و اخلاق، نظری به تعاریف مختلف ارائه شده از آنها بیفکنیم و آنگاه دیدگاه های موجود حول مسئله ی رابطه ی دین و اخلاق را مطرح کرده و به تبین دیدگاه مختار بپردازیم. و در پایان با ذکر مواردی از نیازمندی اخلاق به دین وحیانی ضمن روشن ساختن رابطه ی تنگاتنگ دین و اخلاق به یکی از کارکردهای بی بدیل دین یعنی پشتیبانی از فضائل اخلاق اشاره ای داشته باشیم.

مفهوم شناسی

واژه ی اخلاق جمع «خُلق» است و به گفته ی راغب در المفردات این واژه در اصل با واژه ی «خَلق» دارای یک ریشه می باشند[۱]. با این تفاوت که خُلق به صفات، قوا و سجایایی گفته می شود که با دیده ی سر قابل رؤیت نیست  و در مقابل «خَلق» که به شکل و صورت محسوس و قابل درک با چشم ظاهر گفته می شود. امّا در اصطلاح، عالمان اسلام و غرب تعاریف متعدّدی را برای اخلاق ذکر کرده اند. برخی علم اخلاق را چگونگی اکتساب اخلاق نیکو دانسته اند که براساس آن اخلاق و احوال شخص نیکو می شود[۲] و برخی دیگر آنرا علم چگونه زیستن دانسته اند[۳]. با توجّه به کتاب های اخلاقی مانند جامع السعادات، معراج السعاده و… می توان گفت که اخلاق علمی است که از انواع صفات خوب و بد مورد بررسی، تبیین و تعریف قرار داده و نحوه ی اکتساب صفات خوب و فضائل  و نیز چگونگی زدودن صفات زشت و رذایل را بیان می کند. از این رو موضوع علم اخلاق صفات خوب و بد نفسانی و هدف نهائی آن رساندن انسان به کمال و سعادت جاویدان و منزل مقصودی است که برای آن خلق شده است.

الف. دین

دین در لغت واژه ایست عربی که در معجم ها و کتب لغت معانی بسیاری برای آن ذکر شده است مانند ملک و پادشاهی، طاعت و انقیاد، قهر و سلطه، پاداش و جزا، عزّت و سرافرازی، اکراه و احسان، همبستگی …

امّا تعریف دین در اصطلاح یکی از پیچیده ترین تعاریف است که توافق نظر کمی بر سر آن در بین متفکّران و صاحبنظران وجود دارد. مفهوم دین مانند دیگر مفاهیم نظری مورد بحث و گفتگوهای فراوانی قرار داشته و دارد واز آنجا که رشته های مختلفی با این مفهوم سروکار دارند تعاریف متعددی از این مفهوم ارائه شده است و تاکنون به یک توافق مشترک نرسیده اند البته این پیچیدگی بدان معنا نیست که انسان ها از درک دین عاجز باشند به تعبیر رابرت هیوم،  «دین به اندازه ای ساده است که هر بچه عاقل و بالغ و یا یک آدم بزرگ می تواند یک تجربه ی دینی حقیقی داشته باشد و به اندازه ای جامع و پیچیده است که برای فهم کامل و بهره گیری تام از آن نیازمند تجربه و تحلیل می باشد».[۴]

علامه محمد تقی جعفری در خصوص تعاریف متعدّدی که از علمای ادیان، فلاسفه و متکلّمین وجود دارد می گوید: «بسیاری از دین پژوهان برای ارائه ی تعریفی جامع و فراگیر نسبت به ادیان متعدّد و متنوّع سعی کرده اند وجه مشترک ادیان را مورد بررسی قرار داده و از عناصر مشترک تعریفی عام و فراگیر ارائه کنند. این شیوه با روش های متداول که به تعریف انتزاعی فیلسوفان از دین پردازند متفاوت است.»[۵]

از اینرو ارائه ی تعریفی جامع و مانع از دین کار بسیار دشوار و عملاً غیر ممکنی است. ما در اینجا به ذکر سه طیف کلی از تعاریف ارائه شده در مورد این واژه اکتفا کرده و بررسی بیشتر را به خوانندگان محترم واگذار می کنیم.

۱. دین از دیدگاه دانشمندان غرب

در دوره ی جدید تمدّن غرب و در عصر روشنگری، مقوله ی دین به عنوان شاخه ای از علوم انسانی همانند بسیاری دیگر از شاخه های دیگر علوم مورد توجّه جدّی عالمان و دانشمندان غرب قرار گرفت و پژوهش های گسترده ای در زمینه ی تاریخچه و ماهیّت ادیان در مغرب زمین به وقوع پیوست و در پی آن دو شاخه ی تاریخ ادیان و فلسفه ی دین درغرب با دو رویکرد متفاوت، یکی نقلی و توصیفی و دیگر با رویکرد عقل گرایی انتقادی به بررسی و پژوهش در ادیان جهان پرداخت. در فلسفه ی دین از آنجا که دانشنمدان برآن بوده اند تا دین را به عنوان یک پدیده ی واحد مورد تعمّلات عقلانی قرار دهند لذا سعی شده است با تکیّه بر نقاط مشترک ادیان و حذف مفترقات، به تعریف جامعی از دین دست یابند که حتّی الأمکان بتواند طیف گسترده ای از ادیان را اعم از الهی و بشری، غربی و شرقی … را شامل شود. نمونه ای از این تلاش را که می توان آنرا وجه ی غالب در رویکرد غرب به مقوله ی دین به حساب آورد، در کتاب عقل و اعتقاد ارائه شده است. بر اساس آن «دین متشکّل از مجموعه ی عقاید، اعمال وعواطف فردی و جمعی است که پیرامون یک حقیقت غائی سامان یافته است.»[۶]

۲. دین از منظر متفکّران اسلامی

با رجوع به متون دینی اعم از قرآن و سنّت درمی یابیم که واژه ی «دین» در معنای اصطلاحیش در دو معنای متفاوت به کار رفته است. از سویی به تعالیم وحیانی که توسّط انبیاء الهی برای بشریّت به ارمغان آورده شده اطلاق «دین» شده است؛ مانند « و وصی بها ابراهیم بینه و یعقوب یا بنی انّ الله اصطفی لکم الدین و لا تموتن الّا وأنتم مسلمون»[۷] و از سوی دیگر در اطلاقی وسیعتر همه ی مکاتبی که حاوی دستورالعملی برای چگونه زیستن بوده اند، اعم از حق و باطل، دین نامیده شده است؛ مانند « وهو الذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کلّه»[۸] و یا «لکم دینکم و لی دین»[۹]. در سنّت روایی ما نیز وضع به همین منوال بوده و هر دو نوع از کاربرد را می توان در مجامع روایی یافت. در مواردی «دین» تنها بر دین حق اطلاق شده است که از جمله ی آنها می توان به روایات زیر اشاره کرد: «لا حیاه الا بالدین»[۱۰] و یا «غایه الدین الایمان[۱۱]» امّا در روایات دیگری دین در حیطه ی معنایی وسیع تری به کاررفته و معنایی اعم از دین الهی از آن اراده شده است مانند این روایت از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم که فرمودند:  « … من نصب دیناً غیر دین الله فهو مشرک»[۱۲]

با توجّه به این دو نوع کاربرد، دو تعریف از دین می توان ارائه داد. در یک تعریف می توان دین حق را مد نظر قرار داد و بر اعتقاد به وجود خداوند به عنوان عنصر اصلی تشکیل دهنده ی آن تأکید کرد. بر این اساس دین اینگونه تعریف شده است: « دین به معنای اعتقاد به آفریننده برای جهان و انسان و دستورات عملی متناسب با این اعتقاد می باشد»[۱۳].

همچنین می توان دین را درمعنای وسیع تری به کار برد و آنرا اعم از دین حق و باطل در نظر گرفت همانگونه که یکی از متفکّرین و صاحبنظران معاصر در تعریف دین گفته اند: « دین مجموعه ای از عقاید، اخلاق، قوانینی ومقرّراتی است که برای اداره ی امور جامعه ی انسانی و پرورش انسان ها باشد. گاهی همه ی این مجموعه، حق و گاهی همه ی  آن باطل و زمانی مخلوطی از حق و باطلند. اگر مجموعه ای حق باشد آنرا دین حق و در غیر اینصورت، آن را دین باطل و یا التقاطی از حق و باطل می نامند. دین حق دینی است که عقاید، قوانینی و مقرّرات آن از طرف خداوند نازل شده و دین باطل دینی است که از ناحیه ی غیر خداوند تنظیم و مقرّر شده است.»[۱۴]

بخش اوّل: بررسی رابطه ی دین و اخلاق

الف. دین شرط وجود اخلاق

یکی از نظریاتی که درمورد دین مطرح است و از طرفداران کمتری برخوردار است، توقف دین بر اخلاق یا تحویل پذیری دین به اخلاق است. طبق این نظریه، پایه و پیکره اصلی، اخلاق است و دین جزء آن است. البته جزئیّت مد نظر دراینجا غیر از جزئیّتی است که در مرکّبات حقیقی وجود دارد. در مرکّبات حقیقی، وجود مرکّب حقیقتاً متوقّف بر وجود اجزاء است و اساساً مرکّب چیزی جز اجتماع همین اجزاء نیست. به طور مثال عقربه ی ساعت جزء حقیقی ساعت است. چراکه ساعت شیئی مرکّب است اجزاء مانند چرخ دنده، شیشه، فنرو … می باشد و عقربه ها نیز یکی از آن اجزاء می باشد. ولی جزییّت مورد نظر در اینجا در واقع نوعی شرطیّت است. یعنی دین و دینداری شرط لازم برای وجود اخلاق است. به این معنا که بدون دین نمی توان اخلاقی داشت. در نتیجه ی اخلاق مرکّب از دین نیست ولی در تحقّق، نیازمند آن است و از آنجا که وجود مشروط نیز به نوعی متوقّف بر شرط است و لذا شروط را نیز می توان جزء خارجی مشروط قلمداد کرد. لذا همانگونه که بدون آب حیات بر روی این کره ی خاکی ناممکن است به همین نحو داشتن اخلاق بدون وجود دین نیز امر محال و ناممکنی است. نه اینکه دین جزء تشکیل دهنده ی اخلاق باشد.

ب. دین در خدمت اخلاق

دیدگاه دیگری که در مورد رابطه ی دین و اخلاق مطرح شده است، نقش کمرنگ تری را نسبت به دیدگاه قبل برای اخلاق قائل شده است و آنرا نه جزء اخلاق بلکه وسیله ای در خدمت اخلاق می داند. در دیدگاه جزییّت، وجود اخلاق متوقّف بر دین شمرده شده بود به این معنا که بدون دین، اخلاقی نخواهیم داشت ولی دراین دیدگاه امکان وجود اخلاق بدون دین نفی نمی شود ولی برای دین کارکردهای بی بدیلی تعریف می شود که می تواند در راه تحقّق اهداف اخلاق بسیار مفید واقع شود. در ذیل به نحو اجمال، به برخی از این موارد اشاره می کنیم:

۱. اخلاق نیاز به تحریک عاطفی دارد. اخلاق به تنهایی شامل یک سری قواعد و دستورات خشکی است که به تنهایی نمی تواند انگیزه ی کافی را برای انجام فعل در شخص ایجاد کند. هر شخصی دوست دارد در پی انجام هر فعل اخلاقی، از مهر و لطف ویژه ای برخودار شود و با این کار عنایت و عطوفت ویژه ای را نسبت به خود جلب کند. ادیان الهی با مطرح ساختن رضایت پروردگار و بیان اینکه خواست خداوند دراین دنیا به اخلاقی زیستن تعلّق گرفته است، این انگیزه ی قوی را در فرد ایجاد می کنند تا همواره رضایت الهی را در افق افعال اخلاقی خود ببیند و در جهت کسب آن به قوانین اخلاق  پایبند باشد.

۲. قواعد اخلاق برای تحقّق در جامعه نیازمند یک ضمانت اجرائی است. اصولاً هر قانون و مصوّبه ای مادامی که از ضمانت اجرائی برخوردار نباشد در اجرا دچار مشکل شده و به صورت جوهری برکاغذ باقی خواهد ماند. اخلاق نیز  به عنوان مجموعه ی از قواعد و دستورات که رفتار صحیح انسان دراین دنیا را تنظیم می کند از این قاعده مستثنی نبود و برای تحقّق نیازمند نیرویی است تا اجرای آن را تضمین کرده و با متخلّفان از این اصول برخورد کند. در این میان دین با نظام جزا و پاداشش یک ضمانت اجرای ما فوق طبیعی را برای قواعد اخلاقی فراهم می سازد. ادیان الهی به شخص دیندار وعده می دهند که در صورت اخلاقی زیستن، به حیاتی ابدی و سعادتی جاوداان نائل می شود و از تنعّمات اخروی بهره مند خواهد شد و از سوی دیگر وی را از عواقب سوء بداخلاقی و عدم پابیندی به اصول اخلاقی برحذر داشته و دچار شدن به عذاب های دردناک اخروی را  پیامد تخلّف از این اصول معرّفی کرده است.

۳. از نظر روان شناختی انسان به گونه ایست که دوست دارد به قوانین و قواعد  ثابت تکّیه داشته باشد و اگر احساس کند که قانونی، ثبات و دوام نداشته و به زودی ملغی خواهد شد، درخود التزامی نسبت به آن احساس نمی کند. در اخلاق نیز وضع به همین منوال  است. اگر قواعد اخلاق کاملاً بشری باشد و منشأ آنها توافقات اجتماعی و انسانی شمرده شود، هیچگونه دوامی برای آنها قابل تضمین نیست. چراکه تجربه ی انسانی در دیگر حوزه های قانونگذاری نشان داده است که قوانین مصوّب توسّط انسان، مدام در معرض تغییر و تبدّل بوده اند و هر از چند گاهی تبصره ی جدیدی بر آن افزوده می شود. حال اگر قوانین اخلاق نیز به این سرنوشت دچار شوند، التزامات اخلاق به نحو چشمگیری کاهش می یابد. در مقابل اگر این قوانین صبغه ی دینی و الهی به خود گیرند و آمر به فضائل و ناهی از رذائل خود خداوند باشد، آنگاه اطمینان خاطر کافی از جاودانه بودن این اصول درانسان ایجاد می شود و این مسئله می تواند نقش مؤثّری در ترویج اخلاق و تقویت پایندی افراد به آن داشته باشد.

ج. نظریّه استنتاج دین از اخلاق

این نظریه که به سقراط نسبت داده می شود و برگرفته از معمّای معروف وی به نام «اوتیفرون» است با اصالت بخشیدن به اخلاق، دینداری را گامی در جهت اخلاقی بودن و  عادلانه زیستن می داند. به تعبیر دیگر، اخلاق و عدالت به ما حکم می کند که دیندار باشیم و دین مدارانه زندگی کنیم. بر این اساس دین از اخلاق استنتاج می شود و آنچه اصالت و تقدّم دارد اخلاق است. «سقراط در گفتگوی خود با اوتیفرون در ارتباط با عدالت سخن به میان آورد و نظریّه ی استنتاج دین از اخلاق و جزء بودن دین نسبت به اخلاق را مطرح کرد. وی بر این باور بود که عدالت، محیطی بزرگتر از دین دارد و دینداری جزئی از عدالت است.»[۱۵]

واضح است که جزئیّتی که در این دیدگاه مطرح می شود غیر از جزئیّتی است که در دیدگاه اوّل مطرح شد. در دیدگاه اوّل، دین جزء لاینفک و تشکیل دهنده ی اخلاق بود که بدون آن، وجودی برای اخلاق نیز باقی نمی ماند و از آنجا که وجود مرکّب، متوقّف بر وجود اجزائش می باشد لذا می توان گفت که دین نوعی تقدّم بر اخلاق داشت. ولی در اینجا قضیّه ی کاملاً بر عکس است. آنچه اصیل است و تقدم دارد اخلاق است. ولی یکی از اصول اخلاق عدالت است که این اصل دیندارای را لازم می آورد. از اینرو دین جزء اخلاق است. بر این اساس آنچه دینداری را موجّه می کند، اخلاق است و به عبارت دیگر دین از اخلاق استننتاج می شود.

د. نظریّه تحویل دین به اخلاق

این نظریّه که ناشی رویکردی کارکردگرایانه به دین است توسّط بریت ویت مطرح گشت. در این نظریه گزاره های دینی فاقد معنا شمرده می شود  ومعناداری صرفاً به قوانینی علمی، قضایای توتولوژی  منطقی و ریاضی و قضایای شخصی محصور می شود. بر این اساس وی گزاره های دینی را از حوزه ی معنا به تحلیل کارکری منتقل می کند و به جای پرسش از معنای آنها، کارکرد و نحوه ی استفاده ی از آنها را مطرح می کند. «بریت ویت کارکرد مدعیّات دینی را همان کارکرد گزاره های اخلاقی دانسته و رغبت به زندگی را کارکرد آن دو گزاره می داند.»[۱۶]

ایشان در مقاله ی دیدگاه یک تجربه گرا درباره ی ماهیّت عقیده ی دینی می گوید: «هنگامی که با موضوعاتی خاصی از قبیل اخلاق و دین برخورد می کنیم می توانیم معنی را بر حسب استعمال عبارات در این دو حوزه ها بررسی کنیم. هر گزاره تابع استعمال آن است.»[۱۷]

به عقیده ی بریت ویت، گفته های دینی اوّلاً و بالذات به عنوان گفته های اخلاق استعمال می شود و بدین ترتیب می توانند به عنوان احکام اخلاقی تحویل شوند.

دیدگاه های چهارگانه در یک نگاه

با نظر به دیدگاه های چهارگانه ی فوق الذکر مشخّص می شود که هر چه به جلو می رویم از اصالت دین کاسته و جایگاه و موقعیّت اخلاق ارتقاء داده شده است. در دیدگاه اوّل با قائل شدن جایگاه ویژه ای برای دین، دین شرط حیاتی برای وجود اخلاق و جزء خارجی آن شمرده شد به نحویکه بدون وجود دین، وجود اخلاق عقلاً غیر ممکن خواهد بود. در دیدگاه دوّم با تنزّل از این مرتبه وانکار توقّف وجودی اخلاق بر دین، دین و مدّعیات آن از طریق تقویت انگیزه و تحریک عواطف فاعل اخلاقی، وسیله ی خوبی در خدمت تحقّق اهداف اخلاق معرّفی شد. در دیدگاه سوّم باز هم بر اصالت و نقش اخلاق در تعامل با دین افزوده شد تا جائیکه بیان شد دین برآمده از اخلاق است و از آن استنتاج می شود و در نهایت در نظریّه ی چهارم با نفی معناداری گزاره های دینی، برای آن صرفاً کارکردی همانند کارکرد گزاره های اخلاق در نظر گرفته می شود.

ه. اخلاق جزء لاینفک دین

شاید بتوان گفت که رایج ترین تصور در ارتباط دین و اخلاق این است که اخلاق جزء انفکاک ناپذیر دین است. دین اسلام ه عنوان مجموعه ای که دربردانده ی برنامه ی کامل وجامعه ی زندگی بشر برای رسیدن به سعادت است، متشکّل از سه حوزه ی کلی احکام، عقاید و اخلاق می باشد. یعنی از سوئی حقایق موجود در عالم پرده بر می دارد و انسان را از وقایع که در پیرامونش وجود دارد و یا در آینده با آن مواجه خواهد شد آگاه می سازد و از سوی دیگر متناسب با این هست ها و حقایق، قوانین و احکامی را برای رفتار و عمل فردی و اجتماعی انسان وضع می کند و در حوزه ی اخلاق و صفات نفسانی نیز دستورالعمل های اخلاقی را ارائه می دهد.

در مورد مسیحیّت و یهودیّت عقیده بر این است که چنین نسبتی به اخلاق و دین برقرار است. «ده فرمان» و «قاعده ی ذرین» که به عنوان دو منشور کلّی احکام و قوانین در این دو دین شمرده می شود حاوی بندهایی است که همگی دستورات و قواعدی اخلاقی شمرده  می شود.

از اینرو می توان گفت که «دین و اخلاق یک نوع اتحاد دارند و یا یک نوع وحدت بین آنها برقرار است و یا به تعبیر امروز یک رابطه ی ارگانیک بین آنها وجود دارد…. دین مجموعه ای از عقاید، احکام و اخلاق است، پس طبعاً اخلاق جزئی از مجموعه ی دین می شود و رابطه اش با دین رابطه ی یک جزء با کل است مثل رابطه ی سر با کل پیکر انسان. اگر دین را به یک درخت تشبیه کنیم، این درخت دارای ریشه ها و تنه و شاخه است. عقاید ریشه هاست و اخلاق تنه ی درخت است و شاخه وبرگ و میوه ی درخت نیز همان احکام است. رابطه ی تنه با خود درخت رابطه ی دو شیئ نیست بلکه تنه هم خود جزء درخت است.»[۱۸]

ظرافتی که در این تشبه وجود دارد این است که علاوه بر نشان دادن رابطه ی هر جزء با کل دین، رابطه ی هر یک از اجزاء با یکدیگر را نیز به نمایش گذاشته است. توضیح اینکه هرچند هر یک از بخش های دین از جمله اخلاق، جزئی از مجموعه ی کلی دین را تشکیل می دهند امّا اینگونه نیست که این اجزاء کاملاً از یکدیگر بیگانه بوده و با هم هیچ ارتباطی نداشته باشند. به عکس نظام دینی یک نظام در هم تنیده ایست که همه ی بخش های آن اعم از احکام و اخلاق با یکدیگر مرتبط بوده و بر یکدیگر استوارند. کما اینکه اخلاق دینی نیز کاملاً مبتنی بر  جهان بینی آن استوار بوده و در حوزه های مختلفی نیازمند آن است. ما در بخش دوّم این نوشتار به برخی از حوزه هایی که اخلاق به دین نیازمند است و از آن بهره می برد اشاره می کنیم تا علاوه بر اثبات ادّعای فوق به یکی از کارکردهای بی بدیل دین یعنی پشتیبانی از فضائل اخلاقی نیز نظری افکنده باشیم.

بخش دوّم: ساحت های مختلف نیازمندی اخلاق به دین

همگی گزاره های اخلاقی عبارت از احکامی هستند که ارزش فعل رفتاری انسان را مشخّص می کنند. به تعبیر دیگر در عالم واقع هر یک از افعال ما دارای ارزشی اخلاق اعمّ از مثبت و یا منفی است. امّا جدا از ارزش واقعی افعال، علم ما به ارزش افعال و آگاهی ما از حسن وقبح آنها مسئله ی دیگری است که لزوماً مطابق با ارزش واقعی آن نیست چراکه دست ما از واقع کوتاه است و ارزش حقیقی افعال از ما مخفی است. از اینرو باید تلاش کنیم تا از طریقی به آن احکام آگاهی حاصل کنیم. با این توضیح می توان از دوعالم صحبت کرد. یکی عالم ثبوت و یا نفس الأمری که جایگاه احکام واقعییّه ی اخلاقی است و دیگری عالم اثبات که عالم کشف و تحقّق اصول اخلاقی است. ارزش واقعی افعال در عالم ثبوت مضبوط است امّا آنچه از اخلاق عیان است و آنچه از حسن و قبح اخلاق در بین ما دانسته می شود مربوط به عالم اثبات است. از سویی دیگر تحقّق اهداف اخلاق و اخلاق شدن فرد و جامعه به صرف دانستن اصول اخلاقی و بازشناسی فضائل از رذائل ختم نمی شود بلکه برای تحقق جامعه ی آرمانی مد نظر اخلاق، و تقویت پایندی به این اصول به عنصر دیگری نیز نیازمندیم و آن ضمانت اجرای این اصول است. در این بخش بر آنیم تا نیازمندی اخلاق به دین را در هر یک از این سه حوزه اثبات کرده و روشن سازیم که یک فعل هم برای اینکه فی نفسه فعل نیکویی شود باید تأمین کننده ی سعادتی باشد که خداوند برای انسان ترسیم کرده است و هم برای اینکه حسن آن فعل بر ما معلوم و آشکار شود وجود دین و بیان آسمانی ضروری است و هم در اجرا و عملیّاتی شدن و تحقّق این اصول، دین نقش بی بدیلی را ایفا می کند و لذا در هر سه ساحت اخلاق نیازمند به دین است.

الف. نیازمندی اخلاق به دین در مقام ثبوت

هر گزاره ی اخلاقی مانند «ظلم بد است» متشکّل از موضوع و محمولی است که بر یکدیگر حمل می شوند. موضوع در این گزاره ها فعلی از افعال انسانی و محمول، مفهومی است که اصطلاحاً مفهوم اخلاقی نامیده می شود و غالباً شامل مفاهیمی مانند خوب، بد، زشت، نیکو حسن، قبیح، باید، نباید است. این مفاهیم اخلاقی علی رغم وضوح ابتدایی، ابهامات بسیاری دارند. در اینکه «زشت و نیکو، حسن و قبح و بد و خوب واقعاً چیست؟» اختلافات زیادی وجود دارد و اساساً همین اختلافات زمینه ساز ظهور مکاتب اخلاقی مختلف شده است. در این میان دین در رفع این ابهامات و روشن سازی دقیق معنا و مدلول آنها نقش عمده ای را ایفا می کند. «درک دقیق، کامل، شفّاف و پایدار این مفاهیم در برخی موارد نیازمند منبعی حکیم، قادر، ثابت، سرمد، بی طرف و مهربان است تا این مفاهیم را روشن سازد و عقل به تنهایی نمی تواند به این مهم دست یابد».[۱۹]

خداوند با ترسیم جایگاه حقیقی انسان در جهان هستی، کمال و سعادت حقیقی و نهایی انسان را قرب به مبدأ هستی معرّفی کرده و رسیدن به آن را در سایه ی اعمال اختیاری و در گرو عمل  صالح ممکن دانسته است. از اینرو هر عملی که تأمین کننده ی این هدف غایی باشد از دید اسلام نیکو و پسندیده و هر فعلی که انسان را از این هدف دور سازد زشت و رذیلت اخلاقی محسوب می شود. لذا می توان گفت ارزش اخلاق یک  فعل ارتباط تنگاتنگی با اعتقاد به مبدأ آفرینش دارد و فعل اخلاقی برای برخورداری از بالاترین درجه ی حسن و نیکی باید چنین پیامد مثبتی را به  همراه بیاورد.

یکی از اندیشمندان معاصر در این رابطه بیان می کند که: «همه ی رفتارهای اخلاقی به نحوی ارزش خودشان را از اینجا کسب می کنند که یا مستقیماً موجب قرب به خدا می شوند و یا زمینه را برای تقرّب فراهم می کنند … پس رابطه ی اخلاق با دین بدین صورت تنظیم می شود که در دین خدا شناخته می شود و به عنوان هدف تکاملی انسان معرّفی می شود و اخلاق ارزش خودش را از اینجا أخذ می کند. اگر دین نبود و آن چیزها را ثابت نمی کرد، اصلاً ارزش های اخلاقی پایه و مایه ای نداشت.»[۲۰]

لذا می توان نتیجه گرفت مادامیکه خداوند، به عنوان  غایت سیر حرکت انسان در وادی اخلاق، در یک نظام اخلاقی مورد غفلت قرار گیرد و اخلاق تنها بر اصولی کاملاً انسان محورانه استوار گردد، این نظام قادر نخواهد بود بازگوکننده ی ارزش حقیقی نهفته در افعال باشد چراکه یک فعل هرچه قدر هم که انسانی و مطابق با اصول وجدان باشد، نهایت امر دارای پیکره ای نیکو خواهد بود امّا برای تبدیل شدن به یک فضیلت اخلاقی، نیازمند به انگیزه  ای والا یعنی جلب رضایت خداوند و تقرّب به او نیز هست تا همانند روحی بر کالبد عمل دمیده شود. و این خود نمایانگر حوزه ی وسیعی از نیازمندی اخلاق به دین است.

ب.  نیاز اخلاق به دین در مقام  اثبات

در قسمت قبل پیرامون نقش اعتقاد به خداوند و تقرّب به او در ارزش دهی به افعال اخلاقی صحبت کردیم حال سؤال این است که آیا انسان با اتّکا بر قوای عام شناختاری خود و مشخّصاً عقل، قادر است تا به ارزش حقیقی افعال و حسن و قبح نهفته در آنها پی ببرد؟. به تعبیر دیگر آیا افق درک و شناخت وی تا بدانجا می  رسد که به تنهایی تشخیص دهد که کدام فعل تأمین کننده ی سعادت واقعی انسان است و کدام نیست؟ در جواب باید گفت شناخت دقیق و هم جانبه ی یک شیئ نیازمند احاطه ی کامل بر آن است. از اینرور شناخت دقیق ارزش حقیقی افعال مستلزم احاطه ی کامل بر جهان هستی و پیامدهای آن است؛ چراکه همانگونه که در قسمت قبل اشاره شد ارزش حقیقی یک فعل در سایه ی میزان ظرفیّت آن فعل در زمینه سازی قرب به خداوند رقم می خورد. امّا از آنجا که ما به عنوان جزئی از عامل فاقد چنین احاطه ی شاملی می باشیم لذا انتظار کشف ارزش همه ی افعال و در پی آن بازشناسی فضائل از رذائل، از عقل آدمی انتظار بیهوده ایست و تنها این امر از مقامی ساخته است که محیط بر عالم برآدم بوده و از حقایق امور و بواطن افعال اطلاع کامل داشته باشد. به قول یکی از متفکّرین معاصر،        «چشم انداز زندگی بسان اقیانوس فرورفته در تاریکی است که عقل، خرد، فطرت و نهاد، بخشی از آن را روشن ساخته و بخش های دیگر آن در تاریکی مطلق فرورفته است، در اینجا چراغی بزرگتر و مشعل تابناکتر لازم است که دیگر بخش ها را روشن سازد»[۲۱]

ج.  نیازمندی اخلاق به دین درضمانت اجرا

مسلّماً تنظیم هر نظام اخلاقی به منظور عمل به اصول آن و پیاده شدن در زندگی وشکل دهی به رفتار و عمل پیروان آن صورت می گیرد. این درحالی است که صرف ارائه ی لیستی از فضائل و رذائل و تدوین و بازشناسی اعمال اخلاقی از ضدّاخلاقی، تأمین کننده ی این هدف نخواهد بود. دانستن و شناختن خوبی و فضیلت، برای تخلّق به آن کفایت نمی کند. اوحدی از مردم به این درجه از درک و شناخت رسیده اند که به خوبی به خاطر حسنش پایبندند و از بدی به خاطر قبحش دوری می گزینند. اکثر مردم اسیر امیال و غرائزی هستند که  خیرخواهی و خیرطلبی فطری ایشان را به چالش می کشد و در میدان معارضه با آنها، ابتکار عمل را به دست گرفته و این گرایشات روحانی را از صحنه به در می کنند.. در این میان نیاز به نیروی محرکّی هست تا با بالا بردن انگیزه و اراده در شخص، زمینه ی تربیت اخلاقی را در وی فراهم سازد. از همین روست که امروزه دو عنصر تنبیه و تشویق به عنوان اجزاء لاینفک هر نظام  تربیتی، به رسمیّت شناخته شده است.

نظام اخلاق دینی با توجّه به این مهمّ و با بهره مندی از دو عنصر وعد و وعید، این خلأ را پر کرده و با دادن وعده ی پاداش به نیکوکاران و وعده ی آتش به تبه کاران، کمک شایان توجّهی را درجهت عملیّاتی کردن اصول اخلاقی خود نموده است. «دین پشتوانه ی اجرائی احکام اخلاقی است. دین با ارائه ی آخرت و قیامت که امکان چنین پاداش و کیفری را فراهم می سازد، انگیزه ی عمل اخلاقی را پدید می آورد و انگیزه ی عمل ضداخلاقی را از میان می برد یا کاهش می دهد»[۲۲]

نتیجه بحث

از آنچه گفت می توان نتیجه گرفت که اخلاق به عنوان بخشی از تعالیم وحی، جزء لاینفک دین بوده و با آن رابطه ی ارگانیکی دارد؛ یعنی در کنار دو بخش دیگر یعنی احکام و عقاید، تشکیل دهنده ی دین می باشند. امّا از آنجا که دین مجموعه ای منسجم و هماهنگی است، بین تمامی اجزاء آن، رابطه ای تنگاتنگ وجود دارد. لذا دستورات عملی دین بر هست ها و جهان بینی آن استوار است. این مسئله ما را به نیازمندی اخلاق به دین رهنمون می شود. با بررسی روشن می شود که اخلاق چه از حیث عالم واقع و ارزش اخلاقی و چه از حیث کشف و تحقّق و چه از حیث ضمانت اجرای اصول خود محتاج دین و بیانات و جهان بینی آن است.

پی نوشت:

[۱] – اصفهانی، راغب، معجم مفردات الفاظ قرآن، ص ۱۵۹

[۲] – خواجه نصیر الدین طوسی، اخلاق ناصری، تهران: کتابفروشی اسلامی،ص ۱۴

[۳] – مطهری، مرتضی، آشنائی با علوم اسلامی، تهران: صدرا، چ:۶، ۱۳۶۸، ج۲، ص۱۹۰

[۴] – ادیان زنده ی جهان، ص ۱۸

[۵] – جعفری، محمد تقی، فلسفه ی دین، ص ۳۹

[۶] – پترسون و همکاران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه ی احمد نراقی، ص ۱۸

[۷] – بقره/ ۱۳۲

[۸] – توبه/ ۳۳

[۹] – کافرون/ ۶

[۱۰] – محمد محمدی ریشهری، میزان الحکمه، ج ۳، ص۳۷۸

[۱۱] – همان، ص ۳۷۲

[۱۲] – مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۶۹، ص۲۲۲

[۱۳] – مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، ص ۱۱

[۱۴] – جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آیینه ی معرفت، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۷۳، ص ۹۳

[۱۵] – رورانوگواردینی، مرگ سقراط، ترجمه ی محمد حسین لطفی، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۲، ص ۴۹و ۵۰

[۱۶] – ویلیمام بارتلی، اخلاق و دین، ترجمه ی زهرا خزاعی، ص ۲۶ و ۲۷

[۱۷] – همان ص ۲۵

[۱۸] – مصباح یزدی، محمد تقی، دروس فلسفه ی اخلاق، تهران: انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۷، ص ۱۹۷- ۱۹۹

[۱۹] – «اقتراح دین و اخلاق» قبسات، شماره ی ۱۳

[۲۰] – مصباح یزدی، محمد تقی، درس های فلسفه ی اخلاق، ص۱۹۷-۱۹۹

[۲۱] – سبحانی، جعفر، «نقش دین در پرورش فضائل اخلاقی»، مجله ی کلام اسلامی، شماره ی ۳۱

[۲۲] – «اقتراح دین و اخلاق»، قبسات، شماره ی ۱۳

منابع و مراجع

۱- قرآن کریم

۲- مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار

۳- اصفهانی، راغب، معجم مفردات الفاظ قرآن

۴- خواجه نصیر الدین طوسی، اخلاق ناصری، تهران: کتابفروشی اسلامی

۵- مطهری، مرتضی، آشنائی با علوم اسلامی، تهران: صدرا، چ:۶، ۱۳۶۸

۶- جعفری، محمد تقی، فلسفه ی دین

۷- پترسون و همکاران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه ی احمد نراقی

۸- محمد محمدی ریشهری، میزان الحکمه، ج ۳،

۹- مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید

۱۰- جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آیینه ی معرفت، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۷۳

۱۱- رورانوگواردینی، مرگ سقراط، ترجمه ی محمد حسین لطفی، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۲

۱۲- ویلیمام بارتلی، اخلاق و دین، ترجمه ی زهرا خزاعی

۱۳- مصباح یزدی، محمد تقی، درس های فلسفه ی اخلاق، تهران: انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۷

۱۴- «اقتراح دین و اخلاق» قبسات، شماره ی ۱۳

۱۵- سبحانی، جعفر، «نقش دین در پرورش فضائل اخلاقی»، مجله ی کلام اسلامی، شماره ی ۳۱

۱۶- رابرت.آ.هیوم، ادیان زنده ی جهان،  ترجمه ی عبدالرحیم گواهی

نویسنده: طاهره نجمه