نهضت علمی امام باقر علیه السلام در جهان اسلام

نهضت علمی امام باقر(علیه السلام) امام پنجم شیعیان تحول عظیم در جهان اسلام پدید آورد. این حرکت در عرصه های مختلف بوده است که بعدها توسط شاگردان امام دنبال شد.

سُمّیَ الباقر لبقره العلوم و استنباطه الحکم.»[۱]، بر اساس حدیث نورانی لوح، این لقب توسط پیامبر اسلام(ص) پیش از آن که امام به دنیا بیاید به ایشان داده است. امام باقر (علیه السلام) حدود نوزده سال امامت شیعیان جهانرا بر عهده داشت. (از سال ۹۵ق تا ۱۱۴ق)

امام باقر (علیه السلام) در یکم ماه رجب سال پنجاه و هفت قمری در مدینه دیده به جهان گشود، او در واقعه کربلا حضور داشت. امام در سن ۵۷ سالگی در ۷ ذی‌الحجه سال ۱۱۴ هجری قمری در دوران خلافت هشام بن عبد الملک به شهادت رسید.

سلام رساندن پیامبر (ص)

ابن عساکر یکی از علما و محدثین اهل سنت نقل نموده که امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «قال أبی أجلَسَنی جدی الحسین بن علی فی حجره و قالی لی رسول الله یقرئک السلام».[۲]

ابو زبیر می گوید: نزد جابر بن عبدالله انصاری نشسته بودم و امام سجاد (علیه السلام) در حالی که همراه فرزندش بود، وارد شد. جابر از امام پرسید: ای فرزند رسول خدا! این پسر کیست؟ امام فرمود: نامش محمد است. در این هنگام جابر امام باقر را در آغوش گرفت و گریست، سپس گفت: مرگم نزدیک است، ای محمد! رسول خدا به تو سلام رساند. از جابر پرسیده شد: منظورت چیست؟ وی گفت: شنیدم رسول الله رو به حسین بن علی چنین می فرمود:

«أنه یولد لابنی هذا ابن یقال له علی بن الحسین، و هو سید العابدین، إذا کان یوم القیامه ینادی منادٍ: لیقیم سید العابدین فیقوم علی بن الحسین، و یولد لعلی بن الحسین ابن یقال له: محمد، إذا رأیته یا جابر فاقرئه منی السلام، یا جابر، اعلم أن المهدی من ولده، و اعلم یا جابر أن بقاءک بعده قلیل».[۳]

نهضت علمی امام باقر (ع) از نگاه اهل سنت

کتب و مولفات دانشمندان و مورخان اهل سنت مانند: طبری، بلاذری، سلامی، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، و کتبی مانند: موطا مالک، سنن ابی‌داود، مسند ابی‌حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشری، و ده‌ها نظیر اینها، که از مهمترین کتب اهل سنت است، پر از سخنان پرمغز پیشوای پنجم است و همه جا جمله: «قال محمد بن علی» و یا «قال محمد الباقر» به چشم می‌خورد.

صلاح الدین صفدی از مورخین اهل سنت درباره امام باقر (علیه السلام) می نویسد:

و کان احد من جمع العلم و الفقه و الدیانه و الثقه و السؤدد و کان یصلح للخلافه و هو أحد الأئمه الاثنی عشر الذین یعتقد الرافضه عصمتهم؛…

او یکی از کسانی بود که علم و فقه و دیانت و وثاقت و بزرگواری را در خود جمع نموده و صلاحیت خلافت را داشت و یکی از ائمه دوازده گانه است که شیعه قائل به عصمت آنها هستند[۴]

قرطبى مفسر بزرگ اهل سنت در تفسیر آیه «إِنَّ اللهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَهً…» مى گوید: «و منه الباقر لابى جعفر محمّد بن على زین العابدین; لأنّه بقر العلم وعرف اصله اى شقّه»؛ (… از همین ماده است اسم باقر براى ابى جعفر محمّد بن على زین العابدین; زیرا او علم را شکافت و اصل آن را به دیگران شناساند).[۵]

نهضت علمی امام باقر

امام باقر (علیه السلام) یک نهضت علمی را پایه گذاری کرد که در زمان امام صادق (علیه السلام) به شکوفایی رسید. به گونه ای که این نهضت علمی در مدتی کوتاه تمام جهان اسلام را تحت تأثیر خویش قرار داد و هزاران شخصیت علمی در علوم مختلف از حوزه درسی آن دو بزرگوار چون مشعل های فروزان در اقصی نقاط عالم نور افشانی نمودند و هر کدام در رشته خویش صاحب نظر بودند. در دوران امام باقر (علیه السلام) در عالم شیعه کاری علمی بزرگی صورت گرفت و شیعیان توانستند تدوین علم فقه و علم تفسیر و علم اخلاق را بر اساس مکتب اهل بیت (علیهم السلام) شروع نمایند[۶]

در عصر و زمان امام باقر و امام صادق (علیهم السلام) پایه های حکوکت بنی امیه سست گردیده بود و امپراتوری آن ها رو به زوال بود در این اوضاع و احوال فرصتی پیش آمد تا این دو امام (علیهم السلام) به کار علمی بپردازند و به حرکت و نهضت علمی خویش شتاب بخشند البته که این شرایط برای بقیه ائمه (علیهم السلام) فراهم نبود.

امام باقر و امام صادق (علیهم السلام) توانستند در قالب روایت آرای فقهی و تفسیری و اخلاقی و کلامی خویش را از طریق شاگردان با استعداد و خوش حافظه منتقل نمایند و پایه گزار تمدن بزرگ اسلامی گردند.

یکی از شاگردان امام باقر، محمد بن مسلم است وی که از اصحاب اجماع است توانست بالغ بر  ۳۰ هزار حدیث از امام باقر (علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) روایت نماید.[۷] و همچنین جابر جعفی که مشاهیر فقها، محدثان و مفسران شیعه و از اصحاب برجسته امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) است.

وی که دارای مقام و منزلت والایی بوده، دارای کتاب‌هایی است، شیخ طوسی او را یکی از صاحبان اصول اربعمأه و صاحب تفسیر می‌ داند. برخی منابع گفته است که ایشان ۷۰ هزار حدیث از امام باقر نقل کرده‌اند.[۸]

نهضت علمی امام باقر (علیه السلام) چنان مهم بود که در مدت کم چنان شهرت علمی پیدا کرد که تمام عالم اسلام را فراگرفت و به گونه ای که از مرزهای حجاز و عراق فراتر رفت راوی می‌گوید: » مردمی از خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می پرسند.»[۹]

در دوران امام باقر (علیه السلام) اوج پیدایش مسلک های فقهی، حدیثی، تفسیر و کلامی بود. و همه همه فرقه ها ماندد خوارج، مرجئه، غالیان و کیسانیه تلاش می کردند تا عقاید و باورهای خویش را از دین در موضوعات مختلف در جامعه تبلیغ و تروج نمایند،

امام باقر (علیه السلام) انحرافات مکاتب مختلف را به مردم بیان می کردند و با استدلال و منطق دیدگاه آنان را رد می کرد، خصوصاً دیدگاه اهل قیاس را باطل می دانست، [۱۰]  ایشان در حدیث نورانی فرمود: «إِنَّ اَلسُّنَّهَ لاَ تُقَاسُ وَ کَیْفَ تُقَاسُ اَلسُّنَّهُ وَ اَلْحَائِضُ تَقْضِی اَلصِّیَامَ وَ لاَ تَقْضِی اَلصَّلاَهَ.؛ امام باقر (علیه السّلام) فرمود: سنت قیاس نمى شود، چگونه سنت قیاس شود در حالى که زن حائض روزه اش را قضا مى کند و نمازش را قضا نمى کند.[۱۱]

امام (علیه السلام) در باره مرجئه فرمود: «اللّهمّ العن المرجئه فانّهم اعداءنا فی الدنیا و الاخره؛ خداوندا مرجئه را از رحمت خود دور کن که آن ها دشمنان ما در دنیا و آخرت می‌ باشند.»[۱۲]

از این خبر، امامت باقر (علیه السلام) برای علما روشن می شود. آنها پیش آن حضرت حاضر می‌شدند، حضرت عقاید و نظرات ایشان را نقد می‌کرد. گویا آن حضرت رئیسی بود که به زیر دستانش حاکم بود، تا آنان را به شاهراه هدایت رهنمود شود و علمای آن عصر به ریاست او گردن نهاده و از او اطاعت می‌کردند.

روزی عبدالله بن معمر (عمیر) لیثی خدمت امام باقر (علیه السلام) رسید و گفت: آیا این که شایع شده شما فتوا به حلیت متعه داده اید درست است؟ امام فرمود: «احلَّهُا اللهُ فی کتابه و سنَّها رسول الله و عُمِلَ بها اصحابه؛ خدا آن را در کتابش حلال فرموده و سنت پیامبر بر آن قرار گرفته و یاران آن حضرت بدان عمل کرده‌اند.»

عبدالله گفت: اما عمر از آن نهی کرده است. امام پاسخ داد: «فانت علی قول صاحبک و انا علی قول رسول الله (صلی الله علیه و‌ آله و سلم)؛ تو بر فتوای رفیقت باش و من بر حکم رسول خدا (صلی الله علیه و‌ آله و سلم).»[۱۳]

امام حتی از نظر بزرگترین علمای عصر خویش به عنوان میزان تشخیص صحیح از سقیم شناخته شده بود و فراوان پیش می‌ آمد که آنان عقاید خود را پیش آن حضرت عرضه می‌ کردند تا به صحت و سقم آن واقف شوند. ابوزهره پس از نقل یکی از جلسات مناظره ابوحنیفه با امام، چنین می‌نویسد:

و من هذا الخبر تبین امامه الباقر للعلماء یحضرون الیه و یحاسبهم علی ما یبلُغُه عنهم او یَبْدُر منهم و کانّه الرئیس یحاکم مرؤسیه لِیَحمِلهم علی الجاده و هم یقبلون طائعین تلک الریاسه.»[۱۴]

جمع بندی

امام باقر (علیه السلام)، امام پنجم شیعیان بعد از پدرش امام زین العابدین (علیه السلام) است. پیامبر (ص) پیش از تولد امام باقر (علیه السلام) توسط جابر صحابی معروف به ایشان سلام رساند. دوران امامت امام باقر (علیه السلام) زمانی بود که حکومت بنی امیه رو با اضمحلال می رفت، امام از این فرصت استفاده نمود و نهضت علمی عظیمی را شروع و پایه گذاری نمود که باعث تحول علمی در میان شیعیان و جهان اسلام گردید.

پی نوشت ها

[۱] . البدایه و النهایه، ج ۹، ص ۳۲۱.

[۲] . تاریخ دمشق، ج۵۷، ص۲۱۴؛

[۳] . حلیه الاولیاء، ج۳، ص۱۸۲؛ تاریخ دمشق، ج۵۷، ص۲۱۸؛ سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۰۵.

[۴] . الوافی بالوفیات،ج۴ص۷۷.

[۵] . تفسیر قرطبى، ج ۱، ص ۴۸۳.

[۶] . جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۳.

[۷] . مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱، ص۸۳

[۸] . دخیل، ائمتنا، ج۱، ص۳۴۷.

[۹] . کلینی، الکافی، ج۶، ص۲۶۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۷.

[۱۰] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۳۹.

[۱۱] . بحارالانوار، ج۲، ص  ۳۰۷.

[۱۲] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۸، ص۲۷۶.

[۱۳] . اربلی، علی بن عیسی، کَشْفُ الغُمَّه فی مَعْرِفَهِ الأئمّه، ج۲، ص۳۶۲.

[۱۴] . الامام الصادق (علیه السلام)، ص۲۴.

منابع

1. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انتشارات انصاریان، چاپ هفتم، ۱۳۸۳ش.
2. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
3. دخیل، علی محمد علی، ائمتنا سیره الائمه الاثنی عشر، قم، موسسه‌دار الکتب الاسلامی، الثالثه، ۱۴۲۹ق/۲۰۰۸م.
4. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبرغفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، الثالثه، ۱۳۸۸ق.
5. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
6. محدث إربلی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، الرضی‌، قم، بی تا.
7. ابن کثیر دمشقی اسماعیل بن عمر ، البدایه و النهایه،  ابن‌کثیر، دار الفکر، بیروت – لبنان، بیتا.
8. تفسیر القرطبی دار إحیاء التراث العربی ، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی . بیروت  بیتا.