نقش حوزه نجف و بزرگان آن در رشد علوم و تمدن اسلامی

علوم اسلامی شامل معقول و منقول ها و علوم غریبه و… می باشد. از مصداق های علوم اسلامی می توان به علم قرائت، تفسیر، حدیث، کلام، فقه، اخلاق، ادبیات عرب، منطق، فلسفه، رجال و درایه، اصول فقه و… اشاره نمود.(۱)

حوزه نجف در تمدن و علوم اسلامی تأثیر زیادی داشته است. این امر به خاطر قدمت دینی، نقش آن در حیات علمی و اجتماعی و روحی شیعیان و مجاورات مراجع و شخصیت های طراز اول فقهی و علمی می باشد.

حضور علما و افراد برجسته و نامدار در این حوزه به رشد علوم و تمدن اسلامی در زمینه های مختلف تأثیر به سزایی گذاشته است. به طور کلی و اختصار از بزرگان حوزه نجف می توان به این شخصیت ها اشاره نمود:

۱. شیخ طوسی: ایشان شاگرد شیخ مفید و از مکتب سید مرتضی علم الهدی استفاده و بعد از سید به عنوان زعیم شیعه شناخته شد و بعد از اختلافات داخلی و طایفه ای در بغداد، به سال ۴۴۸ق به نجف آمد و حوزه آنجا را بنیانگذاری نمود، و بسیاری از صاحبان علم و فضیلت جهت شاگردی که تعداد آنها را ۳۰۰ مجتهد اعم از شیعه و سنی نوشته اند، گرد او جمع آمدند. شیخ الطائفه در زمینه علوم مختلف اسلامی فعالیت داشته و تألیفات گوناگونی را به رشته تحریر درآورده است:

الف) در علم کلام: کرسی رشته کلام توسط «القائم بامرالله» عباسی به او واگذار شد و شیخ با شکل گیری حوزه، رفته رفته، گروه های علمی منظمی به صورت حلقه های تدریس ترتیب داد که کتاب «الأمالی» مجموعه تقریر درس هایش که توسط شاگردانش املاء شده است، می باشد.

ب) در علم فقه: تألیف کتاب «المبسوط» و بحث فقهی به شیوه تطبیقی و تمایل تفکر علمی فقهی به اصول از دیگر خدمات او به علوم اسلامی به شمار می آید.

ج) علم حدیث: جمع و دسته بندی روایات پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین(علیه السلام) و تشکیل مجموعه ای بزرگ به نامهای «التهذیب» و «الاستبصار» (از کتب اربعه شیعیان) از دیگر کارهای وی در این زمینه است.

د) علم رجال: او نخستین منبع برای متتبعان رجالی را تألیف و روایات و احادیث پراکنده را جمع آوری نموده و طبقات راویان را از عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا پس از عهد ائمه معصومین(علیه السلام) جدا سازی کرده است.

هـ ) علم تفسیر: تألیف کتاب گرانقدری در این زمینه به نام «التبیان»، نتیجه تلاش علمی ایشان در این علم است.

و) علم عقاید: در زمینه های معرفت و شناخت خداوند متعال و صفات او، نبوت، امامت، عدل و… بحث نموده و کتب «الاقتصاد»، «تلخیص الشافی»، «المنصح»، «الغیبه» و… را تألیف نموده است.(۲)

۲. حسن بن محمد بن حسن فرزند شیخ طوسی و از بارزترین شاگردانش بوده است. او ادامه شیوه پدر و تربیت شخصیت های بزرگ فقه و اصول، حدیث، تفسیر و کلام را سرلوحه کارهای خویش قرار داده و در زمینه فقه، کتاب «شرح النهایه» را تألیف نمود. در این ایام سالهای رکود حوزه نجف شروع گردید.

۳. مقدس اردبیلی: با ورود این عالم وارسته به نجف، دوباره طراوت و شادابی آغاز شد و ایشان به تربیت شاگردانی مثل تفرشی، استرآبادی، تستری و… پرداخت.(۳) به همین جهت در زمینه های مختلف علوم اسلامی فعالیت های گوناگونی صورت گرفت:

الف) در زمینه فقه: کتاب «مدارک الاحکام» توسط سید محمد بن علی موسوی جبعی تألیف گردید.

ب) در زمینه اصول: کتاب «معالم الاصول» توسط جمال الدین حسن بن زین الدین فرزند شهید ثانی و از شاگردان مقدس اردبیلی به رشته تحریر درآمد.

ج) در زمینه منطق: کتاب «الحاشیه» توسط ملا عبدالله نجفی نوشته شد.

د) در زمینه های گوناگون: از جمله آنها: در علم فقه قرآن و حدیث، فخر الدین طریحی کتاب «مجمع البحرین» در آیات الاحکام، شیخ احمد بن اسماعیل جزائری، «آیات الاحکام» در تفسیر. فتوی عاملی نجفی… «مرآه الانوار و … را به تحریر درآوردند.

۴. شیخ انصاری: از دیگر بزرگان حوزه نجف که نام او می درخشد و یکی از شخصیت های علمی، شیخ مرتضی انصاری است. او در ۱۲۱۴ق در دزفول متولد و بعد از کسب تحصیلات عازم حوزه نجف شد.

او را باید پرآوازه ترین روحانی مذهب شیعه و مؤسس فقه جدید امامیه با دو کتاب فقهی و اصولی خود به نام های «مکاسب» و «رسائل» دانست. که محور مبانی علمی حوزه های امروزه به شمار می آید که بیش از ۱۷۴ حاشیه، شرح و تعلیقه بر کتابها و رساله های او تاکنون نوشته اند.

از شاگردان مشهور وی می توان به شیخ جعفر شوشتری، کاشف الغطاء، میرزا حسن شیرازی، مامقانی، ملا محمد کاظم خراسانی (آخوند خراسانی مولف کفایه) و… نام برد که هر کدام از اینها شخصیتی بزرگ بودند که بعدها منشاء خدمات علمی گسترده ای به جهان اسلام گردیدند.(۴)

از دیگر خدمات حوزه نجف به علوم و تمدن اسلامی می توان به وجود مدارس و کتابخانه های آنجا اشاره نمود: مکتبه المرتضویه، مکتبه الحجه، مکتبه الامام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، مکتبه العلمین، مکتبه العامه و… از جمله کتابخانه های نجف محسوب می شود و از مدارس می توان به: مدرسه علوم اسلامی، مدرسه دینی خواهران، مدرسه شیخ انصاری، مدرسه های آیت الله بروجردی، مدرسه سید محمد کاظم یزدی، مدرسه جامعه النجف و… اشاره نمود.(۵)

هم اکنون نیز حوزه نجف با اعزام مبلغان و علماء به کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، هند، سوریه، لبنان، کویت، بحرین و… در ایام مختلف تبلیغی و مناسبات دیگر، و با تربیت شاگردان و علمائی چون محمد باقر صدر مولف دو کتاب ارزشمند «فلسفتنا» و «اقتصادنا»، محمد تقی حکیم و… و با ایجاد مراکز پاسخگویی به فتوا و مسایل شرعی، به دنیای اسلام در زمینه های گوناگون علمی خدمت می کنند.(۶)

پس به طور کلی نقش حوزه نجف و بزرگان آن در رشد علوم و تمدن اسلامی را می توان با پایه گذاری آن حوزه توسط شیخ طوسی(رحمه الله علیه) ترسیم و با ادامه شیوه پدر توسط فرزندش و با درخشش چهره های وارسته و علمی مثل مقدس اردبیلی و شیخ انصاری(رحمه الله علیه) که با تألیف آثار گرانقدر خودشان در زمینه های فقه و اصول، رجال، حدیث، فلسفه، عقاید، کلام و… نقش به سزایی در تمدن و علوم اسلامی ایفا کردند، که محصول و تلاش بزرگان حوزه نجف را می توان وجود مدارس علمیه و کتابخانه های متعدد و بزرگ قلمداد کرد که حوزه پویای امروزه نجف که با اعزام مبلغان به خارج نقش بزرگی را در گسترش تمدن و علوم اسلامی به دنیا دارند.

پی نوشت:

۱.مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، نشر صدرا، چاپ دوم، ۱۳۷۲، ج۵، ص۳۵.
۲.انصاری، مهدی، موقعیت شیخ انصاری و سیر تاریخی ـ علمی حوزه نجف، دبیرخانه کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد ملا شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۳۷۳، ص۵.
۳.غروی، سید محمد، الحوزه العلمیه فی النجف الاشرف، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ص۱۰۰.
۴.انصاری، مهدی، همان، ص۲۵.
۵.نجفی، موسی، حوزه نجف و فلسفه تجدد در ایران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۴۳.
۶.آصفی، محمد مهدی، الشیخ محمد رضا المظفر و تطور الحرکه الاصلاحیه فی النجف، مؤسسه التوحید للنشر الثقافی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق، ص۵۰.