نقش التزام به آموزه های دینی در تربیت و استحکام خانواده-۳

ب)آثار تربیتی عبادات بر فرزندان

در شکل‌گیری ویژگی‌های شخصیتی، رفتاری، شناختی، عاطفی، دینی، معنوی و…عوامل چندی تأثیرگذار بوده و آنها را به وجود می‌آورند. یکی از عوامل تأثیرگذار و مهم در این عرصه، عوامل محیطی است. عوامل محیطی شامل خانواده، مدرسه، همسالان، محیط جغرافیایی، محیط اجتماعی و غیره می‌شود.

در این بحث بیشترین توجه ما معطوف به محیط خانواده و به ویژه تأثیر والدین برفرزندان، بیشتر تأثیر را بر ابعاد مختلف تربیتی کودکان دارند. به این دلیل در آموزه‌های دینی بیشترین توجه به نقش تربیتی والدین معطوف شده است. در مباحث روان شناختی نیز بیشتر روان شناسان به تأثیر والدین به شکل‌گیری شخصیت(۴۹) و ویژگی‌های رفتاری فرزندان، پرداخته‌اند.

یونگ معتقد است: در مرحله ی کودکی، آنچه ممکن است شخصیت کودک خوانده شود چیزی نیست مگر انعکاس شخصیت والدین او. آنها می‌توانند تأثیر زیادی در شکل‌گیری ویژگی‌های کودک و فرزند داشته باشند.(۵۰) اریکسون یکی دیگر از اندیشمندان روان شناسی بر نقش بی‌همتای والدین در فرزندان تأکید کرده و آن را عامل تعیین کننده می‌داند.(۵۱)

در رابطه ی با نحوه ی تأثیرگذاری والدین در مسائل معنوی فرزندان، می‌توان به روش‌ها و اصولی اشاره داشت.

اصول و روش های تأثیرگذاری والدین

التزام والدین به مسائل عبادی و معنوی و همچنین همراه کردن فرزندان در این عرصه ها، بر اساس چند مبنا و اصل، در فرزندان مؤثر بوده و برکات تربیتی و معنوی ویژه ای بر آنان خواهد داشت. این مبانی و اصول عبارت اند از:

۱.تأثیر ظاهر در باطن

منظور از ظاهر، همه ی اموری است که قابل مشاهده بوده و به صورت عینی و ملموس از انسان سر می‌زند؛ و مراد از باطن، مسائلی است که قابل مشاهده نیست و درونی می‌باشد مثل فکر، نیت، اراده، شناخت. هر عمل و کار ظاهری که از انسان سر می‌زند گرچه تصنّعی و غیر واقعی هم باشد، در درون و باطن انسان اثر می‌گذارد. لذا در آموزه های اسلامی سفارش شده تا انسان خودش را به حالات خاص در آورد تا تأثیرات آن کار در باطن هویدا شود.

به عنوان مثال درباره ی گریه ی بر سید الشهداء (علیه السلام) سفارش شده که در مجالس عزای حضرت گریه کنید و اگر نشد، حالت گریه (تباکی) به خود بگیرید(۵۲) و در روایتی حضرت علی(علیه السلام) می‌فرمایند: اگر بردبار نیستی پس خود را بردبار جلوه بده، چه اندک پیش می‌آید که کسی خود را به گروهی شبیه سازد و جزو آنان نشود.(۵۳)

حضرت لقمان (علیه السلام) به فرزندش توصیه می‌کند که به هنگام راه رفتن، با تفرعن و غرور بر زمین گام مزن؛(اسراء: ۳۷) حالت تکبر و غرور یک نقش و حالت ظاهری است که فرعونی شدن دل، حاصل آن است. پس اینجا نیز ظاهر بر باطن اثر کرده است.

وقتی والدین تقید به عبادات و مسائل معنوی دارند و فضای منزل را با اعمال خود معنوی می‌سازند و وقتی فرزند خود را نیز در این فضای معنوی و روحانی قرار می‌دهند، بی گمان در فرزند نیز تأثیر معنوی و تربیتی گذاشته و او را به طرف خدا و دینداری جلب خواهند کرد.

۲. ظهور تدریجی شاکله و شخصیت

ویژگی های شخصیتی و رفتاری انسان(شاکله) آرام آرام و به تدریج شکل می‌گیرد و همان طور که در ابتدای بحث اشاره شد، عوامل زیادی در آن تأثیرگذار هستند. یکی از عوامل عمده محیط خانواده به ویژه پدر و مادر است. پدر و مادر به وسیله ی اصلاح شرایط و معنوی ساختن آن، می‌توانند بسترهای لازم را برای رشد معنوی و تربیتی فرزندان مهیا کنند و شخصیت دینی به فرزند خود عطا نمایند.

زمانی که فرزند بیشتر اوقات خود را در فضا و محیطی عاطفی، دوستانه، با صفا و مملو از محبت پروردگار، سپری می‌کند، تمام بسترهای لازم برای شکل گیری شخصیتی دینی و معنوی فراهم بوده و شاکله ی وجودی فرزند، بر اساس دینداری شکل خواهد گرفت.

۳.مداومت و محافظت بر عمل

به این دلیل که ما در صدد شکل دهی شخصیت و رفتارهای فرزندان به نحو پایدار هستیم می‌باید در فرآیند تربیت آنان از قواعدی پیروی کنیم که نتیجه ی دلخواه را به وجود آورد. یکی از قواعد مهم و نتیجه بخش در تربیت معنوی، قاعده ی مداومت و محافظت است.

مداومت، ناظر به کمیت و محافظت، ناظر به کیفیت عمل است؛ مداومت بر عمل، استمرار آن را نشان می‌دهد و محافظت بر عمل، مراقبت و مراعات شرایط و ضوابط آن را بیان می‌دارد (شرایط و ضوابط عمل، اعم از ظاهری و باطنی است). همراهی مداومت و محافظت، ضروری است، زیرا مداومت بدون محافظت، سازنده ی عادات سطحی و خشک و بی روح است و محافظت بدون مداومت، اصلاً سازنده نیست.

در قرآن کریم یکی از ویژگی های افرادی که از نوسان و انحراف در امان هستند، مداومت بر نماز و محافظت از آن قرار داده شده …(انسان ها در خسرانند) مگر نمازگزارانی که بر نماز خود مداومت می‌ورزند…و آنان که بر نماز خود محافظت دارند.(معارج، آیات ۲۳ــ۳۴) اگر محافظت در نماز نباشد، نه تنها باعث رستگاری نمی‌شود بلکه باعث بیچارگی و خسران می‌گردد.(۵۴)

مداومت و تکرار و همچنین رعایت شرایط یادگیری و تأثیرگذاری از مباحث جدی و اساسی در تقویت ذهن، یادگیری بهتر و ایجاد شناخت، است. به طوری که در روان شناسی یکی از مهم ترین علل فراموشی اطلاعات از حافظه، بی توجهی به آن مطلب دانسته شده و همچنین یکی از راه های جلوگیری از فراموشی، تکرار و توجه جدی به آن مطلب است. همچنین عواملی از قبیل حواس پرتی، به خواب و خیال فرورفتن و بی علاقگی از عوامل کاهش تمرکز حواس، معرفی گردیده است.(۵۵)

با توجه به نکات ذکر شده اولاً والدین می‌باید در اعمال عبادی خود استمرار و تکرار را رعایت نمایند و در هیچ شرایطی از اعمال عبادی غفلت نکنند و همچنین فرزندان را در جمع صمیمی و معنوی خود به ویژه در دعا و زیارت داخل کرده و آنان را به این کار عادت دهند. به عنوان مثال، پدر و مادر بایستی نماز، دعا، معنویات را در هر موقعیتی مثل عروسی، مسافرت، میهمانی، مریضی و …ملتزم باشند تا فرزندان عبادات را جدی تلقی کنند و هرگز این تصور برایشان پیش نیاید که عبادات برای زمان بیکاری و سرحالی است.

وقتی فرزندان التزام و استمرار پدر و مادر را در انجام مسائل معنوی به ویژه نماز، دعا و قرائت قرآن، مشاهده کردند، در ذهن آنها نقش بسته و تمایل قلبی و درونی به طرف معنویت ایجاد خواهد شد. به ویژه اگر والدین با توجه به روحیات و سن متناسب فرزندان، مسائل معنوی را آموزش داده باشند.

۴.زمینه سازی و آماده سازی موقعیت

حالات و ویژگی های رفتاری انسان ها در بستر شرایط و موقعیت می‌روید و از آنها تأثیر می‌پذیرد. از این رو موقعیت های مختلف، زمینه ساز و بسترساز خوبی برای شکل دهی رفتارها و حالات انسان ها می‌باشند. مهیا کردن زمینه های مناسب و موقعیت های مطلوب، به مثابه ی عامل تسهیل کننده ای برای ظهور رفتارها و کردارهای مطلوب است.

در بحث تربیت معنوی فرزندان و در بحث تأثیرگذاری تربیتی ــ معنوی والدین بر فرزندان، توجه به اصل مذکور حیاتی می‌باشد. پدر و مادر با التزام به عبادات و اعمال معنوی و به دنبال آن جذب و قبول فرزندان در جمع صمیمی و معنوی خود، زمینه ی تحول رفتاری کودکان را فراهم می‌نمایند.

وقتی پدر سعی می‌کند شرایط اقامه ی نماز و قرائت قرآن را با تهیه ی سجاده ی زیبا برای فرزندان و یا مکان مناسب برای نماز و دعا، آماده سازد، در واقع زمینه را برای مشارکت فرزند آماده کرده است. حتی برخی والدین پا را فراتر گذاشته و مرتب فرزندان را در این امر تشویق مادی و کلامی می‌کنند؛ بلکه به صورت مستقیم و غیر مستقیم صحبت از افراد و بچه هایی می‌کنند که علاقه مند به معنویت و عبادت هستند.

پر واضح است که در این موقعیت ها و بسترها، انگیزه ی کافی برای فرزندان وجود دارد تا خود را هم رنگ والدین کنند به ویژه اگر شرایط به گونه ای باشد که فرزندان بدون هیچ مشکلی بتوانند در مسائل عبادی مشارکت کنند. به عنوان مثال، در خانواده ای که دختر و پسر جوان و نوجوان حضور دارند و چه بسا ممکن است در خواب یا بیداری محتلم شوند و غسل جنابت نیاز داشته باشند، پدر و مادر حتی بایستی شرایطی فراهم کنند که فرزندان بدون خجالت و بدون درد سر، بتوانند خود را طاهر کنند و آماده ی انجام وظایف شرعی شوند.

ادامه دارد…