نسل جوان و اهمیت توجه به نیازهای آنان

نسل جوان، بالاترین سرمایه هر ملّتی محسوب می شود و آینده و سرنوشت فرهنگی، اقتصادی و سیاسی کشور به نسل جوان بستگی دارد.

اگر می خواهیم جوانانی بالنده با شخصیتی سالم و شکوفا تربیت کنیم، باید نیازهای آنان را بشناسیم و برای تأمین آن ها برنامه ریزی کنیم.

نسل جوان ما همه نیازهاى نسل‏ هاى قبلى را داراست، از نیازهاى پایه ‏اى گرفته تا نیازهاى عالى انسانی. اگر این نیازها را اولویت‏ بندى کنیم، مهمترین آن ها این است که نسل جوان نیاز دارد او را باور کنیم، نیاز دارد شنیده شود، و این که در عصر کنونى که عصر تکنولوژى و سرعت است، به مسائل فکرى و عاطفى وى توجّه بیشترى شود.

در واقع، آنچه که بیشتر از هر چیز به نسل جوان صدمه وارد می‏ کند و مشکلات عاطفى، روانى و شخصیتى را براى آنها ایجاد می‏ کند، عدم توجّه به نیازهای فکرى و عاطفى آن ها است.

به عبارت دیگر، نسل جوان، نیاز به شکوفایی دارد و براى رسیدن به این شکوفایى، خواهان همراهى، کمک و یارى همه‏ جانبه خانواده و جامعه است.

ماهیت نیازهای بشری

باید به این واقعیت توجه داشت که نیاز، یک انرژى زنده، پویا و فعال است. این انرژى باید در مسیری درست و متعالى جاری شود و اگر سرکوب شود، دو چندان خواهد شد و در انباشتى از فشارها به زندگى پنهان اما نیرومندِ خود، ادامه خواهد داد.

اگر بپذیریم که نیاز منبع انرژى است، بر اساس اصل «بقاى انرژى»، نمی ‏توان آن را از بین بُرد! زیرا انرژى از بین نمی‏ رود؛ بلکه قابل تبدیل، تعدیل و تصعید است. چنین است که سرکوب نیازهای نسل جوان و یا، بد ارضا شدن آن، باعث ایجاد مشکلات عاطفى، اخلاقى، اجتماعى و روانى خواهد شد.

نیازهای انسان در دوران نوجوانی و جوانی

با یک کاوش گذرا در متون روان شناسى، روشن می شود که انسان‏ ها، در این مرحله از زندگى (نوجوانى ـ جوانى)، نیازهاى خاصى دارند که می ‏توان به ترتیب زیر به آن ها اشاره کرد:

۱ . نیاز به محبت

۲ . نیاز به امنیّت

۳ . نیاز به احساس تعلّق

۴ . نیاز به احترام و عزت نفس

۵ . نیاز به استقلال

۶ . نیاز به قدردانى

۷ . نیاز به هدف

۸ . نیاز به هویت

۹ . نیاز به خودشکوفایى

۱۰ . نیاز به معنویت

این ها ده مورد از نیازهای اساسی و طبیعی نسل جوان است که بین همه انسان ها مشترک است.

نیاز انسان به معنویت

در برخى از متون روان‏ شناسى نیاز به حقیقت‏ جویى، نیاز به کمال‏ طلبى و نیاز به اتصال به یک مبدأ فوق بشرى (از ناحیه برخى از روان ‏شناسان مانند مانسون) مطرح شده است.

البته مواضع روان‏ شناسان در این زمینه، متفاوت است؛ اما وجه مشترک همه آن ها این است که همگى از نیازهاى عالى (چون حقیقت‏ جویى، نیاز به معنا کردن خود، کمال‏ طلبى و گرایش به یک ایمان پایدار) بحث کرده ‏اند.

امروزه در روان شناسى، مبحث جدیدى که مطرح می شود، این است که انسان، علاوه بر ابعاد جسمى، روانى و اجتماعى، داراى بُعد معنوى نیز هست که توجّه به این مسأله در پیشگیرى از اختلالات روانى و همین طور در زمینه درمان، بسیار کارساز خواهد بود.

ویلیام جِیمز می ‏گوید: «ایمان بدون شک، مؤثرترین درمان اضطراب است».[۱]

مانسون نیز در سال ۱۹۹۸م، در پى تحقیقاتى در بابِ نقش مذهب در بهداشت روانى افراد به این نتیجه رسید که دعا، یکى از رفتارهاى مذهبیِ مرتبط با سلامت روانى و تندرستى است.[۲]

در واقع، نسل جوان اگر داراى اعتقادات مذهبى باشد، از یک منبع حمایتى قوی ‏اى برخوردار خواهد بود که این منبع می ‏تواند در طول منابع دیگرى چون حمایت‏ هاى والدین، اجتماع و همچنین توانایی ها و تلاش ‏هاى فرد قرار بگیرد، که البته این منبع، فوق همه این ها است. چنین طرز تفکرى می ‏تواند بسیار مفید و مثمر ثمر باشد. امروزه تحقیقات تجربى بسیارى در صدد اثبات این مطلب هستند.

نسل جوان اگر داراى اعتقادات مذهبى و روحیه معنوى باشد، با شفافیت، پویایى و انگیزه بیشترى تلاش می‏ کند؛ چرا که معتقد است کسى وجود دارد که دست او را می‏ گیرد و او را تنها نخواهد گذاشت؛ راز او را می‏ شنود و به او یارى خواهد رساند. چنین طرز تفکرى باعث می شود که نسل جوان ما هیچ گاه احساس پوچى، تنهایى و درماندگى نکند و از بسیارى اختلالات در امان بماند.

حضرت على (علیه السلام) می‏ فرماید: «مَنْ تَوکَّلَ عَلَى اللّه ذَلَّتْ لَهُ الصِّعابُ و تَسَهَّلَتْ عَلَیْهِ الأَسْبابِ و تَبَوَّأَ الْخَفْضَ وَ الْکَرَامَه»[۳]

«هر کس به خدا توکل کند، دشوارى ها براى او آسان مى شود و اسباب برایش فراهم مى گردد و به آسایش و کرامت دست پیدا می کند».

خودشکوفایی در هرم نیازهای مزلو

یکی از روان شناسان مشهور به نام آبراهام مازلو برای سلسله مراتب نیازها در انسان، پنج طبقه را بر می شمرد که نظریه وی به نظریه «سلسله مراتب نیازها» شهرت دارد.

او در طبقه بندی خود آخرین طبقه نیاز را نیاز به «خودشکوفایی» بیان می دارد؛ نیازی که به عقیده وی هر فرد دارای گرایش ذاتی برای رسیدن به آن است و دوست دارد به آن دست یابد.

به عقیده آبراهام مَزلُو هر فردى داراى چند نیاز ذاتى است که فعال کننده و هدایت کننده رفتارهاى اوست. این نیازها غریزى هستند (یعنى ما با آن ها به دنیا می‏ آییم)، ولیکن رفتارهایى که براى ارضاى این نیازها به کار می‏ بریم غریزی نیستند، بلکه آموختنی ‏هستند. بنابراین، افراد مختلف، ممکن است در نحوه ارضاى نیاز‏ها، متفاوت‏ عمل کنند.

سلسله مراتب نیازهای مزلو، شامل این پنج دسته نیاز می باشد:

۱- نیاز به بقا (نیاز به غذا، آب، هوا، خواب و رابطه جنسی)

۲- نیاز به امنیت (ثبات، نظم و رهایى از ترس و اضطراب)

۳- نیاز به احساس تعلّق و عشق (از طریق ارتباط با دیگران)

۴- نیاز به عزت نفس (عزت نفس و احترام از سوى خود و دیگران)

۵- نیاز به خودشکوفایی

چهار شرط برای رسیدن به خودشکوفایی

براى اینکه نسل جوان بتواند به خودشکوفایى برسد چهار شرط لازم است:

۱. نسل جوان باید از قید و بندهایى که توسط خانواده و جامعه به او تحمیل می شود آزاد باشد. (باید توجه داشت که منظور رفع محدودیت های بی اساس و بی منطق است؛ نه آزادی افسارگسیخته و بی بندوباری)

۲. نسل جوان باید از خودانگاره‏ و از تصوّرى که از دیگران دارد، مطمئن باشد. باید دوست بدارد و متقابلاً دوستش بدارند.

۳. نسل جوان باید از توانمندی ها و ضعف‏ ها، و خوبی ها و بدی‏ هایش شناخت واقع‏ بینانه‏ اى داشته باشد.

۴. نسل جوان نباید توسط نیازهاى پایین‏ تر (مثل نیاز به مادیات و استرس ‏هاى روزمره زندگى) برانگیخته و آشفته شود. در واقع، نیازهاى پایین ‏تر باید تا حدودى ارضا شوند تا فرد بتواند به نیازهاى عالى فکر کند.

اگر نسل جوان ما نتواند نیازهاى فیزیولوژیکى خود را برطرف کند و در زیر خط فقر به سر ببرد؛ اگر نسل جوان ما احساس امنیت خاطر نداشته باشد و درگیر تشویش و اضطراب باشد؛ اگر خانواده یا جامعه، نیاز آن ها به احترام را برآورده نکند و به عزت نفس او لطمه بزند، در این صورت ما نمی توانیم انتظار داشته باشیم که جوانان ما به خودشکوفایى و تعالی بیندیشند!

آنچه مسلّم است این است که بخش قابل توجهى از جامعه ما زیر خط فقر زندگى می‏ کنند و مطمئنا این مسأله روى نسل جوان تأثیرگذار خواهد بود و در چنین شرایطى نیاز به خلاقیت و شکوفایى مغفول واقع می شود. نسل جوان ما خواهان بلند پروازى نیست؛ ولى انتظار دارد که حدّاقل فرصت ‏هاى لازم براى پیشرفت پله به پله آن ها فراهم شود.

براى رسیدن به نیازهاى عالى و خودشکوفایى، برنامه ریزی ‏هاى جامعى لازم است و سیاست‏ هاى نظام باید به گونه‏ اى باشد که بتواند حداقل‏ ها را براى تشکیل یک زندگى آبرومند فراهم کند.

موانع ارضای نیازها

هنگامى که نسل جوان نتواند نیازهایش را به آسانی و از راه های متعارف برآورده کند، سلامت وى به خطر افتاده، و دچار ناکامی خواهد شد. عواملى که ممکن است چنین وضعیتى را ایجاد نمایند، به دو دسته تقسیم می شوند:

الف) عوامل شخصى (موانع درونی) مانند: بیماری‏ هاى بدنى، نقص عضو، نارسایى یا کمبود استعدادهاى ذهنى، نشناختن امکانات شخصى و نداشتن تفکر روشن و روشمند درباره اهدافى که نسل جوان می‏ خواهد به آن ها برسد.

ب) عوامل محیطى (موانع بیرونی) مانند: رفتار و برخورد بد و نامطلوب خانواده (تربیت نادرست)، مساعد نبودن محیط خانه، کم سوادی و فقر خانواده، شرایط نامناسب محیط مدرسه، ضعف سیستم آموزشى، مشکلات اقتصادى، وجود تهدیدهاى خارجى.

بنابراین، لازم است که براى شناخت نیازها و رفع آن ها، ابتدا این عوامل در نظر گرفته شوند و بعد، بر مبناى آن ها برنامه ریزی ‏های لازم جهت آماده ‏سازى بستر مناسب براى رشد و خودشکوفایى نسل جوان اندیشیده شود.

راه های تشخیص نیازهای نسل جوان

در اینجا به چهار روش برای شناخت نیازهای نسل جوان اشاره می کنیم:

۱) مشاهده رفتار و حالات نسل جوان: در موقعیت هاى گوناگون غالباً مى توان از رفتار انسان به نیازهای درونی او پى برد.

۲) گفتگو با نسل جوان: شایسته است هر زمان که موقعیتی براى همدلى با آنان مهیا مى شود، گفت و شنودهایى صمیمانه و مؤثر ترتیب داد تا بتوانیم از خلال کلمات و عبارات جوانان، به دنیاى درونى شان نفوذ کنیم.

حضرت على (علیه السلام)، در این مورد جمله زیبایى دارند و مى فرمایند: «تَکَلّموا تُعرَفوا؛ فإنّ المَرءَ مَخبوءٌ تَحت لِسانِه»[۴] «سخن گویید تا شناخته شوید؛ زیرا آدمى زیر زبان خود، پنهان است.»

پس به هر جمله اى که از زبان نسل جوان گفته مى شود باید به دقت گوش داد، تا بتوان دنیای درونی آن ها را کشف کرد.

۳) آشنایی با پژوهش ها: مطالعات و بررسى هایى که در خصوص جوانى و ویژگی هاى آن به عمل آمده و نیز، منابع علمى و پژوهشى در حوزه روانشناسی و تربیتی، مى تواند بسیاری از نیازهای نسل جوان را به ما بشناساند.

۴) تفکیک نیاز اصیل از کاذب: تفکیک و بازشناسى نیازهاى اصیل از نیازهاى کاذب نسل جوان، گام مؤثرى در جهت شناخت دنیاى درون آنان است.

اهمیت اولویت بندی در ارضای نیازها

اولین و مهمترین گام در ارضاى سالم نیازها، اولویت‏ بندى آن ها است. باید در ارضاى نیازها، تقدّم و تأخّر رعایت شود.

براى ارضای هر نیاز باید دید که چه پیش نیازهایی لازم است. مثلاً در یک نوجوان و یا جوان رشد علمى یک مسأله جدّى است؛ همچنین داشتن مهارت شغلى و یا اقدام به ازدواج. ولى هر یک از این نیازها باید در زمان مناسب و بسته به اولویتشان برآورده شوند.

مثلاً در یک نوجوان، رشد علمى اولویت اول است، و ازدواج اولویت دوم. براى ازدواج پیش نیازهایى چون رشد عاطفى، رشد عقلانى و رشد مهارتى لازم است.

حال اگر فرد در سنین نوجوانى در یک رابطه نادرست قرار گیرد، جز فرصت‏ سوزى کارى انجام نداده است و سلامت روانى و فرصت رشد خویش را از بین می ‏برد؛ چون بحث از یک «نیاز نا به هنگام» است؛ چرا که فرد، بدون این که حداقل پیش نیازها را داشته باشد دست به انتخاب می ‏زند و در چنین صورتى مجبور است که انتخاب‏ هایى در سطح پایین داشته باشد و با این عمل، رشد همه جانبه خویش را محدود می‏ کند. بنابراین او می ‏تواند این نیاز زودرس را به تأخیر بیندازد. در غیر این‏ صورت، آسیب جدّى خواهد دید.

اما چطور یک نوجوان و یا جوان می ‏تواند فرضا یک چنین نیازى را به تأخیر بیندازد؟

پاسخ این است که او با پیشرفتى که در زمینه هاى دیگر (مثلاً تحصیلات، مهارت شغلى و مهارت ‏هاى اجتماعى) پیدا می‏ کند و با شکوفایی‏ اى که در استعدادهاى دیگر وى پدیدار می شود، می ‏تواند نیازى مانند ازدواج که فعلا پیش‏ نیازهاى آن برای او فراهم نیست را، تا زمان مناسب به تأخیر بیندازد.

بدین ترتیب با شکوفایى در زمینه اى دیگر و گذشت زمان، کم کم پیش‏ نیازهاى ازدواج نیز فراهم می شود و می ‏تواند در زمان مناسب، به برآوردن منطقی و سالمِ این نیاز فطری، اقدام نماید.

رویکرد دینی در ارضای نیازها

در دین اسلام همه نیازهای فطری انسان به رسمیت شناخته شده ‏اند؛ ولى نحوه ارضاى آن ها متفاوت است. در واقع بستر ارضاى این نیازها داراى چارچوب‏ هایى است که نمی ‏توان از آن ها سرپیچى کرد و رعایت قوانین و چارچوب‏ هایى که در نحوه ارضاى نیازها از دیدگاه قرآن وجود دارد، تضمین کننده سلامت روانى فرد خواهد بود.

به طور مثال قرآن در به تأخیر انداختن ارضای نیازها، راهبردهاى میانى را هم پیشنهاد نموده است:

۱- «وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ»[۵]

«و کسانى که وسیله نکاح کردن ندارند، به عفت سر کنند تا خدا از کرم خویش از این بابت بى نیازشان کند».

۲- «یَأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱستَعِینُواْ بالصَّبرِ و ٱلصَّلَوهِ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلصَّـبِرِینَ»[۶]

«اى کسانى که ایمان آوردید! از صبر و دعا استعانت جویید که خدا با صابران است»

چرا که همیشه توان رفع نیازها در هر شرایطى وجود نخواهد داشت.

از سوى دیگر، این از ویژگی هاى انسان است که می ‏تواند نیازهاى خویش را به تأخیر بیندازد. مثل آن‏ جایى که انسانى گرسنه است و احتیاج به غذا دارد، ولى موظّف است روزه داشته باشد و یا اصولاً مکان و زمان مناسب براى غذا خوردن او وجود ندارد.

باید به نسل جوان ایمان داشت!

آنچه مسلم است این است که سیاست‏ هاى خُرد و کلان و برنامه ریزی ‏هاى ما باید در جهت شکوفا کردن ابعاد مثبت شخصیتى نسل جوان باشد.

اگر بستر پیشرفت و شکوفایی را براى آن ها فراهم کنیم (بسترى که باعث به کارگیرى و رشد حسّ مسئولیت ‏پذیرى و تعهد در آن ها شود) چنین شرایطى قطعا بسیارى از مشکلات جامعه ما را حل خواهد کرد.

در حقیقت ما نمی‏ خواهیم به نسل جوان چیزى بیش از آنچه دارا هستند تزریق کنیم. آنچه بدیهى است این است که آن ها می ‏توانند پیشرفت کنند و نیاز به لطف ندارند؛ بلکه نیاز به این دارند که شرایط رشد و پیشرفت براى آن ها فراهم بشود. ما باید آن ها را قبول داشته باشیم و فکر نکنیم ناتوان هستند و یا میزان ایمان و تعهد، مسئولیت ‏پذیرى یا دلسوزى نسل جوان نسبت به نسل‏ هاى پیشین کمتر است.

باید دیدگاه‏ هاى منفى را نسبت به نوجوانان و جوانان تغییر داد تا بسیارى از تنگناها، خود به خود حل شوند. اگر چنین نگاه منفى ای در رویکرد مسئولان و برنامه‏ ریزان جامعه پیرامون نسل جدید وجود دارد باید اصلاح شود؛ چرا که نسل‏ هاى جدید همیشه، هم از جنبه فکرى و هم از جنبه تجربى، نسل‏ هاى قوی ‏تر و پیشرفته ‏ترى هستند. (البته این سیاستگذاری‏ ها و راهکارهاى عملى در حوزه تعامل با نسل جوان، تدریجا شروع شده ‏اند؛ اما لازم است با شتاب بیشترى دنبال شوند.)

نتیجه گیری

آینده جامعه ما در گرو شکوفایی نسل جوان و ارضای نیازهای او است. پس باید نیازهای اصیل آن ها را کشف کرد و بسترهای لازم برای ارضای سالم آن ها را فراهم نمود. همچنین روش های سالم ارضا و اولویت بندی نیازها را – با توجه به آموزه های قرآنی – به آن ها آموزش داد.

پی نوشت ها

[۱] . نجاتى، قرآن و روان شناسى، ترجمه عباس عرب، ص ۳۳۵

[۲] . نگاه کنید به: اکبری، مشکلات نوجوانى و جوانى

[۳] . خوانسارى، شرح غُررالحکم و دُرَرُالکلم، ج ۵، ص ۴۲۵

[۴] . شیخ مفید، الإرشاد ج۱ ص۳۰۰.؛ سید رضی، نهج البلاغه، حکمت ۳۹۲

[۵] . نور/۳۳

[۶] . بقره/۱۵۳

منابع اقتباس

۱. ابوطالبى احمدى، روان‏ شناسى خودباورى و ارتباط آن با موفقیت، تهران: وحید، ۱۳۸۲

۲. ماهنامه حدیث زندگى؛ گفتگو با آقاى دکتر احمد بُرجعلى، روان شناس و استادیار روان شناسى بالینى و عضو هیئت علمى دانشگاه علاّمه طباطبایى تهران