نسب حضرت مهدی (عج) در منابع اهل سنت

اشاره:

مهدویٌت، اصلی اساسی و انکار ناپذیر در میان امت اسلام است که شیعه و سنٌی آن را یکی از مسائل مهم اسلامی به شمار می آورند تاجایی که اهل سنٌت اعتقاد به مهدویٌت را واجب و منکر آن را کافر می­دانند.[۱] با دقت در روایات معتبر به این نکته پی می­بریم که «مهدی» لقب آن موعود آخر الزمان است که در احادیث اهل سنٌت و شیعه به حسب و نسب وی که از نسل پیامبر (ص) و فاطمه (س) وامام حسین (ع) است، بطور صریح اشاره شده است، که این مسئله می­تواند به عنوان یکی از مسائل مشترک و وحدت آفرین بین دو فرقه مطرح شود.
با دقت در منابع فریقین به این نتیجه می­رسیم که که مهدی (عج) از نسل پیامبر (ص) و فاطمه (س) است که ایشان، همان فرزند بلافصل امام حسن عسکری (ع) می­باشد که شیعه به آن معتقد می­باشد.
هرچند اهل سنٌت در اینکه نسب حضرت مهدی (ع) به رسول خدا(ص) و فاطمه(س) می­رسد، تردید و شک ندارند؛ ولی در منابع آنها احادیث متناقضی درباره نسب حضرت به چشم می خورد که بعضی نام پدر او را عبدالله[۲] می­دانند؛ برخی ایشان را از نسل عباس[۳] معرفی می­کنند وعده­ای دیگر نسب او را به امام حسن (ع) می­رسانند. بخاطر آگاهی بیشتر،روایاتی که در باره نسب حضرت مهدی(ع) واردشده است را مورد بررسی قرار می­دهیم تا حقیقت بر همگان روشن شود .

مهدى(ع)، «کنانی قرشی هاشمی» است

مقدسى شافعى در کتاب «عقد الدرر» نقل کرده که «قتاده» گوید: «از سعید بن مسیّب پرسیدم: آیا مهدى(ع) بر حقّ است؟گفت: آرى. گفتم: مهدى(ع) از چه طایفه­اى است؟ گفت: از کنانه[۴]. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از قریش. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از بنى هاشم. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از فرزندان فاطمه(س)است»[۵]
هرچند درظاهراین روایت، تناقض دیده می­شود؛ چون مهدى(عج) یک بار ازکنانه و بار دیگر از قریش و بار دیگر از بنی هاشم شمرده شده است لکن این تناقض قابل جمع است زیرا هر هاشمی از قریش و هر قریشی نیزاز کنانه است.

مهدی (ع)از اولاد عبدالمطلٌب است

ابن ماجه از انس بن مالک نقل می­کند که پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «ما فرزندان عبد المطلب؛ من، حمزه، علی ،جعفر ،حسن ،حسین ومهدی ،سروران اهل بهشت هستیم»[۶]
این روایت در حقیقت، حدیث قبلی را مقیٌد می­کند؛چون عبد المطلٌب جد پیامبر (ص)،فرزند هاشم است و فرزندان عبدالمطلب که مهدی (عج) هم از آنها است، هاشمی هستند. درنتیجه نسب امام مهدی (ع) بعداز آن که بطور مطلق به قریش می­رسد، منحصر در اولاد عبدالمطلب شده است.

مهدی (ع)،فرزند ابو طالب است

سیف بن عمیر چنین گوید: نزد منصور دوانیقى بودم ،بى‏مقدمه آغاز سخن کرد و گفت: اى سیف بن عمیره بناچار بنام مردى از نژاد ابى طالب از آسمان ندا شود! گفتم اى امیر المؤمنین، قربان شما این حدیث را روایت می­کنى؟ گفت: آرى سوگند بدان که جانم بدست او ست بگوش خود شنیده‏ام، گفتم: اى امیر المؤمنین من این حدیث را پیش از این نشنیده بودم! منصور گفت: اى سیف این حدیث حق است و هر گاه چنین شود ما نخستین کسى هستیم که آن را اجابت کنیم، آگاه باش که این آواز درباره مردى از پسر عموهاى ما است، گفتم: از نسل فاطمه علیها السّلام؟ گفت: آرى، اى سیف اگر این حدیث را از حضرت محمد بن على باقر (علیه السّلام) نشنیده بودم اگر همه مردم روى زمین برایم می­گفتند،باور نمی­کردم، ولى گوینده محمد بن على(ع) است.[۷]

مهدی (ع) از اهل بیت و اولاد پیامبر (ص)

در بیشتر احادیث مهدویٌت بر این نکته تاکید شده است که منجی عالم بشریٌت از اهل بیت و از اولاد رسول خدا (ص)است و شاید این تأکید بخاطر این است که مدعیٌان بسیاری در آینده می­آیند و مهدی موعود را از خود بدانند بخاطر اینکه جلوی این ادعا گرفته شود، روایات با اهتمام بیشتر، نسب او را به طور صریح بیان می­کنند.برای نمونه به چند حدیث بسنده می کنیم .ابن ابی شیبه از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل می کند که فرمودند:لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلاَّ یَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَؤُهَا عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْرًا.[۸]«اگراز روزگار روزی نماند مگر یک روز، خدا مردی از اهل بیت مرا می فرستد که زمین را از عدل پر می کند همچنانکه از ظلم پر شده باشد».
قندوزی از پیامبر چنین روایت می­کند که فرمودند:«المهدی من ولدی، تکون له غیبه، إذا ظهر یملا الارض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما.»[۹]«مهدی(ع) ازفرزندان من است که دارای غیبتی می­باشد زمانی که ظهور کند، زمین را پر از قسط و عدل کند همچنان که از ظلم و جور پر شده باشد »

مهدی(ع) فرزند علی علیه السلام

از مشترکات بین شیعه و سنی این است که هر دو فرقه، امام مهدی (ع) را از نسل علی (ع) می­دانند .
جوینی از ابن عباس نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمودند: علی بن ابی طالب (ع) امام امت من است و جانشین من در میان آنها است و از فرزندان اوست قائم منتظر (ع) که زمین را از عدل و داد پر می­کند هم چنان که از ظلم وجور پر شده باشد[۱۰]

امام مهدی (ع) از نسل فاطمه علیهاالسلام

تاکنون چند روایت نقل شد که دلالت می­کرد بر این که مهدی (ع)از قریش و از نسل عبد المطلب ،ابو طالب ،اهل بیت پیامبر و از فرزندان علی(ع) است.
لکن احادیث فراوانی در کتابهای مهم اهل سنٌت وجود دارد که امام مهدی (ع) را از نسل فاطمه (س) می­دانند .
ابن­ ماجه در سنن خود با اسناد خویش از سعید بن مسیب از ام سلمه نقل کرده است که رسول خدا (ص) فرمودند:«المهدی من ولد فاطمه»[۱۱]مهدی (ع) از فرزندان فاطمه (س) است . در مضمون همین روایت، بخاری در کتاب « تاریخ کبیر » از سعید بن مسیب از ام سلمه نقل کرده که پیامبر (ص) فرمودند: «المهدی حق و هو من ولد فاطمه »[۱۲]«مهدی(ع) حق است و از اولاد فاطمه (س) می باشد»
نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که افرادی مثل ابن حجر در الصواعق المحرقه[۱۳]ومتقی هندی درکنز العمال[۱۴] این روایت را از صحیح مسلم نقل کرده اند.
با وجود اینکه علمای بنام اهل سنٌت این روایت را از صحیح دانسته و از مسلم نقل کرده­اند ولی متاسفانه در چاپ های موجود کتاب «صحیح مسلم»، اثری از این روایت دیده نمی شود که نشان از حذف این حدیث در این کتاب دارد .
بنابراین دانشمندان اهل سنت بر این باورند که امام مهدی (ع) از نسل فاطمه (ع)است .

مهدی(ع) از فرزندان امام حسین (ع)

هر چند بعضی از اهل سنٌت در اینکه امام مهدی (ع) از نسل امام حسن (ع) است یا امام حسین(ع) ،باهم اختلاف دارند ولی روایاتی در منابع اهل سنت به چشم می­خورد که حضرت را از نسل امام حسین (ع) می­دانند که بررسی این روایات درباره نسب امام مهدی(ع)، شاید گامی در وحدت و اتفاق  بین فریقین در مسئله مهدویٌت بشمار برود و با قرار دادن این روایات در کنار روایات شیعی به جعلی بودن روایاتی که مهدی (عج) را از نسل امام حسن (ع) می­دانند،پی می­بریم .نعیم بن حماداز علی علیه السلام نقل می کند که فرمودند:«یخرج رجل من ولد حسین اسمه اسم نبیکم یفرح بخروجه أهل السماء و الأرض »[۱۵]«مردی از فرزندان امام حسین(ع) قیام خواهد کرد که نامش همنام پیامبر(ص) است، ساکنان آسمان و زمین از قیامش، خوشحال خواهند شد »
روایات فراوان دیگر از رسول خدا (ع) و امیرمومنان (ع) در منابع اهل سنٌت وجود دارد که مهدی(ع) راحسینی می داند.[۱۶]
لکن درکتابهای اهل سنٌت یک روایت وجود دارد که مهدی(عج) را از نسل امام حسن(ع) معرفی کرده است که در ظاهر با احادیثی که امام مهدی (ع) را از نسل امام حسین(ع) می­داند ،در تعارض است. براین اساس این روایت را مورد بررسی قرارمی­دهیم تا معلوم شود که آیا این روایت توان معارضه با احادیث فروان صحیحی که حضرت راحسینی معرفی می کند،دارد یا نه؟

بررسی حدیث «مهدی(ع) از فرزندان امام حسن (ع)است »

برخلاف نظر امامیٌه و اکثریٌت اهل سنٌت که مهدى(ع) را از نسل حسین(ع) مى‏داند، رأیى در میان عده­ای از اهل سنت شهرت یافته که وى را از نسل امام حسن(ع) بشمار مى‏آورد. مستند این رأى حدیثى است از امام على علیه السلام که به تبیین آن می­پردازیم .
ابوداوود در سنن خود چنین نقل کرده است : حُدِّثْتُ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْمُغِیرَهِ قَالَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ أَبِى قَیْسٍ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ قَالَ قَالَ عَلِىٌّ – رضى الله عنه – وَنَظَرَ إِلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ فَقَالَ إِنَّ ابْنِى هَذَا سَیِّدٌ کَمَا سَمَّاهُ النَّبِىُّ -صلى الله علیه وسلم- وَسَیَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ رَجُلٌ یُسَمَّى بِاسْمِ نَبِیِّکُمْ یُشْبِهُهُ فِى الْخُلُقِ وَلاَ یُشْبِهُهُ فِى الْخَلْقِ ثُمَّ ذَکَرَ قِصَّهَ یَمْلأُ الأَرْضَ عَدْلاً»[۱۷]
«على نگاهى به حسن افکندو فرمودند: این فرزند من آقا و بزرگوار است آنگونه که پیغمبر او را نامیده است و از نسل او مردى قیام کند که همنام پیامبرتان بوده و در خلق و خوی، شبیه اوست ؛ولی در خلقت (چهره ،اندام )،شبیه او نیست ،سپس عدالت گستری او را حکایت کرد.

در بررسی و نقداین حدیث می­توان نکات ذیل را بر شمرد :

۱- ابن اثیر جزرى (۸۳۳م) همین حدیث را از ابوداود نقل کرده ولی در آن به جاى لفظ حسن(ع)، لفظ حسین(ع) آمده و گفته است: صحیح این است که مهدى (ع) از نسل حسین بن على (ع) مى‏باشد.[۱۸]
۲- منذری شارح سنن ابو داود در شرح این روایت گفته است که ابی اسحاق[۱۹] نمی­تواند مستقیم از على علیه السلام حدیث نقل کند از این رو حدیثی که او از آن حضرت نقل کرده و ابی داود هم آورده است ،منقطع می­باشد.[۲۰]
۳- این روایت ضعیف است؛ زیرا کسی که از هارون بن مغیره برای ابو داود حدیث کرده است ،مجهول بوده  و معلوم نیست چه کسی است .
۴-این حدیث با احادیث فراوان دیگرى که مهدى (ع) را از نسل حسین (ع) مى­دانند و از نظر بسیاری از اهل سنت صحیح هستند،در تعارض است و توان معارضه با آن همه روایات را ندارد.
۵-ممکن است اشتباه و تغییری در کلمه صورت گرفته باشد؛ یعنی کلمه «حسین» در هنگام ثبت به شکل «حسن» نوشته شده باشد به وپژه اینکه این حدیث را افراد دیگری از ابو داود نقل کرده­اند که در آن به صورت «حسین» آمده است .
۵-جواب دیگری که می شود به این حدیث داد این است که انتساب حضرت مهدی (ع) به امام حسن (ع) درست است؛ زیرا فاطمه، همسر امام سجاد(ع) که مادر امام باقر (ع)است ،دختر امام حسن(ع)می باشد لذا امام مهدی (ع) مانند اجدادش بواسطه مادر امام باقر (ع)،حسنی وحسینی است پس،انتساب ایشان به هردو امام صحیح می باشد .
بنابراین ،این روایت که مهدی (ع) را از امام حسن (ع) می­داند، ضعیف است و با احادیث دیگر که حضرت را حسینی می­دانند ،در تعارض آشکار است و در صورت قبول اینکه امام مهدی(ع) حسنی است، منافاتی با حسینی بودن ندارد ریرا نسب او از طریق پدر به امام حسین(ع) و از طریق مادر امام باقر(ع) به امام حسن(ع) می­رسد .

مهدی(ع) ،فرزند بلافصل امام  حسن عسکری(ع)

روایاتی در منابع اهل سنٌت به چشم می خورد که مهدی(ع) را فرزند امام حسن عسکری(ع) معرفی می­کند و بسیاری از دانشمندان اهل سنٌت بر این عقیده­اند و برخی نیز تصریح می­کنند که تنها فرزند امام عسکری (ع)، امام مهدی(ع) است .به عنوان نمونه یک روایت و اقوال چند تن از علمای اهل سنت را ذکر می کنیم .
قندوزی در« ینابیع الموده» از امام رضا(ع) روایتی رانقل می کندو تصریح می­کند که این روایت درکتاب « الاربعین ابی نعیم اضفهانی»، موجود است.
حضرت فرمودند: الخلف الصالح من ولد الحسن بن علی العسکری هو صاحب الزمان وهو المهدی سلام الله علیهم».[۲۱] « خلف صالح از فرزندان حسن عسکری(ع) ،صاحب زمان است که مهدی(عج) می باشد . »
استوانه­های علمی اهل سنٌت به این نکته تصریح می­کنند که امام حسن عسکری (ع) فقط یک فرزند داشته است؛ افرادی مثل ابن حجر هیثمی که می­نویسد : امام حسن عسکری(ع) جزء یک فرزند باقی نگذاشت که نامش  ابوالقاسم،محمد و حجٌت بود و عمرش هنگام وفات پدرش ، پنج سال بود و خدا به او حکمت آموخت که قائم منتظر، نامیده می­شود [۲۲].
بزرگانی مانند مسعودی [۲۳]،ابن اثیر در تاریخش [۲۴]وعلمای دیگر، بر این که مهدی(ع) فرزندبلافصل حضرت حسن عسکری (ع)است، تا کید می کنند .
براین اساس، با بررسی احادیث نسب امام مهدی(ع) در منابع اهل سنت به  چندنکته مهم و اساسی پی می بریم :

۱-اتفاق در نسب حضرت مهدی (ع) یکی از مشترکات شیعه و سنی به شمارمی­رود .
۲- بادقت در روایاتی که درباره نسب امام مهدی(ع) در منابع اهل سنٌت وجود دارد به ویژه احادیثی که حضرت را  فرزند امام حسن عسکری(ع) معرفی می­کند ، به این نتیجه می رسیم که حضرت  متولد شده­اند همچنان که عقیده بسیاری از اهل سنٌت هم همین است .
ولی جای بسی تاسف است کسانی  از شیعه که در باره مهدویٌت اظهار نظر می کنندو دارای تالیفات هستند،عقیده به عدم تولد امام مهدی(ع) را ،به اکثر علمائ اهل سنت نسبت می دهند در حالی که چنین نیست بلکه عده­ای از آنها چنین اعتقادی دارند که در مقاله­ای جداگانه تولٌد حضرت در منابع اهل سنٌت مورد بررسی قرار گرفته است و نام بزرگانی ازاهل سنت راکه قائل به تولٌد امام مهدی(ع) هستند،ذکرشده است .
۳-ناگفته نماند چنانکه گفته شد منظور از نقل این احادیث از کتب برادران اهل سنّت آن است که بدانیم مهدی موعود (عج) فرزند نُهم امام حسین (ع) و فرزند بلافصل حضرت امام حسن عسکری (ع)می­باشد و یک انسان تعیین شده از طرف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است نه اینکه بگوییم: هنوز متولد  نشده و بعداً متولد خواهد شد و نمی­دانیم کدام کس از نسل فاطمه و حسین علیهماالسّلام است.بنابر باید به مهدی شخصی ومعین قائل شد،نه مهدی نوعی .

پی نوشت:

[۱].اکبر نژاد،دکترمهدی اکبر نژاد،بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه وسنی ،قم،بوستان کتاب ۱۳۸۷،چاپ دوم،ص۳۲۸-۳۳۳به نقل ازمتقی هندی در«البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان »که ایشان فتاوای مذاهب چهار گانه را در باره مدعیان ومنکران مهدویت را ذکر می کند.
[۲] ).دربرخی روایات به ویژه در «سنن ابن ماجه ج۴ص۱۷۳) آمده است که پیامبر(ص)مهدی (ع)راهمنام خود وپدرش (اسمه اسمی واسم ابیه اسم ابی )خوانده است در حالی که در بسیاری از روایات (اسم ابیه اسم ابی )نیامده است وبا روایاتی که اورا ازنسل فاطمه (ع)وحسین (ع)وامام عسکری )،توان مقابله را ندارد.وشکی نیست که این روایت(.. اسم ابیه اسم ابی ) از جعلیٌات عباسیان است برای اینکه بتوانند از مردم برای محمدبن عبدااله (مهدی عباسی) بیعت بگیرند، به این کار دست می زدند.
[۳] ).در منابع اهل سنت روایاتی به چشم می خورد که «مهدی را فرزند عباس می داند » این روایت در «الفتن »ابن حماد ص۲۳۰»آمده است .این روایت با احادیثی که مهدی(ع) رافاطمی وحسینی معرفی می کند در تعارض است وهمچنین مسلٌم است که مهدی(ع) از اهل بیت است که بیان خواهد شد .بنابر این این روایت قابل قبول نمی باشد .
[۴] ). «بنى کنانه» گروهى از «مضر» هستند. مضر، داراى فرزندانى بود که پدران و اجداد پیامبر(ص) بودند تا به «نضر» منتهى مى شود». مقصود از «کِنانه»، کنانه بن خزیمه بن مدرکه بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان (جدّ پیامبر اسلام(ص)است.
[۵] ). مقدسی ، علامه الشیخ یوسف بن یحیى بن علی المقدسی السلمی الشافعی ،”عقدالدرر فی أخبار المنتظر ” ،قاهره ،مکتبه عالم الفکر بالقاهره(بی تا)  ص ۲۲-۲۳باب اول«قلت لسعید بن المسیّب: المهدیّ حقّ؟قال: حقّ. قلت: ممّن؟ قال: من کنانه.قلت: ثمّ ممّن؟ قال: من قریش. قلت: ثمّ ممّن؟ قال: من بنی هاشم. قلت: ثمّ ممّن؟ قال: من ولد فاطمه(علیها السلام)»
[۶] ). ابن ماجه ،محمد بن یزید أبو عبدالله القزوینی ،سنن ابن ماجه، تحقیق : محمد فؤاد عبد الباقی ،بیروت، دار الفکر(بی تا)ج۲ص۱۳۶۸،ح۴۰۸۷ «نحن ولد عبد المطلب ساده أهل الجنه: أنا، وحمزه، وعلی، وجعفر، والحسن، والحسین، والمهدی»
[۷] ).عقدالدرر فی أخبار المنتظر،همان ص۱۴۹باب رابع «کنت عند أبی جعفر المنصور، فقال لی ابتداءُ: یا سیف بن عمیر، لا بد من مناد ینادی من السماء باسم رجل من ولد أبی طالب.فقلت: جعلت فداک یا أمیرالمؤمنین تزوی هذا.قال: أی والذی نفسی بیده لسماع أذنای له.فقلت: یا أمیر المؤمنین، إن هذا الحدیث ما سمعته قبل وقتی هذا.فقال: یا سیف، إنه الحق، وإذا کان فنحن أولى من یجیبه، أما إن النداء إلى رجل من بنی عمنا.فقلت: رجل من ولد فاطمه؟ قال: نعم یا سیف، لولا أنی سمعته من أبی جعفر محمد بن علی وحدثنی به أهل الأرض کلهم ما قبلته، ولکنه محمد بن علی، علیهما السلام»
[۸] ). أبی شیبه، أبو بکر عبد الله بن محمد بن أبی شیبه العبسی الکوفی (۱۵۹ ـ ۲۳۵ هـ)، المُصنف ،تحقیق : محمد عوامه.هند، مع طبعه الدار السلفیه الهندیه القدیمه(بی تا)ج۱۵ص۱۹۸
[۹] ). قندوزی ،شیخ سلیمان بن ابراهیم القندوزی الحنفی (۱۲۲۰ – ۱۲۹۴ ه‍) ینابیع الموده لذوی القربى ،تحقیق :سید علی جمال اشرف الحسینی ،قم،دار الاسوه للطباعه والنشر المطبعه: تاریخ النشر: ۱۴۱۶ ه‍. چاپ اول ج۳ ص۲۶۷
[۱۰] ).جوینی ،علی بن محمد جوینی خراسانی ،فرائد السمطین ،بیروت ،موسسه محمودی ۱۴۰۰ه ق ،چاپ اول ج۲ص۳۲۷
[۱۱] ). سنن ابن ماجه ،همان ،ج۲ ص۱۳۶۸
[۱۲] ). بخاری ،: محمد بن إسماعیل بن إبراهیم أبو عبدالله البخاری الجعفی،التاریخ الکبیر ،تحقیق : السید هاشم الندوی،بیروت،دار الفکر،(بی تا)ج۳ص۳۴۶
[۱۳] ). هیثمی ،أبی العباس أحمد بن محمد بن محمد بن علی إبن حجر الهیتمی ،صواعق المحرقه على أهل الرفض والضلال والزندقه،بیروت،مؤسسه الرساله ۱۹۹۷،چاپ اول ،ج۲ص۴۷۶
[۱۴] ).متقی هندی ، علی بن حسام الدین المتقی الهندی ،کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال بیروت،مؤسسه الرساله ۱۹۸۹ م،ج۱۴ص۳۲۱
[۱۵] ). نعیم بن حماد، أبی عبد الله نعیم بن حماد المروزی ت ۲۲۹ ه / ۸۴۴ م) کتاب الفتن بیروت،دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع (بی تا)،ص۴۲۵
[۱۶] ). ابن أبی الحدید المدائنی ،شرح نهج البلاغه ،انتشارات کتابخانه مرعشی نجفی ۱۳۳۷،چاپ اول ،ج ۱ص۲۸۲،از امام علی (ع)نقل می کند که حضرت فرمودند:مهدی از نسل حسین (ع) است.
[۱۷] ).  ابی داود، أبو داود سلیمان بن الأشعث السجستانی ،سنن أبی داود ،بیروت،دار الکتاب العربی (بی تا)ـ بیروت،ج۴ص۱۷۷
[۱۸] ).جزری دمشقی ،محمد،اسمی المناقب ،(بی جا)،(بی نا)۱۴۰۳ق،ص۱۶۵-۱۶۸
[۱۹] ).ابی اسحاق در سال ۱۲۹ ه-ق در گذشته و امام علی در سال ۴۰ق به شهادت رسیده است بنابراین سن او اقتضا نمی کند که ازحضرت نقل روایت کند.
[۲۰] ).اکبر نژاد ، بررسی تطبیقی مهدویت در احادیث شیعه وسنی، ص۲۴۸،به نقل از منذری ،مختصر ابن داوود ج۶ص۱۶۲
[۲۱] ).قندوزی ،ینابیع الموده ،ج۳ص۳۴۶در ص۲۷۳ از همان جلد ،روایت دیگری از امام رضا(ع) می آورد که حضرت فرزندان امام خود را شمرد تا رسید به آخرین امام (حجت قائم )که اورا فرزند حسن عسکری (ع)معرفی کردند .
[۲۲] ).ابن حجر هیثمی ،الصواعق المحرقه ج۲ص۶۰۱
[۲۳] ).مسعودی ،ابوالحسن علی بن حسین ،مروج الذهب، تر جمه پاینده ،انتشارات علمی وفرهنگی ۱۳۷۴ج۲ص۵۹۹
[۲۴] ).ابن اثیر ،أبو الحسن علی بن أبی الکرم محمد بن محمد بن عبد الکریم الشیبانی ،الکامل فی التاریخ ، بیروت ،موسسه التاریخ العربی ۱۹۹۴م،ج۴ ص

نویسنده :  وحید خورشید۴۵۴