میرزا مهدی اصفهانی خراسانی(ره)

ولادت

میرزا مهدی اصفهانی خراسانی در اوایل سال ۱۳۰۳ هـ . ق، در اصفهان به دنیا آمد. پدرش میرزا اسماعیل اصفهانی از نیکان اصفهان بود.

تحصیل

وی در ۹ سالگی سایه پرمهر پدر را از دست داد، ولی همچنان به تحصیل علم ادامه داد و مقدمات، ادبیات، فقه و اصول را در حوزه علمیه اصفهان آموخت و در ۱۲ سالگی، برای ادامه تحصیل عازم نجف اشرف شد. وی بنا به سفارش آیه الله حاج آقا رحیم ارباب، نزد آیه الله العظمی سید اسماعیل صدر (متوفا: ۱۳۳۸ هـ . ق.) رفت و زانوی شاگردی به زمین زد.

میرزا در محضر عالمی پارسا

آن فقیه پارسا علاوه بر تحصیل علوم متعارف حوزه، مبانی سیر و سلوک را فرا گرفت.

وی علوم اصول را نزد میرزای نائینی و فقه را نزد سید محمد کاظم یزدی آموخت.

او پس از آشنایی با مبانی سیر و سلوک، راه های سیر و سلوک را از محضر سید احمد کربلایی (متوفا: ۱۳۳۲ هـ . ق.)، شیخ محمد بهاری همدانی، سید علی قاضی و سید جمال الدین گلپایگانی بهره مند شد.

میرزا مهدی پس از تکمیل دروس متعارف حوزوی، همراه آیه الله سید محمود شاهرودی، آیه الله سید جمال الدین گلپایگانی و چند نفر دیگر که جمعاً بیش از هفت نفر نبودند، در اولین دوره درس خارج میرزای نائینی ـ که درباره اصول فقه بود ـ شرکت می کنند.

در این درس، دیدگاههای اصولی و فقهی شیخ انصاری نقد می شود. این درس که گاهی سه ساعت طول می کشید. نزدیک به ۵ سال ادامه یافت. میرزای اصفهانی در آن ایام، به موازات تلاشهای علمی، به بعد عملی و اخلاقی خود نیز ادامه می دهد و درجات سیر و سلوک را نزد استادانی مانند آقا سید احمد کربلایی به خوبی می گذراند و مراحلی چون «معرفت نفس» و «خلع بدن»[۱] (تجرید) را پشت سر می گذارد.

تشنه وصال

کم کم پژوهش در «فلسفه» وی را به سوی «عرفان» کشانده و در باب عرفان هم به بالاترین مرحله آن دست یافت، امّا با همه اینها، دلش آرام نگرفت و اضطراب درونی اش روز به روز بیشتر می شد؛ زیرا می دید که مفاهیم و مصطلحات فلسفی و عرفانی (مثل وحدت وجود، چگونگی علم و اراده، خلق از عدم محض، حدوث زمانی عالم، خلقت ارواح قبل از ابدان، معاد کامل جسمانی عنصری، حقیقت خلود، حقیقت نفس، بداء و سعادت و شقاوت) با محکمات اسلامی و مبانی قرآنی و معارف معصومین ـ علیهم السلام ـ ـ چنان که علامه طباطبایی در تفسیر «المیزان» ج ۵، ۳۰۵ و ۳۰۶، تصریح کرده اند ـ تطابق تامّ ندارد. نگرانی روحی، او را به وادی دیگری می کشاند؛ راه مسجد سهله را پیش می گیرد و اشک های خود را بر ریگهای مسجد سهله گسیل می دارد. او با زمزمه «دست از طلب ندارم تا کام دل برآید»، به حضرت مهدی (عج) توسّل کامل می جوید و سرانجام کام دل برمی آید و دیدار معشوق نصیبش می شود. با ارائه لوحی روشن به این عبارت: «طلب المعارف من غیر طریقنا اهل البیت مساوق لانکارنا[۲] و قد اقامنی الله و انا الحجه بن الحسن»[۳]، تشویق و نگرانی از او زدوده می شود، و به او القاء می شود که حقیقت معرفت را از کجا و چگونه باید طلب کرد. او به سختی معتقد می شود که علمی که به برکت قرآن کریم، در لیله القدر نازل گشته، همان حقیقت «علم مصبوب»[۴] است که باید آن را برتر از آن دانست که در سطح انطباق با تأویل علوم بشری قرار گیرد. این علم، علمی است الهی و بی نیاز از همه چیز و همه جا و همه کس. و میزان شناختی است مستقل و جامع و برتر و بالاتر از همه میزانها و دستگاههای شناختی که در تاریخ بشر عرضه گشته است.

مکتب معارفی میرزای اصفهانی که باید به اعتباری ایشان را در سده چهاردهم هجری، مؤسس آن دانست، از این طرز فکر مایه می گیرد و شکل می پذیرد؛ زیرا وی موفق به شناخت های غنی و مستقل در ابواب مختلف معارفِ «مبدء و معاد» و «آفاق و انفس» و «قرآن و حدیث» می گردد و به سرچشمه زلال آن رو می آورد و از آن بهره مند می شود.

اقامت در مشهد مقدس 

میرزا مهدی اصفهانی در سال ۱۳۴۰ هـ . ق. به ایران بر می گردد و در مشهد اقامت می کند. وی از سال ۱۳۴۰ هـ . ق. تا سال ۱۳۶۵ هـ . ق. به تدریس تحقیقی خارج اصول، نشر معارف، تربیت نفوس و عقول، و دادن دید اجتهاد ی در مسائل عقلی و معارفی و تشجیع بر اظهار نظر و داشتن درک استقلالی و انتقادی از فلسفه و عرفان پرداخت. بیش تر شاگردان ایشان از بزرگان حوزه علمیه خراسان بودند که سالها در درس آقا بزرگ حکیم شهیدی،[۵] حاجی فاضل خراسانی، شیخ اسدالله عارف یزدی و دیگر استادان فلسفه و عرفان، شرکت کرده بودند. پیش از آوردن شرحی درباره این دوره از زندگانی میرزای اصفهانی،  باید اشاره کنیم به اجازه اجتهادی که میرزای نائینی برای ایشان نوشته است؛ اجازه ای بسیار تجلیل آمیز، آن هم از کسی که کم تر اجازه اجتهاد نوشته است. میرزای نائینی در این اجازه، درباره میرزای اصفهانی که ۳۵ سال بیش نداشت، نوشت:

«… العلم العلّام، و المهذّب الهمام، ذو القریحه القویمه، و السّلیقه المستقیمه، و النّظر الصّائب و الفکر الثّاقب، عماد العلماء و صفوه الفقهاء، و الورع التّقی و العدل الزّکی… فلیحمدالله ـ سبحانه و تعالی ـ علی ما أولاه من جوده الذّهن و حسن النّظر.»

در حاشیه این اجازه نامه، سه تن از مراجع تقلید تشیع مراتب مندرج در آن و مقامات بلند علمی و تحقیقی میرزای اصفهانی را تأیید کرده و ستوده اند. این سه تن عبارتند از:

۱. آقا ضیاء الدین عراقی.

۲. سید ابوالحسن اصفهانی.

۳. حاج شیخ عبدالکریم یزدی.

شاگردان

۱. سید حسین حائری کرمانشاهی (متوفا: ح ۱۳۶۴ هـ . ق.).

۲. سید صدرالدین صدر (متوفا: ۱۳۷۳ هـ . ق.)[۶]

۳. شیخ مجتبی قزوینی خراسانی (متوفا: ۱۳۴۶ هـ . ش.).[۷]

۴. شیخ هاشم قزوینی (متوفا: ۱۳۳۹ هـ . ق.).[۸]

۵. میرزا علی اکبر نوقانی (متوفا: ۱۳۷۰ هـ . ق.).[۹]

۶. شیخ حسین وحید خراسانی (دام ظله).

۷. شیخ غلامحسین محامی بادکوبه ای (متوفا: ۱۳۳۳ ش).

۸. شیخ محمد کاظم مهدوی دامغانی (متوفا: ۱۳۶۰ ش).

۹. شیخ محمد حسن بروجردی (متوفا: ۱۳۲۹ ش).

۱۰. شیخ هادی روحانی مازندرانی (متوفا: ۱۳۷۸ ش).

۱۱. شیخ زین العابدین غیاثی تنکابنی (متوفا: ۱۳۳۶ هـ . ش.).

۱۲. سید علی شاهرودی.

۱۳. شیخ علی محدث خراسانی (متوفا: ۱۳۷۰ هـ . ق.).[۱۰]

۱۴. شیخ علی نمازی شاهرودی (متوفا: ۱۳۶۴ ش).[۱۱]

۱۵. سید محمد باقر نجفی (متوفا: ۱۳۶۶ ش).[۱۲]

۱۶. استاد محمد تقی شریعتی مزینانی (متوفا: ۱۳۶۶ ش).[۱۳]

۱۷. میرزا جواد آقا تهرانی (متوفا: ۱۳۶۶ ش).[۱۴]

۱۸. شیخ عبدالله واعظ یزدی (متوفا: ۱۳۷۱ ش).[۱۵]

۱۹. شیخ محمد رضا محقق تهرانی (متوفا: ۱۳۷۳ ش).

۲۰. شیخ محمد باقر محسنی ملایری (متوفا: ۱۳۷۴ ش).

۲۱. شیخ محمود حلبی خراسانی (متوفا: ۱۳۷۶ ش).

۲۲. شیخ حسنعلی مروارید (دام ظله).

۲۳. شیخ محمد باقر ملکی میانه ای (متوفا: ۱۳۷۷ ش).[۱۶]

۲۴. شیخ عبدالنبی کجوری (متوفا: ۱۴۱۹ هـ . ق.).[۱۷]

۲۵. شیخ علی اکبر صدرزاده دامغانی (دام ظله).

۲۶. سید علیرضا قدوسی.

۲۷. شیخ اسماعیل معتمد خراسانی.

آثار 

۱. مجموعه تقریرات: این تقریرات شامل مباحث مهم اصول فقه، اصول عقاید (معارف) و قرآن شناسی است. بهترین نسخه از این تقریرات، نسخه ای است که توسط میرزای اصفهانی تصحیح شده است.[۱۸]

۲. معراج القرب: از آثار بسیار ارزنده و سازنده میرزای اصفهانی درباره نماز، «غایه المنی و معراج القرب و اللّقاء» است.

۳. وجه اعجاز قرآن: یکی دیگر از تعالیم عظیم میرزای اصفهانی تأکید بر این موضوع است که علت اعجاز قرآن، بیشتر از هر چیز جنبه علمی قرآن در شناخت حقایق هستی،  تازه بودن علم قرآنی و نیز این است که قرآن کریم از سنخ مفاهیم و معقولاتی که در دست بشر بود، نیست.

۴. معارف القرآن: در اصول اعتقادات.

۵. ابواب الهدی: این کتاب خلاصه «معارف القرآن» است، که به آن اشاره شد.

۶. مصباح الهدی: در اصول فقه.

۷. المواهب السّنّیه فی بیان المعاریض و التوریه فی کلمات الأئمّه ـ علیهم السلام ـ لاستنباط الاحکام الشرعیّه: در روش استنباط احکام.

۸. ابطال معارف الیونان: فلسفه انتقادی.[۱۹]

۹. کتاب القضاء و القدر.

۱۰. رساله فی الکر.

۱۱. معرفه العوالم.

آثار میرزای اصفهانی تا سال ۱۳۹۵ هـ . ق. که نزدیک به ۳۰ سال از فوت وی سپری شده بود، چاپ نشده بود. سید محمد باقر نجفی یزدی در سال ۱۳۹۵ هـ . ق. مجموعه کوچکی از آثار ایشان را که مشتمل بر رساله های ابواب الهدی، مصباح الهدی، مواهب السّنّیه، غایه المنی و رساله فی الکرّ بود، چاپ و منتشر نمود، ولی افسوس که این چاپ با روش علمی انجام نشد و نتوانست مقام علمی و معنوی میرزای اصفهانی را نشان دهد!

اخلاق و روحیات

اخلاق نیک میرزا مهدی اصفهانی همگان را به خود جذب می نمود. او انسانی زاهد، وارسته و بسیار مهربان بود. وی احترام زیادی به سادات می گذاشت و به کودکان سادات محبت مینمود و از آنها درخواست شفاعت می کرد. وی زاهدانه زیست و تا آخر عمر منزل ملکی نداشت. وقتی به او گفتند: منزل شما کوچک است و عائله زیاد، خوب است منزلی برای شما تهیه شود، مریدان شما دوست دارند منزلی برای شما تهیه کنند. ایشان گفت: همین منزل استیجاری برای من کافی است. اصرار می کنند که منزلی هست، بیایید و ببینید. می روند و منزل را می بینند و می گوید: دو روز دیگر صبر کنید، جواب خواهم داد.

بعد از دو روز، میرزا فوت می کند و خرید منزل هم منتفی می شود.

او هیچ گونه علاقه دنیوی و مادی نداشت. وی به فکر شاگردان خود بود و از آنها دلجویی می کرد. میرزا مهدی اصفهانی در زمان خفقان رضاخانی، به حاج شیخ مجتبی قزوینی پیشنهاد می دهد که نیمی از شهریه ۱۲ تومانی آیه الله نائینی را بدهد تا خداوند گشایشی فراهم فرماید.[۲۰]

وفات 

سرانجام میرزا مهدی اصفهانی (خراسانی) پس از عمری عبادت و طلب علم و کوشش های بسیار برای ترویج مکتب قرآنی خالص، در پرتو شمیم جان پرور ولایت حضرت مهدی – عج – مهیای سفر آخرت می شود. وی یک هفته پیش از رحلت، وصیت می کند و امانتها را به صاحبانش بر می گرداند. او روز پنجشنبه، پیش از رفتن به حمام مقبره که نزدیک منزل وی بود، با تمامی اهل منزل خداحافظی می کند و از آنان حلالیت می طلبد. سپس به حمام می رود و بدن را شستشو می دهد و از حمام خارج می شود، و در محل رختکن حمام سکته می کند و در اواخر ذی الحجه سال ۱۳۶۵ هـ . ق. از این جهان به سرای جاوید می شتابد.

پیکر پاک او را تا بامداد جمعه نگاه داشتند و در روز جمعه، با تشییعی عظیم، به صحن مطهر حضرت رضا ـ علیه السلام ـ آوردند، و پس از ادای مراسم، در دار الضیافه به خاک سپردند.

پی نوشت:

[۱] . میرزا مهدی اصفهانی می توانست روح خود و دیگران را از بدن خارج سازد. علامه محمد رضا حکیمی به نقل از آمیرزا علی اکبر معلم دامغانی فرمود: میرزای اصفهانی سفری به دامغان آمد و چند روزی در منزل ما بود. روزی صحبت از خلع بدن شد، درخواست کردیم نمونه ای را به ما ارائه دهد. برادرم در مجلس حاضر بود. قرار شد ایشان را خلع بدن کند و چنین کرد، و به حالت مرده در آمد. بعد روحش را برگرداند. پرسیدم: چگونه بود؟ گفت: خودم را روی رف می دیدم و بدنم را افتاده کف اطاق. من خواستم تقاضا کنم مرا هم خلع بدن کند که مهمانانی رسیدند و نشد.

[۲] . این مضمون در روایات بسیاری نیز رسیده است.

[۳] . ابواب الهدی، ص ۴۶، سید محمد باقر نجفی یزدی، (متوفا: ۱۳۶۶ ش)، نگاه حوزه، شماره ۵۲ و ۵۱، ص ۱۲۲.

[۴] . اشاره است به جمله ای معروف از زیارت «آل یس» و مقصود از آن علمی است که از ناحیه معصوم ـ علیه السلام ـ به فردی عنایت می شود.

[۵] . محمد تقی میرزا عسکری معروف به آقا بزرگ حکیم از شاگردان میرزا ابوالحسن جلوه، میرزا هاشم گیلانی اشکوری و حکیم کرمانشاهی بود. وی استاد فلسفه حوزه علمیه مشهد مقدس بود. حاج شیخ مجتبی قزوینی (۱۳۱۸ ـ ۱۳۸۶ هـ . ق) و شیخ غلامحسین محامی باد کوبه ای (متوفا: ۱۳۳۳ هـ . ق) که از عالمان مکتب تفکیک بودند، سالها در درس او شرکت کردند و با آمدن میرزای اصفهانی به مشهد، به مکتب وی پیوستند. شرح حال این عالم فرزانه در مجله نگاه حوزه، سال اول، شماره ۳، آمده است.

[۶] . شرح حال وی در «ستارگان حرم» ج ۳، ص ۲۰۵ و «آثار الحجه» آمده است.

[۷] . شرح حال ایشان در همین جلد از گلشن ابرار آمده است.

[۸] . شرح حال این عالم فرزانه در مجله نگاه حوزه، سال ۱۳۷۴، شماره ۵ آمده است.

[۹] . شرح حال این عالم مربی و تاثیرگذار در مجله نگاه حوزه، سال ۱۳۷۵، شماره ۵ آمده است.

[۱۰] . نویسنده «خورشید تابان در توحید قرآن».

[۱۱] . وی در سال ۱۲۹۴ ش، در شهرستان شاهرود متولد شد. پدر ایشان آیه الله شیخ محمد نمازی شاهرودی است. وی حافظ قرآن و محدثی متبحر و دارای تألیفات بسیار ارزنده و فراوان است.

[۱۲] . از او تألیفات زیادی به جای مانده است.

[۱۳] . وی پدر دکتر علی شریعتی است.

[۱۴] . شرح حال وی در همین مجموعه گلشن ابرار، ج ۳، آمده است. وی در سال ۱۲۸۳ ش، در تهران، درخانواده ای مذهبی متولد شد و در قم. نجف و مشهد مقدس نزد میرزا مهدی اصفهانی، حاج شیخ مجتبی قزوینی و دیگر استادان حوزه به تحصیل علم پرداخت. آثارش عبارتند از: ۱. میزان المطالب. ۲. آیین زندگی و درسهای اخلاق اسلامی. ۳. فلسفه بشری و اسلامی. ۴. عارف و صوفی چه می گوید؟ ۵. بهائی چه می گوید؟ ۶. بررسی پیرامون اسلام.

[۱۵] . وی از واعظان معروف مشهد مقدس و نویسنده «معارف القرآن» می باشد.

[۱۶] . شرح حال وی در «ستارگان حرم»، ج ۶، ص ۹۹ آمده است.

[۱۷] . شرح حال وی در مجله «نگاه حوزه»، شماره های ۴۵، ۴۶ و ۴۷، ص ۱۲۶ آمده است.

[۱۸] . تقریرات ایشان ۵ جلد است که متأسفانه هنوز چاپ نشده است.

[۱۹] . امروز که تنبهاتی درباره عقب افتادگی فکری حاصل شده است، بر لزوم «نقد فلسفی» اصرار می شود و برخی از استادان فلسفه آن را مورد توجه قرار داده اند امّا نه در حد شایسته و لازم. ر.ک: خردنامه صدرا.

[۲۰] . به نقل از حجت الاسلام و المسلمین مرحوم میرزا علیرضا غروی، فرزند میرزا مهدی اصفهانی.

منبع :محمد علی رحیمیان تلخیص از کتاب گلشن ابرار، ج ۳، ص ۳۶۳