میانه روی در نهج البلاغه

در دین اسلام میانه روی و اعتدلال از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است و بر ان ت:ید شده است. این آموزه هم در قرآن کریم و هم در احادیث معصومین منعکس شده است. در نهج البلاغه امام علی علیه السلام  احادیثی زیادی در این رابطه وجود دارد که به رخی از آنها اشاره می شود:

۱. اسراف، کار منافقین

«إن عذلوا کشفوا، و إن حکموا أسرفوا.»

در توصیف منافقان مى فرماید: هرگاه سرزنش کنند پرده درى مى کنند و هرگاه حکم رانند از حد مى گذرانند.

۲. بخشش مال و ثروت

«ألا ان اعطاء المال فى غیر حقّه تبذیر و اسراف، و هو یرفع صاحبه فى الدنیا و یضعه فى الاخره، و یکرمه فى الناس و یُهینه عند الله.»

همانا بخشیدن مال در غیر محلش تبذیر و اسراف است. این کار، شخص را در دنیا سربلند، ولى در آخرت سرافکنده مى سازد، در میان مردم او را گرامی و در نزد خداوند پست مى گرداند.

۳. بهترین مردم

«خیر الناس فىّ حالاً النمَط الاوسط ، فالزموه.»

بهترین مردم درباره من (على علیه السلام) گروه میانه رو هستند (نه دشمنى دارند و نه غلو کنند)بنابراین از آن ها جدا نشوید.

۴. احوال جاهلان

«لا ترى الجاهل الا مُفرِطا او مُفرّطا.»

جاهل را نمى بینى مگر آن که یا زیاده روى (افراط) مى کند و یا کوتاهى (تفریط) مى کند.

۵. اعتدال در زندگى

«کُن سَمَحاً و لا تکن مبذّرا، و کُن مُقدّرا و لا تکن مُقتّرا.»

بخشنده باش ولی ولخرج مباش، و (در زندگى) حسابگر باش ولی سخت گیر و تنگ نظر مباش.

۶. تکیه گاه اعتدال

«نحن النُمرُقه الوُسطى، بها یلحق التالى، و إلیها یرجع الغالى.»

ما تکیه گاه اعتدالیم که باید عقب ماندگان خود را بدان برسانند و تندروان بدان بازگردند.

۷. تعادل در امور زندگى

«لا تسألوا فیها فوق الکفاف، و لا تطلبوا منها اکثر من البلاغ.»

در دنیا بیش از احتیاج نخواهید و بیش از آنچه برای زندگی لازم است از آن طلب نکنید.

۸. دورى از حرص و آز

«من اقلّ منها استکثر مما یؤمنه و من استکثر منها استکثر مما یوبِقُه.»

کسى که از دنیا کم (به اندازه نیاز) برگیرد، مایه ایمنى بسیار به دست آورده است و هر که از آن مقدار زیادى به دست آورد، مایه هلاک خود را افزون ساخته است.

۹. میانه روى در اموال

«دَع الاسراف مُقتصدا، و اذکر فى الیوم غداً، و امسک من المال بقدر ضرورتک، و قدّم الفضل لیوم حاجتک.»

اسراف را کنار بگذار و میانه روى پیشه کن، از امروز به فکر فردا باش و از اموال دنیا به مقدار ضرورت براى خویش نگهدار و زیادى را براى روز نیازمندیت (در قیامت) از پیش بفرست.

۱۰. بسنده به اندک نمودن

«المَنیه و لا الدنیه و التقلّل و لا التوسّل.»

مرگ آرى! اما پستى و خوارى هرگز، و به اندک بسنده کردن آرى! اما دست سوى این و آن دراز کردن هرگز.

۱۱. راه مستقیم و میانه

«الیمین و الشمال مضلّه، و الطریق الوسطى هى الجاده، علیها باقى الکتاب و آثار النبوه.»

انحراف به راست و چپ گمراهى است و راه مستقیم و میانه، جاده حق است و قرآن و آثار نبوت (خاندان پیامبر) بر همین راه است.

۱۲.افراط و تفریط

«لقد علق بنیاط هذا الانسان بضعه هى اعجب مافیه. و ذلک القلب، و ذلک ان له مواد من الحکمه و اضدادا من خلافها؛ فان سنح له الرجاء اذله الطمع، و ان هاج به الطمع اهلکه الحرص، و ان ملکه الیأس قتله الاسف… و ان افرط به الشبع کظته البطنه. فکل تقصیر به مضر، و کل افراط له مفسد.»

هر آینه و به تحقیق پاره گوشتى که به رگ هاى بدن انسان، آویخته، آن پاره گوشت، عجیب ترین چیزى است که در او (یعنى انسان) یافته مى شود و آن قلب، است که ریشه هایى از حکمت و فضایل اخلاقى و نیز چیزهایى که مخالف حکمت و فضایل اخلاقى است ؛ یعنى اخلاق رذیله، در آن وجود دارد. پس اگر امید در قلب آشکار گردد، طمع انسان را خوار مى سازد و اگر طمع آن را به هیجان و جنبش درآورد، حرص، او را هلاک مى کند و اگر ناامیدى بر آن چیره گردد، اندوه، آن را مى کشد. و اگر در سیرى زیاده روى کند، پرى معده او را رنج مى دهد. بنابراین هر کوتاهى و سهل انگارى براى انسان زیانبار و هر زیاده روى در هر کارى براى او فساد آور است.

۱۳. بخشش فقط در راه خدا

«لیس لواضع المعروف فى غیر حقه و عند غیر اهله من الحظّ فیما أتى الا مَحمده اللئام و ثناء الاشرار و مقاله الجهال، مادام مُنعماً علیهم ما أجود یده! و هو عن ذات الله بخیل!»

کسى که کار نیک خود را در غیر راه صحیح و نزد نااهلان قرار دهد، بهره اى جز ستایش ناپاکان و ثناگویى اشرار و گفتار نادانان ندارد و این ها هم تا هنگامى است که به آن ها بخشش مى کند و مى گویند: چه دست سخاوتمندى دارد؛ و حال آن که از بخشش در راه خدا بخیل است.

۱۴. میوه تفریط

«ثمره التفریط الندامه، و ثمره الحزم السلامه.»

پشیمانى میوه تفریط است و سلامت امنیت محصول احتیاط است.

پی نوشت:

خطبه ۱۹۴.
خطبه ۱۲۶.
خطبه ۴۷.
حکمت ۷۰.
حکمت ۳۳.
حکمت ۱۰۹.
خطبه ۴۵.
خطبه ۱۱۱.
نامه ۳۱.
حکمت ۳۹۶.
خطبه ۱۶.
حکمت ۱۰۸.
خطبه ۱۴۲.
حکمت ۱۸۱.

منبع: نهج البلاغه موضوعى، عباس عزیزى