ملا صالح برغانی مفسر شیعه

فقیه ، مجتهد ، محدث ، مفسردرقرن ۱۳ ق .

ملا صالح فرزند آغا بزرگ قزوینی حائری . برادراو ، ملا محمد تقی برغانی ، معروف به شهید ثالث ، ازرجال سرشناس برغان بود . صالح درکودکی قرآن را فرا گرفت و درقزوین به ادامۀ دانش اندوزی پرداخت ومراحل اولیه را سپری کرد . درسفربه اصفهان وعتبات ، دانسته های خود را تکمیل کرد و تا درس خارج پیش رفت . اودرآن زمان دردرس وحید بهبهانی درکربلا حضور یافت و ، پس ازیک دوره خروج ازعتبات و بازگشت به آن جا ، دردرس سید مهدی بحرالعلوم وشیخ جعفرکبیرشرکت کرد . ، بدین ترتیب ، درفقه به درجه ای رسید که ازصاحب ریاض اجازه گرفت .

برغانی در۱۲۲۰ ق به ایران بازگشت ومورد اکرام قرارگرفت . زمان حضوراو درایران مواجه شد با حضورکشورهای بیگانه وانعقاد قرارداهای ننگین شاهان قاجاربا آنان . برغانی دراین زمان به صدورفتوایی مهم اعلام کرد گه انعقاد هرگونه قرارداد با دولت های خارجی منوط به تأیید فقیهان زمان است ، اما این فتوا بردرباریان خوش نیامد و سبب شد اورا ازایران به عراق تبعید کنند . با خروج ازایران ، پس ازچندی راهی مکه مکرمه شد ودرآن جا تا حد امکان به تدریس وتبلیغ مذهب شیعه اقدام کرد ، اما بعدها توانست با همراهی شیخ جعفرکاشف الغطا دربرهه ای مهم به ایران بازگردد . وی نخستین حضورش درقزوین به تدریس وتألیف پرداخت و درهمین زمان آثارارزشمند بسیاری درعلوم گوناگون تألیف کرد . ازمهم ترین وقایع دوران حضورملا صالح برغانی وبرادرش ملا محمد تقی شدت یافتن فعالیت های شیخ احمد احسائی وفرقۀ بابیه وشیخیه بود . توصیف مفصل تنکابنی درقصص العلما ازوقایع آن زمان درقزوین حاکی ازاین است که احسائی درسفرش به قزوین به دیدارخاندان برغانی ، ازبزرگان آن دیار ، شتافت وبرغانی ، که ازآرای اوباخبربود ، دربرخی مسائل اعتقادی مانند معاد جسمانی ازاوپرسید و ، چون پاسخ های احسائی را ناهمسو با آرای صحیح شیعه دانست ، او را نکوهید ادامۀ این نوع ارتباط ها درنهایت به تکفیراحسائی اززبان خاندان برغانی وتنگ شدن اوضاع بر وی انجامید (ص ۴۲ – ۴۳) . این مبارزۀ اعضای سرشناس خاندان برغانی با این نوع اعتقادات برگ زرینی درتاریخ زندگی ایشان است .

ملا صالح برغانی آثاربسیاری تألیف کرده که ازمیان آن ها تفاسیرسه گانۀ کبیرو صغیرو وسیط اوشهرت فراوان دارد (شفیعی ، ص ۱۸۰) . تفسیربحرالعرفان ، که نسخۀ اصلی وتفسیرکبیراوست ، اثری چند جلدی است که درقالب تفاسیرروایی تدوین شده است . مفسر ، دراین اثر ، درذیل هرآیه ، روایات واحادیث معصومان (ع) را بدون اظهارنظرشخصی فقط گزینش ونقل کرده است . این اثرانتشاریافته وبه صورت نسخۀ خطی نزد اعضای خاندان وی درقزوین موجود است . مؤلف بحرالعرفان را با حذف اسانید درحجمی کم ترتدوین کرد که به تفسیرمتوسط معروف است . وی گزیدۀ  کوتاهی ازآن را دریک جلد با عنوان تفسیرصغیر نیزتهیه کرد (معرفت ، ج ۲ ، ص ۲۲۲) .

بحرالعرفان را که به تفسیرآیات النازله فی شأن الائمه (ع) یا آیات الولایه وفضائل امیرالمؤمنین علی والائمه نیز شهرت دارد ، آقا بزرگ طهرانی معرفی کرده است (الذریعه ، ج ۳ ، ص ۴۱- ۴۲) . مؤلف آیات نازل شده درولایت وفضایل امیرالمؤمنین و دیگرامامان یزرگوار(ع) را جداگانه گرد آورده وروایات واحادیث مربوط به آن آیات را هم جمع کرده است . تفسیرصغیراو با عنوان اسرارالقرآن یا مصباح الجنان لا یضاح اسرارالقرآن دردوجلد در۱۲۷۰ ق درکربلا تألیف شده که تلخیص نسخۀ القرآن یاد کرده است (خرمشاهی ، دانش نامۀ قرآن و قرآن پژوهی ، ج ۱، ص ۶۶۵)

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران