مقایسه کامل حقوق میان دین زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام

اشاره:

  از آنجا که ادیان الهی از طرف خداوند به سوی بشریت آمده تا انسان را ارشاد و راهنمایی کند، خداوند هیچ دینی را بدون حقوق و قانون رها نکرده است. بنابراین وقتی سرچشمه این ادیان خداوند باری تعالی باشد قطعاً تمام چیزهایی که از طرف ذات یکتا آمده یکی بوده و اگر فرقی در آنها دیده می‌شود بستگی به واضعان و قانون‌گذاران دارد که چه برداشتی از حقوق و قوانین دارند. حال ما به بررسی بعضی از آنها می پردازیم.

حقوق طبیعت

ادیان و محیط زیست

یکی از چالش های پیش روی ادیان چگونگی روبرو شدن با بحران زیست محیطی است که بسیاری معتقدند بر اثر ماتریالیسم بی حد و مرز، عرفی شدن و صنعتی شدن لجام گسیخته در جوامع امروزی پدید آمده است. در واقع بعضی معتقدند که جدا کردن دین از زندگی سکولار می تواند یکی از علل عمده این معضل باشد.

به گزارش گروه دین و اندیشه «مهر»، چالش های بزرگ ناشی از بحران زیست محیطی، در جنبه های پیچیده و به هم پیوسته خود، همواره مورد بحث بوده است. انفجار جمعیت، نابودی منابع، مصرف بیش از اندازه، گسترش فقر، آلودگی شدید و صنعتی شدن افسار گسیخته، به ظاهر چالش های بزرگی را پیش روی صاحب‌نظران و دست اندرکاران حفظ محیط زیست می گذارد. آنچه نیاز به آن هر روز بیش از پیش مشخص می‌شود، اصلاح رابطه انسان با زمین است. یک راهکار برای تجدید توازن طبیعت، جست و جو در جهان بینی هایی است که حاوی اندیشه توازن و رابطه دو جانبه هستند.

بسیاری از مردم، هنگامی که سخن از بحران های زیست محیطی و رابطه آن با دین به میان می آید، نسبت به دوران های پیشین که به ظاهر پیچیدگی کمتری داشت و پرسشگری از عقاید و اعمال دینی تا بدین حد با بی پروایی همراه نبود، احساس دلتنگی می‌کنند. یکی از چالش های پیش روی ادیان چگونگی روبرو شدن با بحران زیست محیطی است که بسیاری معتقدند بر اثر ماتریالیسم بی حد و مرز، عرفی شدن و صنعتی شدن لجام گسیخته در جوامع امروزی پدید آمده است. در واقع بعضی معتقدند که جدا کردن دین از زندگی سکولار می تواند یکی از علل عمده این معضل باشد.

از سوی دیگر دانشمندانی چون «آرنولد توین بی» و «لین وایت» معتقد به نقش منفی ادیان توحیدی در این بحران هستند. لین وایت، «متخصص تاریخ قرون وسطی و استاد برجسته دانشگاه های پرینستون، استانفورد و کالیفرنیای آمریکا» در سال ۱۹۶۷ در مقاله ای جنجال برانگیز با عنوان «ریشه های تاریخی بحران زیست محیطی معاصر»، سه دین ابراهیمی اسلام، مسیحیت و یهودیت را مسئول این معضلات زیست محیطی کنونی اعلام نمود. وایت معتقد است که تأکید فراوان این ادیان بر غلبه خداوند بر آن و سلطه انسان بر طبیعت منجر به تحقیر طبیعت شده و در نتیجه تخریب محیط زیست به خاطر اهداف منفعت طلبانه بشر رخ داده است.

با نگاه به جهان بینی های مبتنی بر ادیان ابراهیمی، در می‌یابیم که سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام، اخلاقیات انسان مدار را بنا نهاده اند. بنابراین طبیعت از دیدگاه این ادیان در درجه دوم اهمیت قرار دارد. از سوی دیگر، با بررسی دقیق تر مشاهده می‌کنیم که منابعی غنی از دیدگاه‌های مثبت درباره‌ محیط زیست در سنت عهد عتیق، در الهیات مقدس، در مسیح شناسی مبتنی بر تجسد مسیح و در مفهوم خلیفه الله بودن انسان در قرآن وجود دارد. سنت عهد عتیق حاوی تعهداتی است که نسبت به همه موجودات وجود دارد. تجسد مسیح بر این فرضیه متکی است که از آنجا که خداوند در شخص مسیح متجسد شد کل نظام هستی را می توان مقدس شمرد و بالاخره مفهوم خلیفه‌ی خدا بودن انسان بر روی زمین نشان می‌دهد که انسان برتری ها، مسئولیت ها و الزامات خاصی نسبت به طبیعت دارد.[۱]

حقوق زنان

هویت زن در آیین یهود

دین یهود، مبتنی بر نظامی حقوقی است. بعد از فروپاشی معبد دوم (۷۰ سال بعد از میلاد) توسط رومیان، شاهد عرفی شدن نظام حقوقی هستیم. اولین گام در این زمینه، تعطیل کردن اجرای احکام حدود مانند اعدام و قطع دست تا «ظهور منجی عالم بشریت» است. در اروپا فعالیت دادگاه های یهودی تا قرن ۱۸ برای تنفیذ قوانین یهودی (به جز قصاص و حدود) ادامه داشت. با طرح اندیشه های جدید در زمینه «خودمختاری نوع بشر» و تأکید بر حق قانون‌گذاری عام توسط انسان، شاهد محدودتر شدن حوزه فعالیت دادگاه های یهودی به امور ازدواج، طلاق، ارث و وصیت هستیم. لذا طی فرآیند گفته شده‌ی شریعت یهودی به مرور زمان به قوانین عرفی تبدیل می شود. اگر چه علمای یهود در برابر عرفی شدن قوانین خانواده مقاومت کردند، از نظر ایشان، وجود قوانین سخت گیرانه فعلی ازدواج، ضامن استحکام خانواده است. همچنین ثواب، تنها در چارچوب خانواده شرعی رخ می دهد، لذا ضرورت دارد از حریم خانواده دفاع شود.

 در نظام حقوقی یهود سهم دختر از میراث پدری، صرفاً جهیزیه است. اگر چه با اصلاح قانون، سهم ایشان به یک دوم سهم پسران افزایش یافت. دختر یهودی، مانند دختران مسلمان، حق درخواست طلاق (و طلاق غیابی) را ندارند. اگر چه با گسترش فرقه «رفورمیست ها» در آمریکا شاهد دور زدن قوانین یهودی هستیم.

در بحث از طلاق، پیشنهاد قراردادن حق طلاق به عنوان شرط ضمن عقد در «کنگره جهانی زنان یهود» ارائه شد، اما این راه حل تنها زمانی عملیاتی است که مقاومت در برابر طلاق، ابتدا برچیده شود.

بر خلاف تمام دنیا، شاهد حرکت جامعه‌ی یهودی ایران به سمت مذهب هستیم. جامعه یهودی ایران، سنتی ترین مدل جامعه یهودی در جهان است و هر روز بیشتر و بیشتر مذهبی می شود. در آیین یهود مذهب از مادر به ارث می رسد. در تورات تشخص زیادی به زن داده شده است. خداوند در تورات می گوید: «ما تورات را به دست زنان سپرده ایم». در برداشت ارتدکس از آیین یهود، هویت زن در نهاد خانواده به صورت مادر، خواهر و همسر معنا می یابد. اگر چه برداشت های محافظه کار، رویکردهای فرد گرایانه تری را انتخاب کرده، اجازه فعالیت زنان را به عنوان روحانی و پیش نماز ممکن کرده اند. با ظهور رفورمیست ها، شاهد حرکت به سمت فردگرایی، تضعیف خانواده به نفع هویت فردی، رانده شدن قوانین شرعی به حوزه خصوصی و اتخاذ رویکرد برابری خواهانه میان انسان ها هستیم.

هویت زن در آیین زرتشت

۳۷۴۳ سال از ظهور آیین زرتشت می گذرد و زن کاملاً برابر با مردان است. اهورامزدا شش ویژگی دارد که سه ویژگی (خرد مقدس، نظم و قانون، قدرت و توانایی) آنها نشانه روح مذکر و سه ویژگی (عشق، کمال و رسایی، و جاودانه) دیگر به روح زنانه اختصاص دارد.

نعمت های خدا به انسان دو چیز است: حق گزینش و خرد مقدس. زرتشت دو دختر داشت که دومین آن پورچیستا بود. زرتشت زمانی که جاماسب از پورچیستا خواستگاری کرد وی را در انتخاب همسر آزاد گذاشت و گفت: «بررسی کن آیا با توجه به خرد مقدس تو جاماسب مطلوب تو است». از نظر کریستین سن، راز موفقیت هخامنشی برابری زن و مرد بود. در دین زرتشت قبل از مسیحیت شاهد تثلیث هستیم. تثلیث زرتشت حول اهورامزدا، میترا (روح مردانه ـ آفتاب و گرمی) و آناهیتا (روح زنانه ـ آب پاک و مبرا، ایزد بانوی آب) شکل می‌گیرد.

در آیین زرتشت زن و مرد با هم پیمان همسری می بندند تا فرزندانی به دنیا بیاورند که به نیروی نیکی کمک کند و با نیروی بدی مبارزه کند تا زمینه «ظهور نجات بخش انسانیت» فراهم شود. در آیین زرتشت به جز در موارد خاص (زانیه یا نازا بودن زن) طلاق وجود نداشته اگر چه با تصویب قانون خانواده در سال ۱۳۴۸ طلاق، قانونی شد. بعد از مرگ پدر، مادر ولی قهری فرزندان است. زن در آیین زرتشت در صورتی که جهیزیه به خانه شوهر نبرده باشد سهمی برابر با مرد در ارث دارد، اما در صورت ازدواج و دریافت جهیزیه، سهم ارث وی نسبت به پسر نصف می شود. در صورتی که شوهر ناتوان از اداره خانواده یا محجور باشد، زن می تواند ولی شوهر خود شود. در اوستا زن به «روشنی و فروغ خانه» تشبیه شده، مرد «صاحب، آقا و کدخدای خانه» است. همچنین زن ومرد لازم و ملزوم یکدیگر بوده و مکمل هم هستند.

هویت زن در آیین مسیحیت

تنها قانون موجود در عهد جدید عبارت است از توصیه به این که «یکدیگر را دوست بدارید». در عهد جدید، هویت زنان با آرزوی باکره بودن که بنیاد رهبانیت است، گره خورده است. عیسی آشکار کرد که «ثمره بکارت، ایمان است». زن از مرد آفریده شده است و موافق و معاون مرد است. در مسیحیت رابطه زن با مرد برابر با رابطه مسیح با کلیساست. پولس می‌گوید: «ای زن ها از شوهرانتان اطاعت کنید، چنان که کلیسا مطیع مسیح است». انجیل خطاب به شوهران می‌گوید: «ای شوهران، همسران خود را آن قدردوست بدارید که مسیح، کلیسا را دوست دارد». مسیح به خاطر کلیسا کشته شد. شما نیز از همسرانتان مراقبت کنید. زن همانند بدن مرد است و مرد از آن باید حراست کند». پولس  بر این مطلب در نامه های متعدد خود تاکید کرده است.[۲]

ازدواج رابطه ای ناگسستنی است و طلاق (به غیر از دلیل زنا) باعث می‌شود در صورت ازدواج دوباره مرد با زن جدید، زناکار باشد، همچنین هر زنی شوهرش را ترک کند، زناکار است.[۳] کاتولیک ها طلاق را مشروع نمی‌دانند، اما جدایی را می‌پذیرند. در مواردی همچون زناکاری و معلولیت، جدایی به مدت هفت سال صورت می‌گیرد. بعد از هفت سال اگر یکی از طرفین ازدواج فوت کند، طلاق جاری است.

پولس رسول، زنان را دعوت به حضور در اجتماع عبادی با حجاب و رعایت سکوت می‌کند و می‌گوید: اگر سوالی داشته باشند باید از شوهرانشان بپرسند، نه از کلیسا. زن نمی‌تواند تعمید دهد و کشیشی زن ممکن نیست. زنان نمی توانند به مردان چیزی (مطالب مذهبی) یاد دهند، زیرا باعث تسلط زنان بر مردان می‌شود.[۴]

در انجیل مطالب زیادی درباره حقوق زنان وجود ندارد. این پروتستانیسم بود که به عبارتی فقه مسیحی را بر اساس عرف بنیاد نهاد. در پروتستانیسم هویت زن دچار تحول شد و زن و مرد برابر شدند.

هویت زن در آیین اسلام

زرتشت، مسیح، یهود و اسلام به ترتیب ۲، ۲۵، ۳۵ و ۳۰۰ آیه در رابطه با زنان بیان کرده اند که نشانه رشد تدریجی بحث از زنان در این متون است. به دو صورت می توان به پژوهش در زمینه ادیان پرداخت: رویکرد اول، تلاش برای اثبات برتری خود و نقد دیگران است که روشی مطلوب نیست. رویکرد دوم، بررسی تبادلات بین ادیان است.

به طور مثال، آن چه در آیه معراج به نقل از امام رضا ـ علیه السلام ـ و از طریق عبدالعظیم حسنی و سهل بن زیاد آدم قمی به ما رسیده است، بخش‌هایی وجود دارد که با روایت اهل سنت تضاد دارد.

این بخش‌ها که در انتهای حدیث آمده است، اشاره به آن دارد که پیامبر در معراج، زنانی را دید که هر یک به نحوی در حال عذاب بودند. هنگامی که حضرت فاطمه (سلام الله علیها) از پیامبر پرسید «علت کیفر ایشان چه بود؟» پیامبر ۱۱ گناه را بشمرد. در این حدیث به نقل از پیامبر ۱۱ گناه همانند نمامی، سخن چینی، عدم دوری از نامحرم را بر می شمارد که زنان به خاطر ایشان در عذاب هستند.

تقسیم بندی آیات مرتبط با زنان

ـ آیاتی که به جنبه تکوینی و شخصیت زن پرداخته اند.

ـ آیاتی که به توان زن برای کسب کمالات اشاره کرده اند.

ـ آیات مرتبط با مسائل خانواده.

ـ مشارکت اجتماعی زنان.

در بعد تکوینی، زن در آفرینش، برابر با مرد است. خدا بشر را مورد خطاب قرار می‌دهد و آنها را برابر می‌خواند. در الگوی تحلیلی قرآن، هر جا که خواست شده زن را به صورت خاص خطاب گردیده است. لذا می توان نتیجه گرفت که مفهوم «بشر» زن و مرد هردو را شامل می‌شود.

در بعد دوم که اشاره به توانمندی های زنان دارد، شاهد مثال آوردن از زنانی همچون فرعون و مریم در کنار مردان هستیم. قرآن احساس مادر مریم هنگام زاده شدنش را روایت می کند که از این که با تولد دختری، وی نمی تواند نذر خود را که همانا خادم شدن معبد است، به جا آورد. اما قرآن در جمله ای معترضه می گوید: «تو نمی دانستی و خدا می دانست. مرد، زن نمی شود». (این جمله حکایت از جایگاه زن در امری است که ظاهراً در انحصار مردان باید باشد). لذا می توان گفت راه برای سیر و سلوک زنان همانند مریم باز است.

در حوزه خانواده، زن و مرد مکمل یکدیگرند. مودت و رحمت امری طرفینی است. زنان و مردان به طور مشترک به احترام به والدین دعوت شده مشاوره زن و مرد در امور مشترک توصیه شده است.

حوزه چهارم، مشارکت اجتماعی است. قرآن به شرح حال ملکه سبا می پردازد که در یمن فعلی حکمرانی می‌کرد. همچنین از دختران شعیب یاد می‌کند که چوپانی می کردند اما در هر دو مورد نقدی بر اعمال آنها نمی‌زند.

همچنین مفاهیم سیاسی و اجتماعی (همانند بیعت، هجرت، مباهله، کسب و کار اقتصادی، مالکیت بر درآمد و امر به معروف و نهی از منکر) به تصریح به صورت برابر مطرح شده است. اما آیاتی وجود دارد که تعداد آنها ۱۱ مورد است که محل بحث و جدال در زمینه حقوق زنان است. این یازده مورد به «خلقت زن از مرد»، «رشد زنان در زیور آلات و ناتوانی شان در دفاع از خود»، «مکر زنان»، «حاکم بودن مرد بر زن»، «کشتزار بودن زنان برای مردان»، «برابری شهادت ۲ زن با شهادت یک مرد»، «تفاوت ارث»، «تعدد زوجات»، «حجاب» و «اختصاص پیامبری به مردان» می پردازد.

در بررسی این آیه می‌توان سه شیوه را مورد توجه قرار داد: دسته اول، به نوع نگاه و برداشت مفسر باز می گردد. به طور مثال، آن چه در مورد نشو و نمای زنان در زیور آلات گفته شده، معطوف به بت هاست. همچنین این سخن که «مکر زنان، بزرگ است» سخن عزیز مصر است نه خدا.

دسته دوم، آیات را باید با توجه به زمینه های آنها مورد توجه قرار داد. به طور مثال، برابری گواهی و شهادت دو زن در برابر یک مرد، می تواند با توجه به سطح دانش و توانمندی زنان در آن دوره نسبت به مردان مورد تفسیر قرار گیرد. دسته سوم از این آیات نیز معطوف به شرایط تکوینی و ساختارمتفاوت فیزیکی زنان است، مانند حجاب.

 حقوق بشر در اسلام و غرب (یهود و مسیحیت)

حقوقی که در سه دین توحیدی به صورت مشترک آمده است عبارتنداز:

۱. حق حیات شایسته.

۲. حق آزادی.

۳. حق امنیت.

۴. ممنوعیت شکنجه.

۵. ممنوعیت رفتار بر خلاف شئون انسانیت (اهانت).

همه این حقوق مورد توافق دو نظام حقوقی اسلامی و غربی هستند و در حقیقت، می توان گفت از جمله حقوق طبیعی و انسانی بدیهی به شمار می روند.

البته ناگفته نماند که در اصل این حقوق همه ادیان موافق هستند اما ممکن است در جزئیات با هم در جاهایی فرق داشته باشند مثلاً در اسلام در حقوق بشر برای خداوند حق قائل هستند اما در غرب این گونه نیست.[۵]

   حقوق اجتماعی

۱. حقوق بشر و عدالت.

۲. حقوق معنوی پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مبنی بر این که کسی حق کپی و رایت آن‌ها را ندارد زیرا تمام حقوق آن مربوط به پدیدآورنده است.

۳. حقوق پزشکی و مسئولیت پزشکان در قبال بیمار.

۴. حقوق مالکیت ادبی و هنری مبنی بر این که کسی حق تکثیر و استفاده به نام خود بدون اجازه صاحب اثر ادبی و هنری اعم از کتاب، نشریات، مقالات و… را ندارد و تمام حقوق برای پدیدآورنده محفوظ است.[۶]

پی نوشت:

[۱]. حدادی، محسن، ادیان و محیط زیست (مروری بر مجموعه ۹ جلدی ادیان و محیط زیست)، ص۶۰.

[۲] . نامه پولس به کولسیان، ۳:۱و۵؛ نامه پولس به افسسیان، ۳:۱۸و ۱۹؛ و ۵:۲۱-۲۵.

[۳] . انجیل متی، ۱۹: ۹؛ انجیل مرقس: ۱۰: ۱۱.

[۴] . نامه پولس به قرنتیان، ۱۴:۳۴و ۳۵.

[۵]. ر.ک: جعفری، محمد تقی، حقوق جهانی بشر، تهران، نشر آثار علامه جعفری، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۱ـ۳۰۰.

[۶]. کاتوزیان، ناصر و دیگران، مجله حقوق تطبیقی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۵ش، تمام کتاب.