معرفی مسجد الاجابه و پیشینه تاریخی آن

یکی از مساجد کهن و تاریخی در مدینه منوره، که مورد توجه حجاج و زائران بوده و هست، مسجدی است به نام « مسجد الاجابه » که در سال های اخیر، در محاورات مردم به اشتباه و بدون توجه به پیشینه تاریخی اش، به عنوان «مسجد مباهله» معرفی گردیده و از این جهت که مراسم مباهله رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با مسیحیان نجران، در این محل به وقوع پیوسته، مورد اهتمام خاص قرار می گیرد.

از آنجا که این اشتباه و تحریف، اثرات منفی و نتایج زیان باری دارد، لازم دانستیم آنچه از منابع حدیثی و تاریخی درباره این مسجد به دست آمده، در اختیار علاقمندان قرار دهیم تا ضمن جلوگیری از یک عمل خلاف واقع و پیش گیری از نفوذ و ادامه یک حرکت عوامانه، به کسانی که در این مسجد حضور پیدا می کنند و به نماز و دعا می پردازند، متذکّر شویم که این حضور باید توام با واقع بینی و آگاهی کامل باشد و بدانند که در چه جایگاهی قرار گرفته اند و انگیزه قداست و شرافت این محل از چیست و امتیاز این مسجد با مساجد دیگر از کجا و به چه دلیل است.

اهمیت مساجد تاریخی مدینه

جای ها و اماکن عبادت و پرستش خدا، در تمام دنیا و در میان پیروان همه مذاهب، از احترام و قداست ویژه ای برخوردار است و انسان ها در هر مذهب و عقیده ای که باشند، عبادتگاه خود را محترم می شمارند. حفظ و حراست و نظافت و پاکیزگی آن را جزو وظایف خود می دانند.

این موضوع، در دین مقدس اسلام و در میان مسلمانان، دارای اهمیت بسیاری است، به گونه ای که برای احترام و حفظ قداست مساجد، قوانین و احکام خاصی درنظر گرفته شده است و شخص جنب حق توقف در هیچ یک از مساجد را ندارد و نماز خواندن در مسجد بدون تطهیر آلودگی و نجاست آن، جایز نیست و…

و برای همان تکریم و تشریف است که خداوند متعال، مساجد روی زمین را به ذات مقدس خود نسبت داده؛ وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّه ِ أَحَداً .(۱) و تعمیر و آباد نمودن آن ها را، از مختصات بندگان مؤمنش قرارداده و فرموده است:

إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّه ِ مَنْ آمَنَ بِاللّه ِ وَ الْیَوْمِ الاْآخِرِ… .(۲)

و از اینجاست که مسلمانان در طول تاریخ و از اول اسلام تا امروز نسبت به ایجاد ساختمان و آبادی مساجد، اهمیت زیادی قائل شده و آنچه درتوان دارند، در این راه به کار می بندند و در همه نقاط دنیا و در تمام شهرها، زیباترین آثار و جالب ترین بناها را مساجد آن شهرها تشکیل می دهند.

ولی در میان همه مساجد، مسجدهای تاریخی و قدیمی مدینه منوره، از جایگاه خاص و موقعیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا این مساجد، گذشته از این که یادآور حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و شاهد نماز و دعای آن حضرت می باشند، گویای خاطرات و حوادثی هستند که می تواند در فهم بعضی از آیات و احادیث مؤثر و بیانگر گوشه ای از تاریخ حساس دوران رسالت پیامبر اسلام باشد.

برای همین است که عموم مسلمانان، به ویژه مورّخان و مدینه شناسان در طول چهارده قرن گذشته، در بیان تاریخ و حفظ حدود و مشخصات این مساجد تلاش نموده و بر ضبط وقایع و حوادث آن ها اهتمام ورزیده اند و به عنوان زیباترین خاطرات و ارزنده ترین دانستنی های تاریخی و مذهبی، به نسل های آینده منتقل نموده اند، لذا هریک از تألیفات و کتاب ها که در قرن های گذشته و یا در دوران معاصر، در باره مدینه شناسی نوشته شده، بخشی از آن به معرفی این مساجد اختصاص یافته و این در حالی است که در معرفی این مساجد گاهی تألیفات مستقلی نیز سامان یافته است، مانند:

* تاریخ المدینه المنوّره؛ از ابوزید عمر بن شبّه نمیری (۱۷۳ ـ ۲۶۲ه . ق.).

مؤلف این کتاب، ضمن معرفی مساجد مدینه، آن ها را به دو بخش تقسیم نموده است:

الف: مساجد و محل هایی که نماز خواندن رسول خدا در آن ها مسلم و قطعی است؛ (ذکر المساجد و المواضع الّتی صلّی فیها رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم)

ب: مساجدی که نماز خواندن آن حضرت در آن ها محتمل و مورد اختلاف است؛ (ذکر المساجد التبی یقال انه (صلی الله علیه و آله و سلم) صلّی فیها و یقال انه لم یصل فیها) گفتنی است در بخش اول نزدیک به چهل مسجد شناسانده است.(۳)

* الدره الثمینه فی تاریخ المدینه ؛ کتابی است از محب الدین ابن نجار متوفای ۶۴۰ ه . ق. این کتاب با این که خلاصه ای است از تاریخ مدینه، لیکن بخش مهمی از آن به معرفی مساجد مدینه اختصاص یافته است.(۴)

* وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی ؛ کتابی است از نورالدین علی بن احمد سمهودی متوفای ۹۱۱ه . ق. این کتاب گسترده ترین و مورد اعتمادترین نوشته در مدینه شناسی است و مؤلف آن گذشته از اینکه بیش از چهل مسجد قدیمی در داخل و خارج مدینه را شناسانده، در فصل دیگری با عنوان «فیما ینسب الیه (صلی الله علیه و آله و سلم) من المساجد بین مکه و المدینه» به معرفی مساجدی که رسول خدا در مسیر خود از مدینه تا مکه، در آن ها نماز خوانده، اختصاص داده و از مسجد شجره شروع کرده و نزدیک به سی مسجد را در این مسیر اسم می برد که یکی از آن ها مسجد «غدیر» است.

از کتاب هایی که در عصر حاضر، در موضوع مدینه شناسی چاپ گردیده و مساجد قدیمی مدینه در آن ها معرفی شده کتاب های زیر است:

* «تاریخ المعالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا»(۵)

* «فصول من تاریخ المدینه المنوره»(۶)

* «المساجد الأثریه فی المدینه النبویّه»(۷)

نویسندگان این کتاب ها، مساجد قدیمی مدینه را تا آنجا که دسترسی داشته و خود مشاهده نموده اند، به خوانندگانشان معرفی کرده اند.

معرفی مسجد ضرار

گفتنی است، در منابع و مدینه شناسی های قدیمی، مسجد ضرار نیز در کنار مساجد موجود در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شناسانده شده و تاریخ بنای این مسجد و چگونگی تخریب و انهدام آن به دستور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بازگو شده است.

مساجد مختلف در مدینه منوره:

در مساجد مدینه منوره، نکته مهم و جالب توجه این است که: مدینه شناسان این مساجد را به چند بخش تقسیم کرده اند:

۱ ـ مساجدی که به دستور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بناگردید وآن حضرت درآن ها نمازگزارد.

۲ ـ مساجدی که به وسیله مسلمانان بنا شد و در آن ها اقامه نماز می شد، سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در آن مساجد حضور یافت و نماز گزارد.

۳ ـ مساجد قدیمی مدینه، که رسول خدا در محل این مساجد؛ اعم از منازل شخصی و یا باغات و نخلستان ها نمازگزارد ولی در زمان، آن حضرت به شکل مسجد، مورد استفاده عموم نبود و تا زمان عمر بن عبدالعزیز به همان وضع باقی بودند، تا اینکه ولیدبن عبدالملک در دوران خلافتش ۸۶ ـ ۹۶ به عمر بن عبدالعزیز والی خود در مدینه دستور داد این جایگاه ها را به صورت مسجد و عبادتگاه عمومی ساخت و چون این مساجد با مباشرت مستقیم عمر بن عبدالعزیز احداث گردید، درکتب تاریخ و مدینه شناسی به شخص وی نسبت داده می شود و می گویند فلان مسجد عمری است؛ یعنی به دستور وی ساخته شده است و این اصطلاح درباره تعداد بسیاری از مساجد مدینه به کار می رود.

در این مورد، ابن نجار (متوفای ۶۴۳ه . ق.) می گوید: ولیدبن عبدالملک در دوران خلافتش به عمر بن عبدالعزیز، والی خود در مدینه، دستور داد: همه نقاط و محل هایی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در آنها نماز خوانده، شناسایی و به مسجد عمومی تبدیل کند. او هم دستور ولید را با شناسایی کامل این نقاط ، اجرا و در آن ها مسجد بنا نمود.(۸)

ابن شبه متوفای ۲۶۲ می گوید: در مدینه و اطراف آن، هر مسجدی که با سنگ و آهک بنا شده، از مساجدی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در محل آن نماز به جای آورده است؛ زیرا عمر بن عبدالعزیز به هنگام توسعه مسجدالنبی (صلی الله علیه و آله و سلم) «طبق دستور ولید» از مردم مدینه درباره منازل و نقاطی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در آنجا نماز خوانده اند، سوال و آن جاها را مشخص نمود و به صورت مسجد درآورد و دیوارهای آن ها را برای تمایز از مساجد دیگر با سنگ بالا برد.(۹)

پس از عمر بن عبدالعزیز، امرا و سلاطین و اعیان و اشراف و همه مسلمانان، پیوسته نسبت به تعمیر و ترمیم و توسعه و تجدید بنای این مساجد توجه خاصی مبذول داشته اند. از این میان سلطان سلیمان قانونی(۱۰) (متوفای ۹۷۶ ه . ق.) به این موضوع بیش از دیگران اهتمام ورزید و به دستور وی، همه مساجدِ تاریخی در مدینه منوره، تخریب و تجدید بنا گردید.(۱۱)

مسجد الاجابه و مسجد بنی معاویه

یکی از مساجد قدیمیِ مدینه، که در حال حیات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و به وسیله مسلمانان ساخته شد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در داخل آن نماز خواند، مسجدی است به نام «الاجابه» و نامگذاری آن به این اسم، از این جهت است که طبق نقل محدثان اهل سنت و مضمون بعضی از روایات شیعه، رسول خدا پس از اینکه در این مسجد نماز خواند، سه مطلب را از خداوند خواست و خداوند دعای او را در دو مورد اجابت کرد و در یک مورد رد نمود.

عباسی، یکی از مدینه شناسان، پس ازنقل حدیث حضور و دعای پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در این مسجد، می گوید: «و لهذا سمّی مسجد الاجابه» یعنی به جهت قبول دعای آن حضرت در دو مورد از خواسته هایش، این مسجد «الاجابه» خوانده شد.(۱۲)

نام دیگر «مسجد الاجابه»، «مسجد بنی معاویه» است؛ زیرا این مسجد به وسیله قبیله بنی معاویه ایجاد گردید و در روستایی که این قبیله در آن سکونت داشتند قرار گرفته بود و لذا سهمودی این مسجد را این گونه معرفی می کند: «و مِنها مسجد الاجابه و هو مسجد بنی معاویه بن مالک بن عوف من الأوس».(۱۳)

موقعیت مسجد الاجابه

مسجد الاجابه، به فاصله ۳۸۵ متر و در سمت شمال بقیع، در خیابان ستین قرار گرفته است و فاصله آن با مسجدالنبی (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از توسعه آن، ۵۸۰ متر می باشد.

نماز و دعای رسول خدا در مسجد الاجابه

درباره نماز و دعای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در «مسجد الاجابه» دو حدیث به ترتیب از سعدبن ابی وقاص و عبداللّه بن جابربن عتیک در «صحیح مسلم» و «موطأ مالک» که از مهمترین منابع حدیثی اهل سنت می باشند، با مختصر تفاوت در متن آن ها نقل شده است:

متن حدیث در صحیح مسلم

عَنْ عامِربن سَعد، عَن أبیه، أنّ رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) أقبل ذات یوم من العالیه حتّی مرّ بمسجد بنی معاویه، دخل فرکع فیه رکعتین و صلّینا معه و دعا ربّه طویلاً ثمّ انصرف الینا فقال:

«سألتُ رَبِّی أَن لا یهلک أمّتی بِالسنّه فأعطانیها و سألته أن لایهلک أمّتی بالغرق فأعطانیها و سألته أن لا یجعل بأسهم بینهم، فمنعنیها».(۱۴)

عامربن سعد از پدرش سعد وقاص نقل می کند: روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) که از عالیه(۱۵) برمی گشت، عبورش از کنار مسجد بنی معاویه افتاد، وارد این مسجد شد و دو رکعت نماز به جای آورد. ما هم با او نماز به جای آوردیم. رسول خدا آن گاه دعایی طولانی کرد.

سپس به سوی ما برگشت و فرمود: من از خدا سه مطلب درخواست کردم و او دعای مرا در دو مطلب از آن ها اجابت نمود ولی در مورد مطلب سوم دعای مرا رد نمود. من از خدا خواستم که امت مرا با گرسنگی هلاک نکند، خداوند اجابت کرد و از او خواستم امّت مرا با غرق شدن هلاک نکند، خدا این دعای مرا هم اجابت نمود و از او خواستم از میان امت من اختلاف و فتنه را بردارد، خدا این دعای مرا مستجاب ننمود.

متن حدیث در موطا مالک

عَن عَبداللّه بن عتیک أنّه قال: «جائنا عبداللّه بن عمر فی بنی معاویه و هی قریهٌ من قری الأنصار، فقال: هل تدرون أین صلّی رسول اللّه من مسجدکم هذا؟ فقلت: نعم و اشرت له الی ناحیه منه، فقال: هل تدری ما الثلاث الذی دعا بهنّ فیه؟ فقلت: نعم، قال: فأخبرنی بهنّ، فقلت: دعا بأن لایظهر علیهم عدوّا من غیرهم و لایهلکهم بالسنین فأعطاها و دعا بأن لایجعل بأسهم بینهم فمنعنیها. قال: صدقت. قال: ابن عمر، فلن یزال الهرج الی یوم القیامه».(۱۶)

عبداللّه جابربن عتیک گوید: روزی عبداللّه بن عمر در محلّه بنی معاویه، که یکی از روستاهای انصار است، نزد ما آمد و پرسید: آیا می دانید رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در کدام نقطه از این مسجد شما به نماز ایستاد؟ گفتم: آری، و به نقطه ای از مسجد که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در آنجا به نماز ایستاده بود، اشاره کردم.

عبداللّه بار دیگر پرسید: آیا آن سه مطلبی را که رسول خدا درباره آنها دعا کرد، می دانید؟ گفتم: آری. گفت: آن ها را هم بمن بگو! گفتم: یکی از آن دعاها این بود که خداوند دشمنان امتش را بر آن ها مسلّط نگرداند و دیگری اینکه آن ها را با گرسنگی هلاک نکند. خدا این دو دعای پیامبر را اجابت نمود و سومین دعای آن حضرت این بود که خداوند اختلاف و فتنه را از میان امت او بردارد ولی این دعا به اجابت نرسید. عبداللّه عمر گفت: درست گفتی و اضافه نمود:

پس اختلاف درمیان این امت همچنان تا قیامت باقی خواهد ماند.

خلاصه این حدیث را ابن شبّه از سعد چنین نقل می کند:

«اِنَّه کان مَع النَّبیّ فَمَرَّ بِمَسجد بِنی مُعاویه، فدخل فرکع رکعتین ثمّ قام فناجی ربّه ثُمّ انصرف».(۱۷)

در متن این نقل، جمله «ثمّ قام» هم وجود دارد و لذا سمهودی می گوید: با توجه به متن این حدیث، برای کسانی که در این مسجد نماز می خوانند و دعا می کنند، بهتر است به جهت تأسّی به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در حال ایستاده دعا کنند.(۱۸)

مسجد الاجابه در حدیث شیعه

در مورد دعای حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) در مسجد الاجابه، از امیر مؤمنان (علیه السلام) نیز حدیثی نقل شده است. گرچه در این حدیث به محل این دعا (مسجد اجابه) اشاره نشده، ولی مضمون آن همان حدیث را که قبلاً از منابع اهل سنت آوردیم، تأیید می کند.

متن این حدیث که مرحوم صدوق در خصال با اسناد نقل نموده، چنین است:

عَن عَلِیّ بن أَبی طالِب (علیه السلام) أَنَّ النَّبیّ (صلی الله علیه و آله و سلم) قال: سألت ربّی تبارک و تعالی ثلاث خصال، فأعطانی اثنتین و منعنی واحده، قلت: یا رَبّ لا تهلک أُمَّتی جُوعا، قال: لَکَ هذِهِ قلت: یا رَبّ لا تُسَلّط عَلَیهم عدوا مِن غیرهم؛ یعنی مِنَ المشرکین، فیحتاجوهم، قال: لَکَ ذلِک قُلتُ: یا رَبّ لا تجعل بِأَسهم بَینهم فَمَنعنی هذه».(۱۹)

مسجد الاجابه در تاریخ

از احادیثی که در مورد مسجد الاجابه نقل کردیم، معلوم می شود که این مسجد از مساجدی است که در حال حیات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و به وسیله قبیله بنی معاویه ساخته شده بود و لذا چون آنحضرت از کنار آن عبور می کرد وارد گردید و نماز به جای آورد و دعا نمود.

پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) باز از منابع تاریخی استفاده می شود که مسجدالاجابه پس از رسول خدا نیز به مدت چند قرن به صورت مسجد و با همان اسم «الاجابه» و «بنی معاویه» معروف بوده و گفتار ابن شبّه متوفّای ۲۶۲ق که اشاره نمودیم شاهد بر این معناست.

در قرن هفتم

ولی از گفتار ابن نجار (متوفای ۶۴۳ه . ق.) استفاده می شود که این مسجد در زمان او، رو به ویرانی گذاشته و بخشی از ساختمان آن فرو ریخته است؛ زیرا او می گوید:

«و مسجدان قریبان من البقیع؛ أحدهما یعرف بمسجدالإجابه و فیه استوانات قائمه و محراب ملیح و باقیه خراب، و آخر یعرف بمسجد البغله».(۲۰)

«دو مسجد در نزدیکی بقیع است؛ یکی معروف به مسجد الاجابه، که دارای چند ستون و محراب زیباست ولی بقیه آن خراب است و مسجد دیگر معروف به مسجد بغله است.»

از گفتار مطری (متوفّای ۷۴۱ه . ق.) استفاده می شود که پس از گذشت یک قرن و در زمان او هم این مسجد به همان حالت خرابی بوده است، حتی ازستون ها و محرابی که ابن نجار، یک قرن قبل از مطری به وجود آن ها اشاره نموده، اثری باقی نبوده و آبادی بنی معاویه نیز، که مسجد در این آبادی قرار داشت، به صورت تلّی از خاک درآمده بود؛ «و یعرف هذا المسجد بمسجد الاجابه و هو شمالیّ البقیع مع یسار الطریق السالک الی العریض وسط تلول و هی آثار قریه لبنی معاویه و هو الیوم خراب».(۲۱)

تا اوایل قرن نهم؛ از گفتار مکّی (متوفای ۸۵۴ه . ق.) که کلام مطری «و هو الیوم خراب» را تکرار نموده(۲۲) معلوم می شود که مسجد الاجابه تا اوایل قرن نهم با همان حالت ویرانی بوده است.

در اواخر قرن نهم؛ سمهودی (متوفای ۹۱۱ ه . ق.) از تعمیر و ترمیم این مسجد در اواخر قرن نهم خبر می دهد و در عنوان «مسجد الاجابه» می گوید: این یکی از همان دو مسجد است که ابن نجار آن ها را در حالی که خراب بوده اند، مشاهده نموده، ولی امروز از آن ستون هایی که او در داخل این مسجد از آن ها یاد نموده، اثری نیست و مسجد هم تعمیر و تجدید بنا شده است.

سمهودی می افزاید: من مساحت این مسجد را اندازه گیری کردم، از شرق به طرف غرب، بیست و پنج ذراع، (تقریبا۳۱ ۱۲ متر) و از قبله به سوی شمال بیست ذراع (تقریبا ۱۰ متر) بود.

مسجد الاجابه در قرن چهاردهم و در حال حاضر

از گفتار عیّاشی، مؤلف کتاب «المدینه بین الماضی و الحاضر» (متوفای ۱۴۰۰ه . ق.) معلوم می شود که ساختمان مسجد الاجابه، به طوری که سمهودی در اوایل قرن دهم از آن یاد نموده، تا قرن چهاردهم یک بار دیگر تخریب شده و در این تاریخ مجددا تجدید بنا گردیده است.

او می گوید ساختمان مخروبه فعلی، نشانگر وجود محراب و گنبد در این مسجد است، تا اینکه در این اواخر عنایت خدا شامل حال ساکنان اطراف آن شد و مسجد تجدید بنا گردید و به صورت مناسب درآمد و این ساختمان جدید دارای مناره زیبا و مشرف بر اطراف می باشد.(۲۳)

گفتنی است این ساختمان همان است که نویسنده این سطور در طول بیش از بیست سال، بارها در آن حضور یافته و به نماز و دعا پرداخته ام. لیکن از سال ۱۴۱۸ه . ق.) ساختمان یاد شده به وسیله وزارت اوقاف حکومت سعودی تخریب و به صورت زیبا و وسیع تر از ساختمان پیشین تجدید بنا گردید.

پی نوشت ها

۱ ـ جنّ: ۱۸

۲ ـ توبه: ۱۸

۳ ـ ابن شبه، تاریخ، ج۱، صص۵۷ و ۷۵

۴ ـ اخبار مدینه الرسول، این کتاب در سال ۱۴۰۱ در ۱۶۷ صفحه و در مکه معظمه چاپ شده است.

۵ ـ تألیف احمد یاسین، متوفای ۱۳۸۰ ق. چاپ مکه.

۶ ـ تألیف علی حافظ ، چاپ مدینه ۱۴۰۵ ق.

۷ ـ محمد الیاس، چاپ مدینه، ۱۴۱۸ ق.

۸ ـ ابن نجار، اخبار مدینه الرسول، ص۱۱۶

۹ ـ ابن شبه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۷۴

۱۰ ـ او سلطان سلیمان اول مشهور به قانونی و از سلاطین عثمانی است. تولد وی در سال ۹۰۰ ق. است. در سال ۹۲۶ به سلطنت رسید و در سال ۹۷۴ از دنیا رفت.

۱۱ ـ المدینه المنوره و تطوّرها العمرانی، ص۳۱۳

۱۲ . احمد عباسی، عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص۱۷۶

۱۳ ـ سمهودی وفاء الوفا، ج۳، ص۸۲۸

۱۴ ـ مسلم، صحیح، کتاب الفتن، باب هلاک هذه الامه بعضهم ببعض، حدیث۲۸۹۰

۱۵ ـ به منطقه ای که مسجد قبا واقع است، عالیه و عوالی گفته می شود.

۱۶ ـ مالک موطأ، ج۱ باب ما جاء فی الدعاء.

۱۷ ـ ابن شبه، تاریخ، ج۱، ص۶۸

۱۸ ـ سمهودی، وفاء الوفا، ج۳، ص۸۲۹

۱۹ . صدوق، الخصال، ج۱، ص۸۳

۲۰ ـ ابن نجار، اخبار مدینه الرسول، ص۱۱۶

۲۱ ـ مطری، التعریف بما آنست الهجره، ص۴۷

۲۲ ـ به نقل محمد الیاس در المساجد الأثریه، ص۳۷

۲۳ ـ عیاشی، المدینه بین الماضی و الحاضر، ص۱۱۴

منبع: میقات حج؛ پاییز ۱۳۸۱؛ شماره ۴۱