مسجد جامع قم

اشاره:

در قرن سوم هجری یکی از علما و محدثین قم به نام ” ابوالصدیم حسین بن علی بن آ دم اشعری ” که در زمره صحابه حضرت امام علی التقی (ع) وحضرت امام حسن عسگری (ع) به شمار می رفت، مسجدی در قم بنا کرد. طبق نوشته کتاب تاریخ قدیم قم که در قرن چهارم هجری نوشته شده است . معلوم نیست که محل آن مسجد  درکدام یک از مکان های زیر بوده است:

– مسجدی به نام مسجد جامع که در یکی از محله های قدیمی قم ، نزدیک دروازه ی ری واقع شده است.

– مسجدی که اکنون به نام امام حسن عسگری شناخته می شود.

– مسجدی که در حدود خاکفرج  و اراضی کمیدان واقع بوده و اکنون اثری از آن به جای نمانده  و به احتمال قوی وبه موجب قراین تاریخی همین مسجد بوده است.

– مسجدی که اکنون برجاست و به نام مسجد جامع قم شناخته می شود و همان است که درمحله مسجد جامع ، درخیابان آذر و نزدیک دروازه  ری واقع شده است.

– مسجد جامع عتیق و تاریخی قم مجموعه ای از بناهای چند عصر و از جمله مساجد دو ایوانی به شکل مربع مستطیل است . اسکلت اصلی گنبد خانه ی متوازن آن ، به نیمه ی نخست سده ششم هـ . ق تعلق دارد. این مسجد پس از مسجدامام حسن عسگری (ع) قدیمی ترین مسجدی است که  در قم بنا شده و به اعتبار متون معتبر ، سال احداث بنای کنونی گنبد خانه ۵۲۹ هـ .ق است . این تاریخ تا  پیش از تعمیرات دوران فتحعلی شاه درکتیبه های گچبری موجود در بنا به وضوح نمایان بود.

ایوان :
یکی از زیباترین و با شکوه ترین بناهای این مجموعه ، ایوان بسیار مجلل آن است . این ایوان به دهانه ۱۴، عرض ۷  و ارتفاع  ۱۸ متر ، از نظر تناسب و  زیبایی ، ممتاز و بی نظیر است. مقرنس گچی پوشش ایوان و نیز نقشه کاشی کاری دیوار آن که در میانه قاب هایی از آجر کلوکی ( آجر کوچک ) و تراش ، توأم با نمابندی کتیبه های متعدد موضعی و کمربندی جلب توجه می کند، بیش از هرچیز موجب تحسین معماران و هنرمندان می شود. در توصیف این ایوان باید گفت که مظهر جمال ، اعتدال و توازن است ؛ زیرا تمام اجزای آن در جای خود قرار گرفته و متناسب است . مقرنس پوشش آن با نقشه ی بسیار جالبی طراحی شده که در برگیرنده دو کوه مطبّق ( طبقه طبقه شده ) و معلق در دو طرف آن است و مانند دو گنبد پنج طبقه به نظر می رسد که هر طبقه ی آن دارای پنج قطار با پنج حوضچه بزرگ و کوچک است . درمیان دوگنبد آویزان ، سه حوض بزرگ وارونه با سطح قوس آراسته ، و مزین به ترنج هایی از کاشی معرق وجود دارد که در میان قابی از کاشی های سفالی با جدار هشت تایی صفه دار نمایان است.

بین این حوض ها جداری شبیه دو گنبد کوچک و معلق ، با حوضچه های متنوع و منظم در سه ردیف با قطارهای مشابه وجود دارد . مشخص نیست این مصالح ساختمانی سنگین را چگونه تا سقف بالا برده و چگونه آنجا آویخته اند که پس از قرن ها هنوز بی خدشه و شکست ، پا برجا و سالم باقی ماند ه است .

این مقرنس بی نظیر و ممتاز، که از نقاشی ملات سازی ، توأم با رنگ آمیزی طلایی برخوردار است ، از دور به صورت مقرنسی از آجر نمایان است .

تزیینات کاشی این مسجد در زمان فتحعلی شاه و در سال ۱۲۴۸ هـ . ق صورت گرفته که به مرور شکسته و ریخته شد . از این رو ابتدا از طرف مرحوم حضرت آیت الله فیض در سال ۱۳۶۵ هـ .ق و مجدداً از طرف آیت الله العظمی بروجرودی درسال ۱۳۷۵ هـ . ق تمام مسجد تعمیر و به ازاره سنگی ، آراسته و مزین گردید . این کاشی کاری بر فراز ازاره ای از سنگ تراش سفید به ارتفاع ۲۰/۱ متر است و تمام بدنه ایوان را از بغله ها و اسپر تا کتیبه کمربندی تزیین نموده است .

کاشی ها ، خشتی منقش هفت رنگ با نقشه بندی اسلیمی واژدربندی است و در میانه کاشی کاری آن ، چند خط عمودی وافقی از آجر کلوکی و تراش دیده می شود که مانند قابی کاشی ها را در میان گرفته و وسط هرقاب ، نمایی ساخته شده ودرون هرنما، ترنجی دیده می شود که روی آن آیه شریفه ” وما خلقت الجن والانس الالیعبدون” نوشته شده است . این آیه در کتیبه ی معابد و مشاهد از آثارمخصوص فتحعلی شاه است و در سینه اسپر ، بالای پوشش دوقوسی ، سه درگاه ورودی ، به مقصوره ی سه قاب آجری مربع مستطیل گرفته شده که درون آنها با کاشی های خوش نقش ، زیبا وشفافی مزین شده است . در قاب وسطی درترنجی کشیده به خط ریز ثلث ، آیه الکرسی و در پایان ” فالله خیر حافظاً وهو ارحم الراحمین ” نوشته شده است .

در ترنج کشیده دیگری ” لااله الا الله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله – (تعمیر ۱۳۶۵ هجری ) خوانده می شود و در سومی ” انا مدینه العلم و علی بابها” جلب توجه می کند. در کمرگاه ایوان ، کتیبه ای از کاشی خشتی با زمینه لاجوردی وجود دارد که به خط ثلث سفید بر روی آن سوره مبارکه جمعه ودر پایان ” سبحان ربک رب العزه عما یصفون وسلام علی المرسلین والحمدلله رب العالمین ، فی تاریخ شهر ربیع الثانی سنه سِتَ و اربعین و مأتین بعد اَلفٍ من هِجَره النبویه” خوانده می شود.

مسجد جامع قم

لبه ایوان از دو قوس بالا و نیز طرفین به صورت گیلویی و روی آن طُرّه برنجی پیچی  از کاشی فیروزه فام هر یک به اندازه ۴۰۵ %  در ۴۰% به کار برده شده و شبیه آثار قرن هشتم است . این لبه ، منظره ایوان را بسیار زیبا کرده است .

در دو طرف ایوان جرزهایی به عرض دو و نیم متر و ارتفاع ۱۸ متر وجود دارد و متصل به آنها صفه محرابی است که برفراز هریک ایوانی با پوشش مقرنس بدیع است و در کنار آن نیز جرز دیگری قرار دارد . به این ترتیب درمجموع چهار جرز وجود دارد که تمامی به کاشی های خوش نقش و زیبا آراسته شده اند. لچکی ها و پیشانی ایوان نیز آراسته به کاشی گره سازی است .

در پیشانی ایوان و دو ایوانچه ی دو طرف آن کتیبه ای به طول بیست وهشت وعرض یک متر از کاشی های خشتی قرار دارد. روی این کاشی خشتی ، با خط خاصی که بر گرفته از خطوط ثلث ، نسخ و ریحانی است، به صورت متداخل آیه ای از سوره مبارکه نور ” الله نورُ السموات والارض مثل نوره کمشکوه فیها مصباح المصباح فی زجاجه الزجاجه . کانها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لا شرفیه ولاغریبه یکاد زیتها یضی ءُ  و لولَم تمسسه نارٌ نورٌ علی نور ” آمده است.

مقصوره :
در طرف جنوبی این ایوان ، مقصوره ای به ارتفاع ۳۰ ودهانه ۲۳/ متر وجود دارد که در ضلع جنوبی آن محراب بز رگی قرار دارد. در ضلع شمالی آن سه درگاه بزرگ و کوچک به ایوان واز طرف شرقی و غربی آن هم دو درگاه به دو گوشواری که در دو طرف قرار دارد ، گشوده شده است .

محراب شاه نشین آن به عرض یک متر ودهانه چهار متر با پوشش پخ  و بغله ها و اسپر که به کاشی های خشتی منقش هفت رنگ زمان فتحعلی شاهی مزین شده  و دارای پوشش رسمی بندی و معقلی است . بقیه دیوار ایوان از جرز و اسپر، دارای ازاره ۳۰/۱ متر سنگی و بالای آن آراسته به گچبری با نقشه ی  ملات ساز طلایی است و سه درگاه  ورودی آن یکی در وسط با دهانه ی پنج متر و دو درگاه دیگر هرکدام با دهانه ی دومتر در طرفین قرار دارد.

در کمر آن کتیبه ای کمربندی از گچبری به خط ثلث ممتاز ” شیخ محمد حسن قمی” که روی آن سوره تبارک نوشته شده ، دیده می شود. درپایان عباراتی که نشان از تعمیر مقصوره واحداث شبستان ها از طرف فتحعلی شاه درسال ۱۲۴۶ دارد، گچبری شده است که البته بیشتر آن ساییده شده و غیر قابل خواندن است . فقط در ضلع غربی آن ، نام فتحعلی شاه قابل رؤیت است.

درچهار طرف مقصوره ، نیم طاقی بالا آمده که فرم مربع را به هشت ضلعی بدل ساخته و تمام بدنه آنها به صورت قوسی مقعر، آراسته به کنده کاری توأم با نقاشی های رنگین است و پوشش آنها با پوشش درگاه در یک سطح قرار دارد. در این قسمت هشت نما با بدنه گچبری شده مشاهده می شود و در بالای  آنها ساختمان به شکل شانزده ضلعی درآمده و شانزده نما ساخته شده است . این نماها یکی درمیان ، به صورت نورگیر میان تهی و توپر دیده می شود که به وسیله کنده کاری توام با رنگ آمیزی مزین شده اند.

دربالای این قسمت ، مقصوره از چند ضلعی به صورت مدور در آمده و پاطاق گنبد به صورت عرق چینی بالا رفته است . بدنه پوشش ، مانند کاسه ای گلدار است که آن را به صورت واژگون قرار داده باشند. این پوشش با مقرنس آجری تزیین شده که بدنه آنها حوضچه ها و دیوار با نقشه ظریفی گچبری و رنگ آمیزی شده است . نقشه هر قسمت با قسمت دیگر تفاوت دارد.

گوشوارها:

در اضلاع شرقی و غربی مقصوره ، در وسط یک نما و در دو طرف آن ، دو درگاه با دیوار آجری زیبا و پوشش دوقوسی است که به طرف گوشوارها باز هستند.

دو گوشوارچشمه پوش با ستون های مضلع آجری تزیین شده اند . گوشوار شرقی مشتمل برنه چشمه درسه ردیف به وسعت ۲۱×۲۱ متر است که در آن دو محراب آجری وجود دارد و گوشوار غربی مشتمل بر شش چشمه در دو ردیف به وسعت از شمال به جنوب ۲۱ متر و از شرق به غرب ۲۳/۱۲ متر است.

شبستان ها:

مقابل ایوان صحنی وسیع وجود دارد که از سه طرف محصور به شبستان های زیبای چشمه پوشی است که به دوران فتحعلی شاه تعلق دارد. قدمت شبستان شرقی بیشتر است . این شبستان دارای نه ردیف سه چشمه ای بر فراز هجده ستون شش ضلعی و نه ستون چهار ضلعی ، یعنی جرزهای جلوی صحن است که با درهای آهنی شیشه پوش محصور شده است .

شبستان غربی نیزدارای نُه درگاه درسه ردیف است ؛ ولی انتهای آن سردابی سراسری وجود دارد که از سوی ” محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند” ملقب به ” شهاب الملک ” که بانی گلدسته های طلایی صحن عتیق در سال ۱۳۰۵ بود، احداث شده است . در نتیجه کف شبستان یک متر بالا آورده شده که این عمل موجب کاهش جذابیت آن شده است.

شبستان شمالی به علت وجود ایوان شمالی ، از جلو به دو قسمت تقسیم شده که از هر طرف دارای دو چشمه است ولی از قسمت آخر که متصل به هم هستند ، پنج چشمه به عرض ۱۱ و طول هر قسمت ۴۹ متر بنا شده است.

ایوان شمالی:

دربین شبستان های شمالی ، ایوانی  به دهنه هفت ، عرض هفت وارتفاع ۱۴ متر ازآثار دوره فتحعلی شاه – سال ۱۲۴۸ هـ. ق دیده می شود که دیوار آن مزین به کاشی خشتی است و روی آن به خط ثلث سفید سوره مبارکه منافقون و در پایان عبارت ” کتیبه به خط محمدرضا الشریف القمی فی ۱۲۴۸” نوشته شده است . در دوطرف آن دو چشمه و در قسمت بالا و دو طرف ایوان ، دوایوان فوقانی با پوشش مقرنس گچی با جرزهای آجری و لچکی های کاشی کاری معقلی وجود دارد .

سر در ورودی:

در قسمت ورودی صحن مسجد از طرف غربی ایوان ، سر در ورودی به دهانه شش ، عرض دو وارتفاع هشت متر با جدار سفید کاری و پوشش مقرنس گچی از دوره فتحعلی شاه دیده می شود . در قسمت کمر آن کتیبه ای کمربندی از کاشی خشتی زمینه لاجوردی قرار دارد و روی آن به خط ثلث ، آیات ” یا ایها الذین امنوا اذا نودی للصوه … و الله خیر الرازقین ” و در پایان کتیبه جمله ، ” قل الحاج شیخ عباس مصباح زاده ۱۳۸۱ قمری” خوانده می شود. در دو طرف ایوان ، جرزی آجری وجود دارد و در کنار آن از دو طرف ، صفه ای محرابی با پوشش مقرنس دیده می شود که از دو طبقه تشکیل شده است .

محراب ها:

در مسجد جامع قم محراب های متعددی ، هر کدام برای منظور خاصی ساخته شده است . در یکی از شبستان های شرقی مسجد محرابی وجود دارد که در مکانی پایین تر از جایگاه نمازگزاران قرار دارد تا هم نشانه خشوع امام جماعت باشد و مهمتر از آن ، کسانی که در حیاط مسجد هستند ، هم سطح با امام جماعت  قرار گیرند .

در داخل این محراب  و روبه روی امام جماعت ،  مشبک هایی  وجود دارد که در فصول گرم سال مانند دستگاه تهویه هوا، هوای سرد ومطبوع را به داخل محراب هدایت می کند تا امام جماعت و نمازگزاران از هوای مناسب برخوردار باشند.

در دوسوی این محراب پله هایی وجود دارد که به جایگاهی منبر مانند منتهی  می شود. ائمه جماعات پس از اقامه ی نماز و یا قبل از آن بالای این منبر مستقرمی شدند  وبه ایراد وعظ و خطابه می پرداختند.

صحن مسجد:

صحن مسجد زمینی مستطیل شکل است که چهار طرف آن با بناهای مسجد شامل گنبد، شبستان ها ، گوشواره ها، زیرزمین ، سر در ورودی و ایوان شمالی و جنوبی محصور شده است . وسط صحن ، حوضی وجود دارد که بر زیبایی آن افزوده است . در گذشته  در وسط حوض ، آب انباری وجود داشت که امروزه مسدود است .

در فصل تابستان ، مخصوصاً شب ها، نماز جماعت درصحن مسجد اقامه می شود ؛ زیرا دارای هوای مطبوع و لطیفی است .

زیرزمین مسجد:

زیرزمین این مسجد به جز هوای مطبوع و دلپذیر، از ارزش خاصی برخوردار است و جلوه دیگری از هنر معماران ایرانی و اسلامی را عرضه می دارد . این زیرزمین در سمت غرب مسجد قرار گرفته و روی آن شبستان بزرگی وجود دارد . زیرزمین به جز ستون های دیوار شبستان دارای هجده ستون است  که اخیراً توسط سازمان میراث فرهنگی قسمتی ازآن مرمت شده است .

شاخص تعیین وقت نماز:

از دیگر امکانات جالب توجه مسجد، شاخصی است که به وسیله آن می توان هنگام نماز ظهر را تعیین نمود . این شاخص از سنگی تشکیل شده که روی آن خطی به صورت مورب حکاکی شده است . اگر آفتاب به وسط این شاخص نزدیک شود. نشان دهنده ظهر شرعی است . این شاخص در قسمت شمال مسجد روی تخته سنگی حکاکی شده است .

گنبد باشکوه مسجد:

گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه ترین ، شگفت انگیزترین و رفیع ترین گنبد های مساجد ایران است . جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد.

نباید فراموش کرد که برای ساخت این مسجد عظیم و با شکوه که حدود ۶۰۰۰ متر مربع وسعت دارد ، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا واستوار مانده است .

کتیبه ها:

 مسجد جامع قم دارای کتیبه های زیادی است . یکی از این کتیبه ها، کتیبه بالای ایوان جنوبی است که نویسنده آن ” محمد حسین الشیرازی ” بوده وآن را در سال ۵۲۹ هـ . ق نوشته است . متن این کتیبه ، قسمتی از سوره مبارکه  نور است که با خطی زیبا با کاشی معرق ، منقوش شده است . این کتیبه به دستور مرحوم حضرت ” آیت الله العظمی بروجردی ” تجد ید بنا شد.

نکته جالب توجه این که کتیبه با خطی درشت نوشته شده ، به طوری که می توان از فاصله دور آن را به راحتی خواند . ارتفاع حرف ” الف ” این کتیبه تقریبا” یک متر است .

مشبک های بنا:

قسمت های زیادی از بناها وساختمان های مسجد جامع قم را مشبک های آن تشکیل می دهند. این مشبک ها حداقل دو فایده اساسی دارند؛ از طریق آنها نور کافی و مطلوب به درون بخش های مختلف ساختمان های مسجد راه می یا بد و از سوی دیگر برای تهویه هوا و خنک شدن قسمتهای مختلف بنا تأثیری قابل توجه دارند. این مسجد درخیابان طالقانی شهر قم قرار دارد.

منبع: کتاب میراث فرهنگی استان قم

زهره پری نوش – سایت تبیان