مسجد امام خمینی تهران

اشاره:

مسجد امام خمینی (شاه سابق) تهران با توجه به نوشته‌های سردرها و روی کاشی‌های آن، بیش از صد و هفتاد سال عمر دارد. این مسجد یکی از زیباترین و مجلل‌ترین مساجد تاریخی تهران و ایران به شمار می‌رود و به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی و توجه ویژه اجتماعی که نسبت به آن مبذول شده در همه دوره‌های تاریخی اهمیت ویژه‌ای داشته است. بنابر شواهد تاریخی، این دومین مسجد جامع بزرگ شهر تهران، بعد از مسجد جامع بازار یا جامع عتیق است. ساخت مسجد بر اساس کتیبه‌های آن بین سال‌های ۱۲۲۴ ق- ۱۲۲۹ ق به دستور فتحعلی شاه شروع شده است.

ذکر این نکته ضروری است که این مسجد از ابتدای تأسیس به مسجد شاه معروف بود و وجه تسمیه آن نیز به لحاظ بانی آن، فتحعلی شاه قاجار است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این مسجد به مسجد امام خمینی تغییر نام یافت. در منابع تاریخی پیش از انقلاب از این مسجد به مسجد شاه و در برخی از منابع دیگر، بخصوص دوران قاجار به مسجد سلطانی یاد شده است.

تاریخ اتمام بنای مسجد سال ۱۲۴۰ ق است. از ژول لورانس، نقاش فرانسوی، تصویری متعلق به سال ۱۲۶۴ ق در دست است که محل فعلی انتهای جنوبی خیابان ناصرخسرو و دورنمایی از گنبد مسجد را نشان می‌دهد.

از میدان مقابل شمس‌العماره تا مسجد شاه بازاری به نام بازار کنار خندق وجود داشت که به هنگام عریض کردن خیابان ناصریه (ناصرخسرو کنونی) از میان رفت و تیمچه صدر اعظم و دکان‌های ضلع غربی بازار مزبور در کنار خیابان ناصرخسرو قرار گرفت. نام بازار کنار خندق به مناسبت خندق اطراف ارگ تهران بود که در یک گوشه آن هم این بازار را ساختند.

در نقاشی ژول لورانس دو مناره طرفین ایوان شمالی مسجد دیده نمی‌شود و در عوض، گلدسته بالای همان ایوان مانند گلدسته مسجد شاه قزوین به نظر می‌رسد. با توجه به اینکه نقاشی مزبور ۲۴ سال بعد از احداث مسجد شاه تهران ترسیم شده معلوم می‌شود که این مسجد هم مانند مسجد شاه سمنان و مسجد شاه قزوین و مسجد شاه بروجرد در زمان فتحعلی شاه، مناره نداشته است و دو مناره موجود در مسجد در مسجد شاه تهران از آثار دوران ناصرالدین شاه قاجار است.

گنبد امامزاده زید (ع) و گنبد مسجد سیدعزیزالله که هر دو از آثار زمان فتحعلی‌ شاه قاجار است در نقاشی مزبور مشهود است. گفتنی است، این مسجد در ۱۲۹۶ ق تعمیر شده است.

جلوه‌های معماری مسجد امام خمینی (ره) تهران

مسجد شاه با وسعتی حدود ۱۱ هزار متر مربع دارای دو شبستان بزرگ و یک زیر گنبد است که هر یک ۱۲ ستون دارد. هر کدام از این شبستان‌ها چهار دهانه و محراب دارد. مسجد شامل دو مناره در دو طرف ساعت است. مقصوره و ایوان جنوبی آن، زیبایی این مسجد است.

ساعت بزرگ مسجد شاه که بین گلدسته‌های آن قرار گرفته، ساعت معیرالممالک بوده که پس از خریداری به دستور دکتر حاج سیدحسن امامی، امام جمعه تهران و توسط حاج حسین لرزاده، معمار قدیمی و سالخورده روی پایه‌ای جالب نصب شده است. علاوه بر نصب ساعت، تعمیرات مسجد نیز به وسیله لرزاده به انجام رسیده است.

مسجد سه در بزرگ دارد که در اصلی آن در شمال واقع شده و به خیابان ۱۵ خرداد فعلی و جلوی خان بزرگ، باز می‌شود. پیش از این حمام میرزاآقاسی، صدراعظم، بیرون همین در قرار داشته و مدرسه صدر نیز که از مدارس علمیه بسیار قدیمی تهران است، خارج از این در واقع است. هر کدام از این درها دالانی دارند که بزرگ‌ترین آنها دالان شمال شرقی است. چهار اتاق و حجره، ۱۲ اتاق در بالای سردر شرقی و دو اتاق در بالای سردر غربی وجود دارد که برای خادمان و خدمتگزاران مساجد ساخته شده که هم‌اکنون متروکه است.

در دالان ورودی شمال مسجد سنگاب زیبا و منقوشی به چشم می‌خورد که به عنوان سقاخانه استفاده می‌شد و هم‌اکنون نیز موجود است. از قدیم‌الایام، آب مسجد از قنات آب شاه تأمین می‌شد و وضوخانه آن در کنار حوض وسط حیاط مسجد بوده و جایگاه تطهیر مسجد در سمت غرب و دالان شمال قرار داشت.

پس از انقلاب اسلامی به همت تولیت و امام جماعت مسجد، آیت‌الله سیدمحمدباقر موسوی خوانساری، دو وضوخانه در ورودی شمال ساخته شد و حوض مسجد نیز تجدید بنا شد. از دیگر آثار قابل توجه مساجد علامت شاخص برای قبله است که حدود ۵۰ سال پیش در جوار حوض تعبیه شد.

سبک مدخل اصلی و اصول معماری مسجد شاه تهران برگرفته از مسجد وکیل شیراز است و مانند دیگر ابنیه آن زمان، هنرمندان و استادان شیرازی و اصفهانی که شاهان قاجار از آن دیار به تهران آورده بودند در طراحی و ساختمان آن نقش داشتند. گنبد بزرگ کاشی قرین به گنبد طلایی کوچکی بر بالای آن از ویژگی‌های این بنا به شمار می‌رود. ایوان‌های بزرگ طبق معمول مساجد عمده، در چهار طرف صحن وسیع آن احداث شده است.

مقصوره و ایوان سمت جنوب به طور ممتاز ساخته شده و قطعات بسیار بزرگ از سنگ‌های مرمر به عنوان ازاره مقصوره نصب شده است. شکیات نماز در قسمت بالای سنگ به خط ملک‌الکتاب، مهدی خوش‌نویس، نوشته شده و نام فتحعلی شاه قاجار و تاریخ ۱۲۲۹ ق در این ایوان مسطور است.

در مقصوره سوره و آیات قرآنی، در دو ردیف، دور گنبد کتیبه شده و همچنین کتیبه‌هایی به خط ثلث و خط آقا مهدی ملک‌الکتاب در ایوان کتیبه‌ها است و در آخر کتیبه‌ها تاریخ ۱۲۲۴ ق دیده می‌شود. صفه‌های دو سمت مقصوره و ایوان، هر یک بر روی ۱۲ ستون محکم بنا شده است.

در دالان بزرگ مسجد که محاذی مدرسه دارالشفای پیشین بوده است و در طرف شمال قصیده‌ای از مجتهدالشعرا مکتوب است، همچنین در همین قسمت قصیده‌ای از اشعار فتحعلی خان ملک‌الشعرا متخلص به صبا در مدح شاه و توصیف این مسجد کتیبه شده است.

تمامی شرایط و لوازم زیبایی و ظرافت در این بنای عظیم رعایت شده است، از جمله منبر زیبای مرمرین ۱۳ پله‌ای که در مقصوره نصب شده در نهایت زیبایی است. کتیبه ازاره مسجد به خط میرزامحمد مهدی خوانساری است.

در کتیبه سردر شرقی مسجد سوره منافقون و دیواره‌های جنوبی مسجد سوره‌های مؤمنون و جمعه آمده است. قبله مسجد شاه بر مبنای ۳۰ درجه انحراف از جنوب به مغرب ساخته شده که ۳۸ درجه و ۲۷ دقیقه و ۱۵ ثانیه انحراف دارد.

وقف‌نامه و موقوفات

مسجد شاه از جمله مساجدی است که رژیم پهلوی مانع دخالت سازمان اوقاف در اداره آن بود و حکومت با تعیین متولی خود به طور مستقیم آنجا را تحت نظارت داشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی طی حکمی آیت‌الله سیدمحمدباقر موسوی خوانساری را به تولیت و امام جماعت این مسجد منصوب کردند ولی نظارت اداره اوقاف را آنجا منع نکردند و هم‌اکنون نیز سازمان اوقاف به آن نظارت دارد.

وقف‌نامه‌ این مسجد همانند وقف‌نامه‌های مساجد و اماکن متبرکه مشابه تنظیم شده و در اسناد پادشاهی آن زمان و در دوره‌های مختلف ثبت و نگه‌داری شده و هم‌اکنون موجود است. در سردر ورودی شمالی مسجد متن زیبا و واضحی به روی سنگ نگاشته شده که به منزله وقف‌نامه مختصر این مسجد است.

از این موقوفات که در وقف‌نامه آمده، هم‌اکنون مغازه‌های بازار و چند پاساژ موجود است و از آن استفاده می‌شود ولی وضعیت موقوفات دیگر به درستی روشن نیست.

امامان جماعت و واعظان

پس از آنکه فتحعلی‌ شاه، مسجد شاه را در تهران ساخت و موقوفات زیادی برای نگهداری آن اختصاص داد، در ۱۲۳۶ ق میرمحمد مهدی را از اصفهان خواست و او را به سمت امام جمعه تهران برگزید.

میرعبدالواسع اصفهانی، سر دودمان خاندان امامی در دوران صفوی، امام جمعه بود. میرمحمدمهدی اصفهانی از اخلاف وی و از سادات خاتون‌آبادی در اصفهان، پسر سیدمرتضی و برادر میرمحسن بود. نامبرده پس از ۲۶ سال امامت جمعه مسجد شاه تهران در ۱۲ ربیع‌الثانی ۱۲۶۳ در تهران درگذشت و به جای او میرزا ابوالقاسم، برادرزاده و دامادش امام جمعه تهران شد.

میرسید ابوالقاسم در دوران محمدشاه مقام امام جماعت یافت و در عهد سلطنت ناصرالدین شاه درگذشت و در بقعه‌ای که از آن پس به سر قبر آقا (انتهای خیابان شهید مصطفی خمینی فعلی) معروف شد، مدفون گشت.

بعد از او پسرش، حاج سیدزین‌العابدین ۴۰ ساله به سمت امام جماعت منصوب شد و در مسجد شاه اقامت گزید و به دستور ناصرالدین شاه خانه‌های کنار مسجد خریداری و برای اقامتگاه امام جمعه وقف گردید.

بعد از او پسرش حاج سیدابوالقاسم امام جمعه، امام جمعه تهران شد. وی در وقایع مشروطه طرفدار مستبدان بود. واقعه ۱۳۲۳ ق/ ۱۲۸۴ ش در مسجد شاه، سخنرانی سیدجمال واعظ و به دنبال آن هرج و مرج داخل مسجد، در زمان وی و به تحریک خود او که در مسجد حضور داشت،‌ اتفاق افتاد.

وی در ۱۳۰۶ ش درگذشت و پس از او نیز امام جماعات بر عهده خاندان امام جمعه بود. مقبره تعدادی از آنها در قبرستان خانوادگی سر قبر آقا است و عکس برخی از آنها نیز هم‌اکنون در این مکان وجود دارد.

آخرین پیش‌نماز و امام جمعه این مسجد پیش از انقلاب اسلامی، دکتر سیدحسن امامی، از درباریان و وابستگان رژیم پهلوی بود که مسجد را در قبضه خود داشت.

از جمله واعظان این مسجد در جریان مشروطیت، سیدجمال واعظ بود. وی از معدود واعظانی بود که از تمجید و تعریف در حق امام جمعه و کارگزاران حکومتی خودداری می‌کرد. در دوران حکومت پهلوی دوم، شیخ محمدتقی فلسفی نیز از سخنرانان مشهوری بود که برای اولین بار سخنرانی‌هایش در مسجد شاه به طور مستقیم از رادیو پخش می‌شد.

یکی از معروف‌ترین مدرسان این مسجد حاج میرزا محمدعلی قراچه‌داغی بود که از جمله مجتهدان زمان خویش به شمار می‌رفت. وی در فقه، اصول، اخبار، علوم عربیه و فنون ادبیات مقام رفیعی داشت و مقام تدریس مدرسه مسجد شاه به او موکول شده بود.

مراسم مسجد امام خمینی (ره)

از زمان احداث مسجد شاه تاکنون به دلیل موقعیت مهم آن در بازار، همواره مجلس‌های بزرگداشت و ختم علمای بزرگ و شخصیت‌های مختلف سیاسی و ملی در آن منعقد شده است. از جمله مجلس‌های مهمی که در دوران ناصرالدین شاه و با حضور وی در این مسجد برگزار شد مجلس ختم میرزا حسن شیرازی بود.

دولت‌آبادی در کتاب خود در شرح این جریان چنین نقل می‌کند: در تهران در جمیع مساجد و تکایا در تمام خانه‌های روحانیون معروف و در کوچه‌ها و بازارها مجلس سوگواری منعقد می‌گردد، روز سیم به امر دولت مجالس برچیده می‌شود، عموما در مسجد شاه جمع می‌شدند. ناصرالدین شاه شخصا به مسجد می‌آید و روحانیون را سر سلامت می‌گویند و به ایام سوگواری پایان می‌دهد و این اول بار است که ناصرالدین شاه به چنین کاری اقدام کرده، در یک مجلس عمومی مرکب از چند هزار خلق مختلف که در صحن و بام مسجد ازدحام کرده‌اند، شرکت می‌جوید.

از دیگر مجلس‌های ترحیم در این مسجد می‌توان مراسم ختم شعاع‌السلطنه فرزند مظفرالدین شاه، رییس‌علی دلواری قهرمان جنبش جنوب ایران، آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله فیض قمی و آیت‌الله بروجردی را نام برد.

منبع: http://shabestan.ir/detail/News/24967