محمد بن همام اسکافى (ره)

اشاره:

محمد بن ابی بکر همام بن سهیل بن بیزان (۲۵۸-۳۳۶ق)، مشهور به اِبْنِ هَمّامِ اِسْکافی و ملقب به کاتب، از علما و محدثان شیعه ایرانی قرن سوم و قرن چهارم هجری قمری و نویسنده کتاب منتخب الانوار فی تاریخ الائمه الاطهار است. او در دوره غیبت صغری، نقش قابل توجهی در تبیین مسائل مربوط به امام زمان(عج) و غیبت آن حضرت و اخبار مربوط به نواب اربعه داشته است.

زندگانی

اسکاف منطقه‌ای از نواحی نهروان است که بین بغداد و واسط واقع شده است. سبب انتساب ابن همام به اسکاف روشن نیست، ولی احتمال می‌رود اجداد زرتشتی‌اش[۱] در آنجا سکونت داشته‌اند. همچنین به سبب انتساب وی به جدش بیزان،[۲] برخی او را بیزانی خوانده‌اند. زادگاه ابن همام دانسته نیست، اما گفته شده که در بغداد سکونت داشته است.[۳]

به گفته خطیب بغدادی[۴] و طوسی[۵] ابن همام در ۱۹ جمادی‌الثانی ۳۳۲ق و به گفته نجاشی[۶] در ۳۳۶ق درگذشته است. او در بغداد درگذشت و در مقابر قریش به خاک سپرده شد.[۷]

مذهب پیشینیان

به گزارش نجاشی[۸] نخستین کسی که از خاندان ابن همام به اسلام گرویده، مابنداذ (ماه بنداد) برادر سهیل و عموی همام بوده است. از این‌رو سابقه گروِش این خاندان به اسلام چندان دور نبوده است و می‌بایست آنان را از زرتشتی‌های دوره اسلامی در منطقه عراق به‌شمار آورد که پس از قبول اسلام به مذهب شیعه گرویده‌اند. پدرش همام بن سهیل یک بار با امام حسن عسکری (ع) مکاتبه کرده است.[۹]

مشایخ و اساتید

از مشایخ وی باید از پدر و نیز دایی‌اش احمد بن مابنداذ، احمد بن ادریس قمی، ابوجعفر ابن رستم نحوی، جعفر بن محمد بن مالک فزاری، حسن بن محمد بن جمهور عمی، حمید بن زیاد کوفی، عبدالله بن جعفر حمیری و محمدبن موسی بن حماد بربری نام برد.[۱۰]

در میان مشایخ ابن همام، کسانی با گرایش‌ها و مذاهب گوناگون همچون اهل سنت، واقفه و نیز غُلاتی چون اسحاق بن محمد احمر نخعی،[یادداشت ۱] وجود داشته‌اند.

موقعیت او در حدیث

ابن همام در عصر خود به عنوان یکی از بزرگ‌ترین محدثان بغداد شناخته می‌شده است، چنانکه نجاشی و طوسی او را با عناوین «شیخ اصحابنا و متقدمهم» و «جلیل القدر» ستوده و همین بیان عظمت منزلت وی، تأکیدی بر امانت داری و دقت او در نقل حدیث و گستردگی روایت او است.[۱۱]

در میان مشایخ او، برخی از مشایخ اهل سنت نیز قرار دارند.[۱۲]

ابن همام محدثی برجسته و حلقه‌ای مهم در زنجیره‌های روایی امامیه محسوب می‌شود. چنانکه برخی از اصول حدیث امامیه همچون اصل‌های زید زراد و عاصم بن حمید[۱۳] و نیز کتاب الرساله الذهبیه[۱۴] و کتاب سلیم بن قیس هلالی[۱۵] از طریق او به آیندگان رسیده است.

نقش او در ترویج عقائد شیعه

ابن همام به عنوان یک عالم برجسته امامی در بخش عمده‌ای از دوره غیبت صغری و در زمان نواب اربعه امام زمان(عج)، توانست در موقعیت‌های حساس به تبیین و تشریح مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه بپردازد.

با بررسی آثاری چون کمال الدین ابن بابویه، الغیبه طوسی و دلائل الامامه منسوب به ابن رستم طبری، می‌توان نقش او را در تبیین مسائل مربوط به امام زمان(عج) و غیبت آن حضرت و اخبار مربوط به نواب اربعه تا حدی متوجه شد.

رابطه با نواب اربعه

رابطه نزدیک ابن همام با محمد بن عثمان عمری و نقل برخی مسائل از وی قابل توجه است.[۱۶] هنگام مرگ محمد بن عثمان عمری، ابن همام و ابوسهل نوبختی و جمعی دیگر به عنوان شاهد بر نیابت حسین بن روح نوبختی، نزد عمری حضور داشته‌اند.[۱۷] در دو روایت از این جمع، با عنوان «وجوه و اکابر شیعه» یاد شده است که با توجه سن کم ابن همام نسبت به ابوسهل، اهمیت او را بیشتر نمایان می‌کند.

در دوران حسین بن روح نوبختی نیز ابن همام، هم نشین وی شمرده می‌شده است. به عنوان نمونه یک بار در ذی حجه ۳۱۲ق، وی از جانب نوبختی مأمور می‌شود تا توقیعی در مورد لعن ابن ابی العزاقر شلمغانی را برای دیگران بازگو نماید.[۱۸]

شاگردان

در میان شاگردان ابن همام باید از ابوالحسن ابن جندی، ابوغالب زراری، جعفربن محمد ابن قولویه، محمد بن احمد صفوانی، محمد بن ابراهیم نعمانی، محمدبن احمد ابن داوود قمی، محمدبن عباس ابن حجام، ابوالمفضل محمدبن عبدالله شیبانی، ابوالجیش مظفر بن محمد بلخی، هارون بن موسی تلعُکبری و معافی بن زکریا ابن طرارا نام برد.[۱۹]

آثار

منتخب الانوار فی تاریخ الائمه الاطهار: این کتاب، تنها اثری است که در منابع متقدم به وی اسناد داده‌اند.[۲۰] از این کتاب که بنا بر برخی منقولات موجود، اثر مهمی در زمینه تاریخ ائمه (ع) بوده است، امروزه نشانی در دست نیست، اما مطالب منقولی از آن در عیون المعجزات منسوب به حسین بن عبدالوهاب از مؤلفان سده ۵ق دیده می‌شود.[۲۱] همچنین این کتاب در سده ۶ق مورد استفاده ابن شهر آشوب[۲۲] و ابن ادریس[۲۳] و در سده ۷ق مورد استفاده عبدالکریم ابن طاووس[۲۴] قرار گرفته است. منتخبی از این کتاب نیز نزد مجلسی[۲۵] موجود بوده است.

المزار: این کتاب را حر عاملی[۲۶] به ابن همام نسبت داده است. هرچند هیچ منبعی برای این مطلب خود ذکر نکرده است. هرچند روایاتی در خصوص زیارات و ادعیه به نقل از ابن همام در کامل الزیارات ابن قولویه،[۲۷] المزار ابن داوود قمی،[۲۸] المزار شیخ مفید[۲۹] و برخی آثار دیگر نقل شده است.

التمحیص: کتابی درباره سبب و شیوه‌های آزمایش‌های الهی مؤمنان (شیعه) و همراه روایاتی درباره صبر و زهد و رضاست. درباره انتساب التمحیص به ابن شعبه حرانی یا ابن همام اسکافی میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد: قطیفی، حرّ عاملی و افندی اصفهانی آن را تألیف حرّانی دانسته[۳۰] در مقابل علامه مجلسی[۳۱] و محدث نوری[۳۲] در انتساب آن به حرّانی یا ابن همام تشکیک کرده‌اند. موحدی ابطحی در مقدمه التمحیص[۳۳] به نقد و بررسی ادله کسانی که کتاب را به حرّانی یا ابن همام اسکافی نسبت داده‌اند پرداخته است. او نتیجه گرفته است که اصل کتاب از محمد بن همام است و شک در این است که التمحیص را شخصِ دیگری از او روایت کرده، که در این صورت روایات آن با واسطه است، یا کتاب به املای ابن‌همام است که در این صورت این کتاب نظیر امالی مشایخ حدیثی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی خواهد بود.

کتابی در فهرست آثار امامیه: به نظر می‌رسد که ابن همام کتابی در فهرست آثار امامیه داشته که مورد استفاده وسیع نجاشی در الرجال[۳۴] و طوسی در الفهرست[۳۵] قرار گرفته است. همانطور که ابن ندیم[۳۶] و حسین بن عبیدالله غضائری[۳۷] از برخی گفته‌های رجالی وی بهره برده‌اند.

پی نوشت:

۱. نجاشی، الرجال، ص۳۷۹

۲.سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۹۵

۳. خطیب، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵

۴. خطیب، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵

۵. طوسی، رجال، ص۴۹۴

۶. نجاشی، الرجال ،ص ۳۸۰

۷. خطیب، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵

۸. نجاشی، الرجال، ص۳۷۹-۳۸۰

۹. نجاشی، الرجال، ص۳۸۰

۱۰. نعمانی، الغیبه، ص۲۴، ۶۷، ۱۴۰، ۱۵۰؛ مفید، الامالی، ص۵۹؛ خطیب، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵؛ ابن طاووس، اقبال، ص۳۲۲

۱۱. نجاشی، الرجال، ص۱۲۲، ۳۷۹؛ طوسی، رجال، ص۴۹۴؛ طوسی، الفهرست، ص۱۴۱، نیز نگاه ک‍نید: ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۶۵۶

۱۲. خزاز، کفایهالاثر، ص۶۹

۱۳. نگاه ک‍نید: مصطفوی، الاصول السته عشر، ص۲، ۱۵، جاهای مختلف

۱۴. نجف، الرساله الذهبیه، ص۳-۴

۱۵. سلیم بن قیس، کتاب سلیم، ص۶۴

۱۶. نگاه ک‍نید: ابن بابویه، ج۲، ص۴۸۳؛ طوسی، الغیبه، ص۲۹۷

۱۷. طوسی، الغیبه، ص۳۷۱-۳۷۲

۱۸. نگاه ک‍نید: طوسی، الغیبه، ص۳۰۷-۳۰۸، ۴۰۸-۴۱۲

۱۹. نعمانی، الغیبه، ص۲۴؛ ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۱۳۷، ۱۸۵؛ ابوغالب، الفهرست، ص۱۷۶؛ غضائری، تکمله رساله…، ص۱۹۰؛ مفید، الامالی، ص۳۱۰؛ نجاشی، الرجال، ص۳۸۰؛ طوسی، الغیبه، ص۲۹۷، ابن طاووس، الیقین، ص۸۹

۲۰. نجاشی، همانجا

۲۱. نگاه ک‍نید: ابن عبدالوهاب، عیون المعجزات، ص ۱۲، ۱۶، ۱۹، ۵۹، ۱۱۷

۲۲. ابن شهرآشوب، مناقب، ج۲، ص۱۷۴، ج۳، ص۲۷۵، ج۴، ص۴۲

۲۳. ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۶۵۶

۲۴. ابن طاووس، اقبال، ص ۱۰۹

۲۵. مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۷

۲۶. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۴۸

۲۷. ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۱۳۷، جم‍

۲۸. نگاه ک‍نید: ابن طاووس، فرحه الغری، ص۸۶

۲۹. مفید، المزار، ص۴۸-۴۹، جاهای م‍ختلف

۳۰. رجوع کنید به: شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۵۴ش، ج۱، ص۳۸۳.

۳۱. مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۷.

۳۲. نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ۱۴۱۵-۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷.

۳۳. اسکافی، التمحیص، ۱۳۸۰ش، ص۱۰-۱۴.

۳۴.  نجاشی، الرجال، ص۲۵۳، ۲۹۳، جاهای م‍ختلف

 ۳۵. طوسی، الفهرست، ص۷۸، جاهای م‍ختلف

 ۳۶. ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۶، ۲۷۸-۲۷۹

 ۳۷. غضائری، تکمله…، ص۱۹۰-۱۹۲

منبع: ویکی شیعه