محمد بن محمد (ابوالخیر فارسی)

اشاره:

تقی الدین محمد بن محمد (درگذشت بعد از ۹۵۷ ق/۱۵۵۰م) مشهور به اَبوالخِیرِ فارسی، منجّم، ریاضی‌دان، ادیب، پزشک و شاعر شیعی متخلص به فهمی. شاگرد میر صدرالدین دشتکی و میر غیاث الدین دشتکی است.

زیست‌نامه

در برخی از منابع، نام او محمد تقی یاد شده است.[۱] وی در شیراز می‌زیسته است.[۲] از سال تولد و زادگاهش اطلاعی در دست نیست و آگاهی از زندگی و چگونگی تحصیلات او بسیار اندک است.
از تاریخ وفات او اطلاعی در دست نیست، امّا از آنجا که او در کتاب اسامی العلوم خود از خِفری (حدود ۹۵۷ق) با عبارت «رحمه الله علیه» یاد می‌کند[۳] می‌توان گفت که تا سال ۹۵۷ق زنده بوده است.

مذهب

از آنجا که کتاب الذریعه جهت ذکر آثار مولفین شیعه نگاشته شده است و نام کتاب ابوالخیر در این کتاب آورده شده است، می‌توان گفت که وی شیعه است.
به علاوه، تعابیری که او در مورد ائمه شیعه دارد نشان می‌دهد که وی شیعه است.[۴]
اساتید
وی نزد میرصدرالدین محمد دشتکی شیرازی (کشته شده در ۹۰۳ ق/ ۱۴۹۸م) و فرزندش میر غیاث الدین منصور دشتکی (درگذشته ۹۴۸ ق/ ۱۵۴۱م) به فراگیری دانش پرداخت.[۵]

آثار

الف) آثار چاپی

۱. آداب السلطنه، رساله‌ای است به زبان فارسی در شیوه و آداب سلطنت و وزارت که در ۱۳۴۵ش در نشریه دانشکده ادبیات اصفهان[۶] به کوشش ع. فاروقی به چاپ رسیده است.
۲.حل التقویم، رساله‌ای در نجوم و هیأت و تقویمی به زبان فارسی. ابوالخیر این رساله را در سال ۹۱۷ق به نام استاد خود غیاث الدین منصور تألیف کرد.

ب) آثار خطی

۱.احکام الاحکام: رساله‌ای است در نجوم به زبان فارسی که چکیده‌ای است از برهان الکفایه اثر علی بن محمد شریف بکری[۷]
۲.اسامی العلوم و اصطلاحاتها: این کتاب به زبان فارسی و در موضوع فضیلت علم، حکمت، آداب تعلیم و تعلم، اخلاق و معارف است.[۸]
۳.طلیعه العلوم: این کتاب به زبان عربی و در مورد تعریف موضوعات علوم و شرح اصطلاحات آن است.[۹]
۴. خلاصه طلیعه العلوم، رساله مختصری است به زبان عربی در مورد علوم مختلف
۵. اسطرلاب مسطح، رساله‌ای است به زبان فارسی درباره خصوصیات اسطرلاب
۶. انتخاب حل التقویم
۷.انیس الاطباء: این کتاب که به زبان فارسی نگاشته شده، بخشی از یک کتاب پزشکی در طب نظری و طب عملی
۸.رساله در هیأت، به زبان فارسی
۹.رساله فی حساب القمر
۱۰.زبده (فی) الصرف: رساله کوتاهی است به زبان عربی در مورد صرف و اشتقاق
۱۱.شرح رساله هیأت: شرحی است انتقادی بر رساله هیأت علاءالدین علی قوشچی (درگشت ۸۷۹ ق/۱۴۷۴م)
۱۲.طالع نامه
۱۳.معرفه سمت القبله، رساله‌ای است به عربی در شناخت جهت قبله
۱۴.مغنی صغیر، رساله‌ای در علم نحو.

ج‌) آثار یافت نشده:

۱. بستان الادب: کتابی است در ۱۲ فن ادبی، شامل لغت، صرف، اشتقاق، نحو، معانی، و….[۱۰]
۲. بیست و چهار باب در اسطرلاب[۱۱]
۳. تقریر التحریر: کتابی است در موضوع ریاضی که احتمالاً تقریری از کتاب تحریر اصول اقلیدس نصیرالدین طوسی است.[۱۲]
۴. تهذیب الاصول، که شرح و تفصیل اصول اقلیدس است.[۱۳]
۵. دلیل السائرین، در شناخت فاصله شهرها[۱۴]
۶. صحیفه النور فی الحکمه، درباره اصول اقلیدس و مجسطی[۱۵]

پی نوشت:

۱.آقا بزرگ، الذریعه، ج۷، ص۶۷
۲.نفیسی، تاریخ نظم، ج۱، ص۳۸۶
۳.آقا بزرگ، الذریعه، ج۲، ص۹
۴.نگاه کنید: آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۱۰؛ امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۴۰۶
۵.نگاه کنید: آقا بزرگ، الذریعه، ج۲، ص۱۰
۶.شماره ۲ و ۳
۷.آقا بزرگ، الذریعه، ج۱، ص۲۹۱۲۹۲
۸.آقا بزرگ، الذریعه، ج۲، ص۹۱۰
۹.ج۱۵، ص۱۸۰
۱۰.امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۴۰۶ا
۱۱.آقا بزرگ، الذریعه، ج۳، ص۱۸۹
۱۲.قربانی، زندگی نامه ریاضیدانان…، ص۲۰۲
۱۳.نگاه کنید: امین، اعیان الشعه، ج۹، ص۴۰۶
۱۴.نگاه کنید: شورا، ج۱۹، ص۲۸۶
۱۵.حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۰۷۶
منابع
۱.آقا بزرگ. الذیعه الی تصانیف الشیعه.
۲.امین، محسن،‌ اعیان الشیعه. بیروت. ۱۹۸۳م.
۳.حاجی خلیفه. کشف.
۴.شورا. خطی.
۵.قربانی، ابوالقاسم. زندگی نامه ریاضیدانان دوره اسلامی. تهران. ۱۳۶۵ش.
۶.«کتاب آداب السلطنه». نشریه دانشکده ادبیات اصفهان. اصفهان. ۱۳۴۵ش. سال۲،‌ شماره۲ و ۳.
۷.نفیسی، سعید. تاریخ نظم نثر درایران و در زبان فارسی تهران. ۱۳۴۴ش.
منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی.