قرآن و براهین اثبات معاد

مهم‎ترین منبع و منشأ ایمان به معاد و حیات اُخروی، وحی الهی است که به وسیله پیامبران ـ علیهم السلام ـ به بشر ابلاغ شده است.انسان پس از آن‎که خدا را شناخت و به صدق گفتار پیامبران ایمان آورد، به روز قیامت و حیات جاوید اخروی، که همه پیامبران، ایمان به آن را در سرلوحه تبلیغ و دعوت خود قرار داده‎اند، ‌ایمان پیدا می ‎کند.این، خود نوعی برهان عقلی بر معاد است، ولی از آن‎جا که معرفت تفصیلی، در تقویت و تحکیم ایمان مؤثر است.نیز از سوی دیگر، قرآن کریم نیز با دلایل روشن عقلی، قطعی بودن جهان پس از مرگ و برانگیخته شدن انسان‎ها را در قیامت اثبات نموده است، در این فصل برخی از براهین معاد را مورد بررسی قرار می ‎دهیم:

۱. برهان حکمت و غایت

جهان، آفریده و فعل خداوند حکیم است، و فعلِ فاعلِ حکیم، بدون غایت نخواهد بود. بنابراین، جهان دارای غایت است. و غایت[۱] عبارت است از فعلیت و کمالی که متحرک به واسطه حرکت به آن نایل می ‎گردد، و با وصول به آن از حرکت باز می ‎ایستد. مانند دانه و هسته گیاه که پس از رسیدن به آخرین مرحله فعلیت و کمالِ ممکن برای آن گیاه، غایت خود را بازیافته و حرکت آن پایان می ‎پذیرد.

از سوی دیگر، وقتی به جهان طبیعت می‎نگریم، آن را نمایشگاه بزرگی از پدید آمدن‎ها و فانی شدن‎ها، و زندگی ‎ها و مرگ ‎ها می ‎بینیم، یعنی هیچ چیز حالت ثبات و قرار ندارد، بلکه یک‎ پارچه به حرکت و تغیر است، و ثبات و قرارهای آن موقت و مقطعی است، نه دایمی و نهایی. بسان ایستگاه‎های میان راه که مقصد نهایی حرکت نمی ‎باشند.

بنابراین، اگر در ورای حیات این جهان‎ که بی ‎ثباتی و بی‎ قراری بر آن حاکم است، حیاتی ثابت، پایدار و لایتغیر وجود نداشته باشد، هیچگاه به غایت نهایی نخواهد رسید و در نتیجه آفرینش این جهان بدون غایت و بیهوده خواهد بود؛ لیکن چون آفریدگار جهان، حکیم است و فعل او بدون غایت نمی ‎باشد، بنابراین حیات دنیوی غایتی دارد که همان حیات اخروی است.[۲]

قرآن کریم برهان مزبور را چنین بیان نموده است: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ».[۳]

استفهام موجود در آیه شریفه، انکاری است، و مفاد آن این است که ما شما را عبث نیافریده‎ایم. و چون چنین است، پس به سوی ما بازخواهید گشت.

آن‎گاه در آیه بعد در مقام تحکیم برهان فوق برآمده و فرموده است: «فَتَعالَى اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ».[۴]

این آیه شریفه سه نکته مهم را یادآور شده است:

۱. خداوند، فرمانروا و مدبّر جهان آفرینش است: «رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ».

۲. او حق است، و در نتیجه از فعل بیهوده و باطل منزه و پیراسته می ‎باشد: «اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ».

نتیجه این دو مطلب آن است که جهان آفرینش دارای غایت است؛ لیکن چون ممکن است توهم شود که گرچه خداوند حکیم بوده و فعل او بدون غایت نیست، ولی شاید عواملی مانع از تحقق یافتن آن غایت گردند، نکته سوم این توهم را مردود می ‎سازد و آن این ‎که:

۳. خداوند، یکتا و بی ‎همتاست، و رقیبی در برابر او متصور نیست: «لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ».[۵]

برهان حکمت در آیات دیگر

برهان حکمت در آیات دیگر قرآن نیز بیان گردیده است.

در این‎جا برخی از این آیات را یادآور می ‎شویم:

۱. «وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ ما خَلَقْناهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ».[۶]

ـ ما آسمان‎ ها و زمین و آن چه در میان آنها است را بازیگرانه نیافریده‎ایم، ما آنها را جز به حق (بر پایه علم و حکمت) نیافریده‎ایم، لیکن اکثر آنان نمی ‎دانند، (چون چنین است پس جهان طبیعت دارای غایتی است و آن همان) روز فصل (قیامت) است که وعدگاه همگان می‎باشد.

۲. «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ».[۷]

ـ ما آسمان و زمین و آن چه میان آنها است را بازیگرانه نیافریده‎ایم.

۳. «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ».[۸]

ما آسمان و زمین و آن چه میان آنها است را باطل (بدون غایت) نیافریده‎ایم، این گمان کافران است، وای بر کافران از دوزخ.

در همه این آیات بر این نکته استدلال شده است که چون آفرینش جهان هستی که فعل خداوند است.

حکیمانه و غایت ‎دار است، لذا جهان آخرت ضرورت دارد، زیرا اگر جهان طبیعت که مجموعه‎ای از حوادث گذرا و ناپایدار است، به غایتی ثابت و پایدار منتهی نگردد، باطل و بیهوده و بازیگرانه خواهد بود؛ ولی چون خداوند حق مطلق است، فعل او نیز حق بوده، و باطل و عبث در آن راه ندارد.

قیامت و غایت در کلام امام علی ـ علیه السلام

در کلمات امام علی ـ علیه السلام ـ نیز قیامت به عنوان غایت دنیا بیان گردیده و تأکید شده است که آفرینش این عالم تا به آن غایت منتهی نگردد، قرار و ثباتی نخواهد داشت، آن‎ جا که می‎ فرماید:

«اِنَّ الخَلْقَ لا مَقْصِرَ لَهُمْ عَنِ الْقِیَامَهِ، مُرْقِلیَن فِی مِضْمَارِهَا إلَی الْغَایَه الْقُصْوَی».[۹]

ـ برای انسان ‎ها قبل از قیامت قرارگاهی نیست، آنان در میدان قیامت (زندگی دنیا) به سوی غایتی نهایی (بهشت و دوزخ) با شتاب به پیش می‎روند.

نیز فرموده است: «إنَّ الْغَایَهَ الْقِیَامَهُ و کَفَی بِذَلِکَ وَاعِظاً لِمَنْ عَقَلَ».[۱۰]

غایت (دنیا) قیامت است.

برای فردی که بیندیشد همین مطلب برای وعظ و اندرز کافی است.

۲. برهان عدالت

انسان‎ ها در برابر دعوت پیامبران الهی به ایمان و نیکوکاری، به دو گروه مؤمنان و کافران، مطیعان و عاصیان، تقسیم می ‎شوند. از نظر عقل، ایمان و نیکوکاری پسندیده، و شایسته ستایش و پاداش است، و کفر و تبهکاری مستحق نکوهش و کیفر می ‎باشد، و برخورد یکسان با آن دو و برابر دانستن نیکوکار و بدکار عادلانه نیست.

نظیر این‎که آموزگار تفاوت ‎های موجود در دانش ‎آموزان را از نظر سعی و کوشش در فراگیری، و انضباط و اخلاق، نادیده گرفته و به همگان نمره مساوی بدهد.

از سوی دیگر، هر دو گروه در این جهان به طور یکسان از مواهب حیات بهره‎مند می ‎باشند، و چه بسا کافران و عاصیان از مؤمنان و مطیعان برخوردارترند، و اصولاً نه پاداش دادن به برخی از نیکوکاری‎ ها ـ مانند شهادت در راه خدا ـ در این جهان امکان ‎پذیر است، و نه کیفر برخی از تبهکاری‎ها، مانند گمراه ساختن انسان‎ها و کشتن نسل‎های بی‎شمار.

بنابراین، دنیا جایگاه مناسبی برای اجرای عدالت الهی در مورد صالحان و تبهکاران به طور کامل نمی ‎باشد؛[۱۱] پس باید جهان دیگری باشد تا عدل الهی در مورد نیکان و بدان به طور کامل تحقق یابد.

ابن میثم بحرانی (م ۶۷۹ یا ۶۹۹) در تقریر این برهان گفته است: «إنّا نَرَی الْمُطیعَ وَ الْعاصِیَ یُدْرِکُهُمَا الْمُوْتُ مِنْ غَیْرِ أنْ یَصِلَ إلَی أحَدٍ مِنْهُمَا مَا یَسْتَحِقُّهُ مِنْ ثَوابٍ أوْ عِقَابٍ، فَإنْ لَمْ یُحْشَرَا لِیُوصَلَ إلَیْهِمَا ذَلِکَ الْمُسْتَحَقُ، لَزِمَ بُطْلانُهُ أصْلاً وَ ذلکَ ظُلْمٌ لا یَجُوزُ عَلَی الصَّانِعِ الحَکِیمِ».[۱۲]

در آیاتی از قرآن به این برهان اشاره شده است، دو نمونه را یادآور می ‎شویم: ۱. «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ».[۱۳]؛  آیا مؤمنان و صالحان را مانند مفسدان در زمین، و پرهیزگاران را مانند تبهکاران قرار می ‎دهیم؟

۲. «أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالُْمجْرِمِینَ ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ».[۱۴]؛ آیا انسانهای فرمانبردار را مانند مجرمان قرار می‎ دهیم، چگونه داوری می ‎کنید؟

۳. برهان رحمت

یکی از صفات کمال خداوند، صفت رحمت است، و مفاد آن این است که خداوند نیاز موجودات را برآورده و هر یک را به سوی کمالی که شایستگی آن را دارد هدایت کرده و نایل می‎ سازد.

چنان‎که علامه طباطبایی (ره) فرموده است: «الرَحمَهُ رَفْعُ حَاجَه کُلَّ مُحْتاجٍ وَ إیصَالُ کُلَّ شَیْءٍ إِلَی مَا یَسْتَحِقُّهُ وَ إفاضَتُهُ عَلَیْهِ».[۱۵]
ـ رحمت، عبارت است از برآوردن نیاز هر نیازمند، و رساندن هر چیز به آن‎چه استحقاق آن را دارد و افاضه آن به او.

آفرینش انسان با ویژگی ‎هایی که دارد، به روشنی بر این‎که او شایستگی حیات ابدی را داراست دلالت دارد؛ زیرا:

اولاً: اندیشه حیات جاودانی را داراست.

ثانیاً: خواهان حیات ابدی بوده، و آن را آرزو می‎کند.

ثالثاً: انسان بر پایه نظام ایمان و عمل صالح در سطحی فراتر ازحیات طبیعی و حیوانی قرار گرفته، و استعداد حیاتی برتر و سعادتی جاودانه را کسب می ‎کند، چنآن‎که بر پایه نظام کفر و فسق نیز استحقاق حیاتی فروتر از حیات حیوانی را به دست می ‎آورد که آن نیز در قالب حیات دنیوی نمی ‎گنجد، چنآنکه امام علی ـ علیه السلام ـ فرموده:

«إن الله لم یرضها ثواباً لأولیائه و لا عقاباً لأعدائه».[۱۶]

بنابراین، اگر پس از این حیات موقت و ناپایدار، حیاتی پایدار و ابدی نباشد، شایستگی و استحقاق یاد شده در انسان هیچ‎گاه به فعلیت نخواهد رسید، و این با عنایت و رحمت الهی سازگار نیست.

پی نوشت:

[۱] . فلاسفه حرکت را کمال اول، و غایت را کمال ثانی می‎نامند، چنان‎که علامه طباطبایی(ره) در این‎باره فرموده است: «ان الحرکه کمالٌ اول لما بالقوه من حیثُ انه بالقوه، فهناک کمال ثان یتوجه الیه المتحرک و هو المطلوب لنفسه، و الحرکه مطلوبه لاجله… و هذا الکمال الثانی هو المسمی غایه الحرکه یستکمل بها التحرک نسبتها الی الحرکه نسبه التامٌ الی النَقص… نهایه الحکمه، مرحله ۸، ص ۱۰.
[۲] . قرآن کریم، عالم آخرت را سرای ثبات و قرار توصیف نموده و می‎فرماید: «وَ إِنَّ الْآخِرَهَ هِیَ دارُ الْقَرارِ» (غافر/ ۳۹). پیرامون این برهان رجوع شود به: کتاب استاد شهید مطهری، زندگی جاوید، ص ۶۰ـ۵۶؛ کتاب علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، بخش سوم، معاد شناسی، ص ۱۰۳؛ کتاب آیت الله جوادی آملی، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد،‌ص ۲۸۹ـ۲۸۴؛ کتاب استاد سبحانی، منشور جاوید، ج ۹، ص ۳۹ـ۳۱.
[۳] . مؤمنون/ ۱۱۵.
[۴] . مؤمنون/ ۱۱۶.
[۵] . به المیزان، ج ۱۵، ص ۷۳ رجوع شود.
[۶] . دخان/ ۴۰ـ۳۸.
[۷] . انبیاء/ ۱۶.
[۸] . ص/ ۲۷.
[۹] . نهج البلاغه، خطبه ۱۵۶، «مقصر» بر وزن مقعد به معنای مجلس می‎باشد. و مَرقُلین یعنی شتابان. و مضمار به معنای میدان، و مقصود از مضمار قیامت، زندگی دنیاست، چنان‎که در جای دیگر فرموده است:اَلا وَ إن الیَّومْ الْمِضْمار و غَدأ السِّباق»، شرح نهج البلاغه، ابن میثم، ج ۳، ص ۲۶۲.
[۱۰] . نهج البلاغه، خطبه ۱۹۰.
[۱۱] . إن الله لم یرضها ثواباً لأولیائه و لا عقاباً لأعدائِهِ. (نهج البلاغه/ حکمت ۴۱۵)
[۱۲] . قواعد المرام، ص ۱۴۶، با اندکی تصرف در عبارات.
[۱۳] . ص/ ۲۸.
[۱۴] . قلم/ ۳۵.
[۱۵] . المیزان، ج ۷، ص ۲۵.
[۱۶] . نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره ۴۱۵.