قبیله‌ قریش

این قبیله از با نفوذترین قبایل در میان عرب بوده و بعد از اسلام نیز تا قرن ها بر جهان اسلام حکومت کرده است. خلفا تا پیش از عثمانیان، همیشه قریشی بوده و حتی در ابتداء‌، بیشتر حکام نیز قریشی بوده اند. تأثیر آنها در تاریخ دوره جاهلی و اسلامی، از یک طرف و شناخت وضعیت داخلی این قبیله به عنوان قبیله نمونه،‌ می تواند در راستای بحث ما در زمینه اوضاع سیاسی و اجتماعی جزیره العرب مفید افتد.

این قبیله که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز از میان آنان برخاست؛ به عنوان یکی از مشهورترین و با شرافت ترین قبایل میان عرب شناخته می شد. قریش از بنی کنانه، و بنی کنانه از مُضَر، و مضر از عدنان و در نهایت به اسماعیل (علیه السلام) خاتمه می‌یافت. نسب شناسان، کسانی را که فرزند نضر بن کنانه، باشند قریشی می گویند.[۱]

قصی بن کلاب که از فرزندان قریش بود و در روزگار جوانی او، قریش در اطراف حرم پراکنده بودند، توانست با زیرکی خاص خود، کلید داری کعبه را از دست خزاعه خارج کند. بر اساس آنچه برخی اظهار کرده اند، این امر با استعانت قیصر روم بوده است![۲] و البته این گفته بعید می‌نماید. وی قبیله خود را از اطراف مکه جمع آوری کرده و بر پایه شرافت هر یک، آنان را در جاهای دور و نزدیک حرم جای داد،[۳] از این رو او را مجمَع نامیدند.[۴]

از جمله کارهای مهم او تشکیل «دار الندوه» محلی برای مشورت رؤسای قریش در امور مهم بوده است،[۵] اقدامی که در نوع خود یک ابتکار سیاسی به حساب می آمده است. او به علاوه، کار رسیدگی به حجاج را نیز بر عهده داشته و از مردم می خواسته تا به آنها کمک کنند.[۶]

آن دسته از قریش که در وادی مکه ساکن بودند «قریش البطایح»،‌ و آنها که در اطراف مکه ساکن بوده اند «قریش الظواهر» خوانده می شدند، گو این که تا قبل از اقدام قصی،‌ همه آنها اهل ظواهر مکه بوده اند. بعدها نیز که قریش در مکه استقرار یافتند، نظم بدوی خود را همچنان حفظ کردند.[۷]

بعد از قصی کارهای کعبه و امور قریش به دو فرزندش عبدالدار و عبد مناف افتاد. بعضی نیز گفته اند که او همه مقامات را به عبدالدار تفویض کرد[۸] پس از آنها هاشم و عبد شمس دو فرزند عبد مناف مقامات را تقسیم کرده و امور کعبه به هاشم و ریاست به عبد شمس رسید. در واقع کار مکه یکسره به دست فرزندان عبد مناف افتاد.[۹]

خدمات قصی و هاشم و بعد از او عبدالمطلب به حجاج در ایام حج، ‌یکی از اموری بود که شهرتی همه جانبه برای قریش به همراه آورد. از میان قریشیان، عبدالمطلب به علت پایبندی به دین حنیف ابراهیم (علیه السلام) و هوش ذکاوتی که در اداره امور داشت موقعیتی برتر یافت؛‌ به طوری که او را به عنوان «شیخ» قبول داشتند.[۱۰]

به تدریج که شمار عشیره ها و بطون قریش رو به افزایش نهاد، مسئولیت های مهم قبیله و کعبه در عهده تیره های مختلف قرار گرفت. هنگام ظهور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از میان بنی هاشم، عباس مسئولیت سقایت؛ یعنی آب رسانی حجاج را به عهده داشت. از بنی امیه ابو سفیان ریاست سپاه قریش را (که در جنگ احد و خندق نیز شرکت جست) به عهده داشت. از بنی نوفل، حارث بن عامر مسئول رفادت و غذا برای حجاج بود. از بنی اسد، یزید بن زمعه مسئولیت مشاوره داشته و قریش برای اخذ کار‌های مهم با او مشورت می کرد. و از بطون دیگری نیز افراد دیگر مسئولیت هایی بر عهده داشتند.[۱۱]

شهرت قریش

از کتب تاریخ چنین بر می آید که قریش در میان عرب شرافت و عزت ویژه ای را دارا بوده و معمولاً با عناوین، «آل الله»، «جیران الله»، «سکان حرم الله» خوانده می شدند.[۱۲] مردم آنها را به عنوان بزرگ و شریف قبول کرده[۱۳] و چه بسا در جنگ‌ها به جای آنها وارد کارزار می شده اند.[۱۴]

باید گفت عظمت و شهرت قریش، در همه تیره ها و خانواده ها و عشیره های قریش نیست، بلکه تنها در خاندان قصی، و بعد از او خاندان هاشم و عبدالمطلب می باشد؛ چرا که وجود این افراد در نهایت. سبب شهرت قریش گردید. در یک مسابقه افتخار به نسب، ابوبکر خود را از قریش معرفی کرد، طرف او خوشحال شده پرسید: از خانواده قصی هستی؟ ابوبکر گفت: خیر. طرف پرسید: آیا عبدالمطلب و هاشم از شماست؟ ابوبکر بار دیگر پاسخ منفی داد! بعد از آن بود که شخص سائل با بی اعتنایی رد شد.[۱۵]

خدمات قصی در تشکیل دارالندوه[۱۶] و انجام امور رفاهی برای حجاج، در شهرت قریش تأثیر فراوان داشته است. یعقوبی می نویسد: قصی اوّلین کسی بود که به قریش عزت داد و فخر آنها را آشکار نمود.[۱۷] اضافه بر این مسئولیت کلیدداری کعبه در میان قریش (در عشریه قصی) بوده است و به همین جهت از مناطق مختلف با آنها در ارتباط بوده و این خود سبب شهرت آنها گردیده است؛[۱۸] پیداست که این شرافت و ریاست، تنها در فرزندان قصی بوده و در این جهت کسی با آنها منازعه نمی کرده، جز آن که مغلوب می شده است.[۱۹]

هاشم نیز در جهت حمایت از زوّار بیت الله الحرام، تلاش فراوان داشت. وی اهل مکه را در اکرام به حجاج تحریک کرده و از آنان می خواست تا هر کمکی که می توانند به آنها که زوّار خانه خدایند،‌ بکنند.[۲۰] قریش گاه مالیات هایی به عنوان حق قریش از زوار می گرفتند.[۲۱] در برابر گفته شده که قریش بخشی از اموال خویش را تسلیم هاشم می کردند تا در کمک به زوار مصرف کند.[۲۲] او در حق قریش نیز خدمات زیادی انجام داد و کاروان های تجارتی زمستانی و تابستانی را که قرآن در سوره قریش اشاره فرموده به راه انداخت و امان نامه ای نیز از قیصر برای کاروان ها فراهم کرد.[۲۳] لذا درباره او گفته اند:

هو الّذی سنّ الرّحیل لقومه رحل الشتاء رحله الاصیاف[۲۴]

«او کسی است که مسافرت تابستانی و زمستانی برای قوم خود سنت کرد.» ابن عباس می گوید: آنگاه که قریش در فشار و گرسنگی به سر می برد، هاشم آنها‌ را جمع کرده و به کار و تجارت آشنا کرد.[۲۵] دیگران نیز اشاره کرده اند که هاشم اولین کسی است که کاروان های تابستانی و زمستانی را به راه انداخته است.[۲۶] گو این که تجارت قریش قبل از وی محدود به خود مکه و برای اعراب بوده است اما هاشم آنها را به خارج مکه برده است.[۲۷]

ابن خلدون مسأله مسافرت های تابستانی و زمستانی را ابتکار هاشم ندانسته است و او می گوید:‌ این مسافرت ها به ضرورت ییلاق و قشلاقی بوده که همه عرب بدان گرفتار بوده اند و آنها بایستی این مسافرت ها را برای فرار از گرما انجام دهند.[۲۸]

در جواب باید گفت اولاً این مسأله که درباره عرب ذکر شده، جدای از مسأله مسافرت های تجارتی تابستانی و زمستانی است که قرآن درباره قریش آورده است. ثانیاً آنان که از این مسافرت ها یاد کرده اند اهداف آن را تجارت ذکر کرده اند نه برای فرار از گرما. ثالثاً تاریخ به این مطلب که هاشم مبتکر این مسافرت ها بوده، صراحت دارد، شاهد آن همان شعری است که گذشت. بنابراین سخن ابن خلدون اجتهاد در برابر نصّ است.

علاوه بر هاشم، عبدالمطلب نیز از موقعیت ممتازی برخوردار بوده است. حلبی می گوید: او ملجا قریش در مشکلات و از حلیمان و حکیمان آنان بوده است. وی اول کسی است که در غار حرا به عبادت پرداخته است.[۲۹]

قریش تنها کسانی بودند که اولاً به دلیل داشتن امان نامه و ثانیاً و مهمتر از آن، به عنوان این که اهل حرمند،‌ زمینه برای تجارت داشتند. آنان در هر جا که مورد هجوم غارتگران قرار می گرفتند، خود را اهل حرم معرفی می کردند. قرآن نیز در سوره‌ قریش بدین مطلب اشاره دارد.[۳۰]

کعبه نزد اکثر عرب قداست داشت و آنها اهل کعبه و اهل حرم را احترام می نهادند. قریش به دلیل آن که خود را اهل حرم می دانستند، امتیازات دینی خاصی را به خود اختصاص داده و نام «اهل حمس» را برای خود برگزیده بودند. آنها دینداری خود را برتر از دیگران می دیدند.[۳۱]

نکته دیگری نیز که بر شهرت قریش افزوده بود واسطه تجارتی بودن مکه و بر سر راه تجارت حبشه، یمن، شامات قرار داشتن آنان می بود؛ این تجارت شامل سفر به یمن، حضرموت، حیره (در شرق)، بصری (در شمال)،‌ شام، غزه و مصر می شد.[۳۲] آنها به دلیل کار تجارت، از جنگ دست کشیدند تا دچار اسارت و یا از دست دادن اموالشان نشوند.[۳۳]

علاوه بر اینها، قریش به علت تقدس خود، توانسته بود حمایت افراد زیادی را جلب کند؛ از این رو از لحاظ قدرت نیز یکی از پر قدرت ترین قبایل بود، مخصوصاً در پیمانی که با احابیش؛ یعنی گروه های زیاد مستقر در کوه های مکه منعقد نمود،‌ توانست قدرت بیشتری کسب کند،[۳۴] از آنجا که عرب به فزونی نیروهایش اهمیت می داد. و آن را نشانه شرافت می دانست، این اقدام موجب شهرت و برتری قریش بود.[۳۵]

در دوران پس از هجرت، بعد از شکست قریش در مقابل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، اسلام به پیروزی قطعی رسید؛ زیرا قریش یعنی مشهورترین قبیله شکست خورده بود. جنگ ابرهه با کعبه و حمایت خداوند از خانه خود، بالاترین افتخار را برای کعبه و اهل آن به همراه داشت،[۳۶] هیکل می گوید:‌ این حادثه‌ مهم، هیبت دینی مکه را بالا برده و مسلماً در پی آن ارزش تجاری را نیز افزونی بخشید.[۳۷]

این واقعه دل کسانی را نیز که به کعبه ایمان محکمی نداشتند معتقد کرده و نسبت به آن مطمئن نمود. آبی می گوید: داستان فیل سبب عظمت قریش نزد عرب ها شده و لذا آنها را «اهل الله» نامیدند.[۳۸]

به دلایلی که گذشت،‌ قریش، پیش از اسلام شهرتی داشته اما شهرت آن بعد از اسلام چندین برابر شد،‌ اولاً: ‌از آن روی که پیامبر از این قبیله بود و این خود مهمترین عامل شهرت برای قریش بود. ثانیاً،‌ بنی امیه به تدریج این اصل را مطرح کردند که خلفا باید قریشی باشند. آنان برای این سخن خود احادیثی نیز ساختند و بدین ترتیب در اندیشه‌ سیاسی ـ مذهبی اهل سنت این اصل استقرار کامل یافت.

البته اهمیت قریشی بودند خلیفه، از همان روزهای نخست خلافت نیز مطرح بود؛ چنانکه عباس به علی (علیه السلام) می‌گفت: اگر من و ابو سیفیان با تو بیعت می کردیم، فرزندان عبد مناف با ما مخالفت نمی کردند، و اگر آنها مخالفت نمی کردند هیچ کس از قریش با ما اختلاف نمی کرد، و اگر قریش با تو بیعت می کرد هیچ کس از عرب، با تو مخالفت نمی نمود.[۳۹]

تبلیغات بنی امیه برای نشان دادن برتری قریش بر عرب در شهرت قریش تأثیر فراوانی داشته است؛ معاویه به صعصعه بن صوحان می گوید: ‌اگر قریش نبود شما در ذلّت بودید! صعصعه جواب داد، این گونه نیست؛ چرا که قریش نه پر جمعیت ترین است و نه با شرف ترین.[۴۰] ابوبکر در سقیفه به انصار می گفت:‌ شما می دانید که عرب جز از قریش اطاعت نخواهد کرد.[۴۱] عمر نیز می گوید که قریش اشرف اقوام نزد عرب هستند.[۴۲]

علی (علیه السلام) در مورد قریش می فرماید: اگر قریش از پیامبر (و نام او و دین او) برای رسیدن به قدرت و شرافت و سیاست بهره نمی برد، تنها یک روز بعد از مرگ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بت پرست و مرتد می شد.[۴۳] بلال همیشه قبل از اذان بر قریش نفرین می کرد[۴۴] و از خدا بر ضد آنان کمک می خواست، با این حال جاعلان حدیث،‌ ده ها حدیث بر فضل و برتری قریش ساخته اند.[۴۵]

به عنوان مثال نقل شده: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ‌تمام شرق و غرب و شمال و جنوب را گشتم، بهتر از قریش نیافتم و از قریش بهتر هاشم را یافتم. و یا این که «قریش نمک این امت است، آیا می توان طعام بدون نمک داشت؟» بعد از اسلام نیز قریش رو در روی حافظان سنن پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) حضرت ایستاده و غاصب خلافت هستند؛ این قریش بودند که جنگ جمل و صفین را در مقابل علی (علیه السلام) به راه انداختند.

در هر حال، مسأله شهرت قریش تا اندازه ای مربوط به قبل از بعثت و مقداری مربوط به بعد از اسلام است. قبل از بعثت، کسانی از عرب، قریش را از خاندان غسان و کسری نیز برتر می‌دانسته اند.[۴۶] جواد علی پس از بحث در این باره می نویسد: به اعتقاد من این اسلام بوده که قریش را قریش کرده،‌ آنها را بر عرب ها سیادت داده و به این موفقیت رسانده است.[۴۷]

ما نیز ضمن تأیید این نکته، به اهمیت نسبی قریش در جاهلیت تأکید داریم. دلایل فراوانی وجود دارد که تا قبل از فتح مکه، بسیاری از اعراب به خاطر حرمتی که برای قریش قایل بودند اسلام نیاوردند.[۴۸] از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز نقل شده که فرمود: ‌مردم تابع قریش هستند، صالحین در پی صالحین قریش و فجار هم در پی فجار قریش.[۴۹] محمد بن حبیب فهرست برخی از احادیثی را که در وصف قریش آمده و قسمتی از آنها ساختگی است، آورده است.[۵۰]

پی نوشت ها
[۱] . المعارف، ص۳۱؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۴۵؛ السیره ‌الحلبیه، ج۱، ص۱۶؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، جزء اول، صص۳۲۴، ۳۲۰ لسان العرب ذیل مورد قریش؛ عمده‌ الطالب، ص۲۶.
[۲] . بلوغ الارب، ج۲، ص۱۷۳.
[۳] . مروج الذهب، ج۲، ص۳۲؛ المعارف، ص۵۱.
[۴] . تاریخ الیعقوبی، ج۱، صص۲۴۰ـ۲۳۷؛ حیاه محمد، ص۵۷، و نک: المفصل، ج۴، ص۵۶.
[۵] . اخبار مکه، ج۱، ص۱۱۰؛ المنمق، ص۳۲؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۴۹؛ المعارف، ص۳۲.
[۶] . تاریخ الطبری، ج۲، ص۲۹۵؛ طبقات الکبری، ج۱، صص۷۳ـ۷۲؛ المفصل، ج۴، ص۵۶.
[۷] . المنمق، ص۱۴.
[۸] . المفصل، ج۱، ص۵۱۲.
[۹] . اخبار مکه ازرقی، ج۱، ص۶۶؛ یعقوبی، ج۱، ص۲۴۱.
[۱۰] . تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۲۲۶؛ بلوغ الارب، ج۱، ص۲۴۸.
[۱۱] . العقد الفرید، ج۳، ص۳۱۶؛ بلوغ الارب، ج۱، ص۲۵۰ و ۲۴۹.
[۱۲] . العقد الفرید، ج۳، ص۳۲۷؛ الاغانی، ج۱۷، ص۳۱۳.
[۱۳] . العقد الفرید، ج۳، ص۳۲۳.
[۱۴] . همان، ص۳۲۷.
[۱۵] . العقد الفرید، ج۳، ص۳۲۷؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۲۷؛ المحاسن و المساوی، ج۱، ص۱۲۱.
[۱۶] . بلوغ الارب، ج۱، ص۲۳۵؛ حیاه محمد، ص۵۷؛ این خانه محل مشاوره‌ی قریش در امور مهم و به ویژه، جنگ و صلح بوده و گفته اند که افرادی که سن آنان کمتر از چهل بوده حق شرکت در آن را نداشتند، نکـ: المنمق، ص۲۱، ۱۹، ۱۸.
[۱۷] . تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۲۴۰؛ و نکـ: انساب الاشراف، ج۱، ص۵۰.
[۱۸] . فجر الاسلام، ص۱۴؛ المنمق، ص۱۳؛ العصر الجاهلی، ص۵۰.
[۱۹] . المحبر، ص۱۶۵؛ المنمق، ص۵۳۰.
[۲۰] . نهایه‌ الارب، ج۱۶، ص۳۴.
[۲۱] . المفصل، ج۴، ص۲۱.
[۲۲] . المنمق، ص۱۲ـ۱۱.
[۲۳] . یعقوبی، ج۱، ص۲۴۳؛ الکامل فی التاریخ،‌ ج۲، ص۱۶؛ المنمق، ص۳۲؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۵، ص۲۱۱؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۵۹.
[۲۴] . انساب الاشراف، ج۱، ص۵۹؛ السیره النبویه، ج۱، ص۱۲۵؛ و نکـ: المحبر، ص۱۶۲؛ بلوغ الارب، ج۱، صص۳۰۷ و ۲۴۵.
[۲۵] . مجمع البیان، ج۱، ص۵۴۶.
[۲۶] . همان، ج۱، ص۵۴۵.
[۲۷] . المنمق، صص۳۲ـ۳۱.
[۲۸] . تاریخ ابن خلدون، ج۲، صص۳۳۷ـ۳۳۶.
[۲۹] . السیره الحلبیه، ج۱، ص۲۳۷؛ المنمق، ص۱۳.
[۳۰] . مجمع البیان، ج۱، ص۴۵۶، ایلاف به معنای آن است که مردم بدون حلف و پیمان در امان باشند و این ضمن قراردادی که میان قریش و رومی‌ها و اعراب امضاء‌شد، مطرح بوده است. نکـ: المنمق، صص۳۳ـ۳۲.
[۳۱] . السیره النبویه، ابن هشام، ج۱، صص۲۰۳ـ۱۹۹.
[۳۲] . العصر الجاهلی، ص۵۰.
[۳۳] . ثمار القلوب، ص۱۱.
[۳۴] . انساب الاشراف، ج۱، ص۵۳.
[۳۵] . برای دیگر، صفات و خصال قریش نکـ: رسائل الجاحظ، رسائل السیاسیه، صص۱۱۰ـ۱۰۲.
[۳۶] . سوره‌ی فیل.
[۳۷] . حیات محمد، ص۶۴.
[۳۸] . نثر الدر، ج۱، ص۳۹۴.
[۳۹] . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲، ص۴۸.
[۴۰] . همان، ج۲، ص۱۳۰.
[۴۱] . همان، ج۶، ص۴۰.
[۴۲] . همان، ج۱۲، ص۹۵.
[۴۳] . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲۰، صص۲۹۹ـ۲۹۸.
[۴۴] . التراتیب الاداریه، ج۱، ص۷۹.
[۴۵] . ر.ک. سیره دحلان، ج۱، صص۴ـ۳.
[۴۶] . العصر الجاهلی، ص۵۱.
[۴۷] . المفصل، ج۴، ص۱۲۶.
[۴۸] . التنبیه و الاشراف، ص۲۳۹.
[۴۹] . المنمق، ص۷.
[۵۰] . همان، ص۷ به بعد.