فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسکری(ع)

اشاره:

معجم نگاری و تدوین موسوعه و مجموعه ای از کلمات هریک از پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) ، کاری است ضروری و سودمند و گامی ابتدایی در معرّفی فرهنگ و معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) به شیفتگان این خاندان. آنچه تاکنون گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم (علیه‌السلام) عرضه کرده (فرهنگ سخنان امام حسن، امام حسین و امام جواد (علیهم‌السلام) )، گامی ستودنی و درخور تقدیر است. یکی از آثار در دست نشر این مرکز، که در شرف طبع است و ترجمه آن نیز همزمان صورت گرفته و عرضه خواهد شد، فرهنگ سخنان امام حسن عسکری (علیه‌السلام) است که در حجمی نزدیک به سیصد صفحه، در قطع وزیری می باشد.

آشنایی با بخش ها

روایاتی که در این مجلّد از موسوعه از منابع مختلف گرد آمده، از این قرار است:

فصل اوّل: در عقاید.

فصل دوم: در احکام.

فصل سوم: در اخلاق.

فصل چهارم: در ادعیه و زیارات.

«فصل اوّل» که به مباحث اعتقادی اختصاص دارد، مبسوط ترین فصل این کتاب است که بیش از نیمی از حجم آن را به خود اختصاص داده است و شامل ۱۸۶ حدیث از امام حسن عسکری (علیه‌السلام) در موضوعات مختلف اعتقادی است.

تقسیم بندی احادیث این فصل، براساس اصول اعتقادی است. مثلاً در بحث از توحید، موضوعاتی چون: اسم اعظم خدا، رؤیت خدا و معنای شرک دیده می شود. در بحث نبوت، مباحثی چون: خبرهای غیبی پیامبر، تغییر قبله، قرآن، تأویل و تفسیر، تفسیر آیات متعدّدی از قرآن و حروف مقطّعه. و در موضوع امامت، محورهایی چون: علائم و خصایص امامت، حجّت در روی زمین، اهل بیت (علیهم‌السلام) ، ایّام ولادت امامان معصوم، امامت ائمه، امامت حضرت مهدی (علیه‌السلام) ، تولّد، غیبت، ظهور و حکومت جهانی آن حضرت، کرامات و پیشگویی های امام عسکری (علیه‌السلام) ، علم آن حضرت به طبّ، لغات و زبان های مختلف و تکلّم با حیوانات، شیعه و اصحاب آن حضرت، مذاهب مختلفه، توقیعات آن حضرت و… دیده می شود. و در پایان، احادیثی هم در زمینه معاد آمده است.

«فصل دوم» که عنوان احکام شرعی را به خود اختصاص داده است، شامل ۷۱ حدیث در ابواب مختلف فقهی است که به ترتیب کتاب های فقه و ابواب آن، تنظیم شده است. احادیث این فصل در موضوعاتی از این قبیل است: طهارت، وضو، غسل میّت، دفن، نماز، قنوت، نمازهای مستحبّی در ایّام مختلف، روزه و قضای آن، خمس، زکات، حجّ، امر به معروف و نهی از منکر، تقیّه، بیع و ربا، فروش زمین، خانه، حیوان و…، وقف، اجاره، ضمان، دین، نکاح، ارث، حدود، شهادات و کفّاره.

«فصل سوم» کتاب، درباره سخنان اخلاقی آن حضرت است. عناوینی همچون: مواعظ، دوستی، اقبال و ادبار دل، عفو، توریه، مراء و جدال و مزاح، نحوست ایّام، اهل معروف، حسن ظنّ، امانت داری، جود، حیا، شکر، تفکّر، غضب و… در این بخش دیده می شود. بخش پایانی همین فصل، با عنوان «کلمات قصار»، جملات کوتاه حکمت آمیزی دارد که معمولاً برای هرکدام عنوان خاص گذاشته شده تا برای استفاده کننده از این کتاب، راهگشاتر باشد. تعداد احادیث این فصل، ۶۵ حدیث است.

و بالأخره «فصل چهارم»، ادعیه و زیاراتی است که از آن حضرت نقل شده است. مثل دعای حضرت در صبحگاهان، تسبیح خاصّ وی، صلوات های ویژه امام عسکری بر پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و تک تک امامان معصوم (علیهم‌السلام) و حضرت زهرا (علیهاالسلام) ، حرز و دعای خاص آن حضرت و نیز بیانات وی درباره زیارت امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) و زیارت قبر خود آن حضرت در سامرّا که امان برای اهل سنّت و شیعه است.

روایات این فصل، جمعاً ۱۰ حدیث است که برخی کوتاه و برخی بلند و مفصّل است.

مجموعه احادیث گردآمده در این کتاب حدود ۳۴۰ روایت است که با توجه به شرایط مجموعه احادیث گردآمده در این کتاب حدود ۳۴۰ روایت است که با توجه به شرایط دشوار سیاسی زمان آن حضرت، در خور تأمّل است.

دشوار سیاسی زمان آن حضرت و اینکه وی تحت نظر حکومت و مأموران و در یک شهر نظامی و منطقه مربوط به «لشکر» زندگی می کرد و ارتباط با او به آسانی عملی نبود، این حجم از روایات، در خور تأمّل و نشان مظلومیت امام است.

در بخش عمده ای از روایات، آنچه مشهور است، پاسخگویی حضرت عسکری (علیه‌السلام) به مکاتباتی است که درباره مسائل اعتقادی، اخلاقی، احکام شرعی و سؤالهای فردی صورت گرفته و نامه ها از ناحیه آن امام به صورت توقیع و مکتوب خارج شده و توسط نمایندگانی که میان مردم داشته است، به دست افراد می رسیده است که با عنوان «نظام وکلایی» و «شیوه مکاتبه» در تحلیل حوادث سیاسی و سیره آن حضرت، قابل بررسی و توجّه است.

آنچه در این «موسوعه» نیز دیده می شود، همچون مجلّدات دیگر این موسوعه ها، آن است که احادیث نقل شده در بخشی از موارد، بخصوص در زمینه تاریخی و حوادث، حدیث خالص نیست؛ به این معنی که گاهی ماجرایی نقل می شود که نسبتاً طولانی است و در لابه لای حوادث، جمله و جملاتی هم از آن حضرت ذکر شده است. این شیوه و سیاست در تدوین، موجب اندکی پرحجم تر شدن کتاب، نسبت به روایات خالصی است که در آن آمده است.

در پایان این معرّفی گذرا از این فرهنگ، به عنوان تبرّک، یکی از احادیث اخلاقی آن را برای شما نقل می کنیم:

«اِنّ لِلسّخاء مقداراً فانْ زادَ علیه فَهُوَ سَرْفٌ، و اِنّ لِلحزم مقداراً فانْ زادَ علیه فهو جُبْنٌ، و لِلاقتصاد مقداراً فانْ زادَ علیه فهو بُخْلٌ و لِلشّجاعَهِ مقداراً فانْ زادَ علیه فهو تهوّرٌ(۱)؛ سخاوت و بخشندگی اندازه ای دارد، اگر از آن بیشتر شود، اسراف است. حزم و دوراندیشی نیز حدّی دارد، اگر بیش از آن شود، ترس است. میانه روی در خرج هم اندازه ای دارد، اگر افراط شود، بُخل است. شجاعت نیز اندازه ای دارد، اگر آن از بیشتر شود، تهوّر و بی باکی است.»

پی نوشت:

۱. بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۷۷٫