غدیر و پرسش ها

بدون شک واقعه غدیر نقش سرنوشت سازى در تعیین مسیر آینده اسلام داشته است. واقعه اى که طى آن پیامبر اسلام، صلّى اللَّه علیه وآله، مهمترین مأموریت خود را به انجام رساندند. مأموریتى که انجام آن مساوى بود با تبلیغ تمام رسالت و کوتاهى در مورد آن به منزله از بین رفتن زحمات چندین ساله پیامبر اکرم و بى نتیجه ماندن فداکاریهاى مسلمانان صدر اسلام محسوب مى شد.

مأموریتى که در آن پیامبر اکرم، صلّى اللَّه علیه وآله، بطور رسمى جانشین خود را انتخاب کردند و باعث یأس و ناامیدى مخالفان اسلام شدند.واقعه غدیر از جهات مختلفى قابل تأمل و بررسى است و یکى از نکاتى که لازم است در مقطع کنونى مورد بررسى دقیق قرار گیرد پاسخگوئى به پرسشها و شبهاتى است که در این خصوص مطرح شده است. پرسش‌ها و اشکالاتى که در مورد حدیث غدیر مطرح شده است دو گونه است: یکى اشکالات و پرسشهایى که در مورد اصل صدور حدیث از پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، مطرح شده است و دیگر اشکالات و پرسشهایى که در مورد دلالت حدیث (بر نصب على، علیه السلام، به ولایت) مطرح شده است.در اینجا به بررسى برخى از این پرسشها و انتقادات مى پردازیم:

پرسش اول:

اگر حدیث غدیر واقعیت داشت پس چرا از میان آن جمعیت انبوهى که در مراسم حجهالوداع شرکت کرده بودند تنها ۱۱۰ نفر از صحابه پیامبر آنرا نقل کرده اند؟۱

جواب:

اولاً، گروه زیادى از مسلمانان که اهل مدینه نبودند، در جحفه از پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، جدا شدند و بنابراین نقلى از آنهادر تاریخ ثبت نشده است.

ثانیاً، بسیارى ازکسانى که در سفر حجهالوداع شرکت داشتند اهل نقل روایت و کتابت نبوده اند و راویانى که این حدیث را نقل کرده اند بطور کلى کسانى هستند که احادیث دیگر پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، در اصول و فروع را نقل کرده اند. خلاصه تمام کسانى که اهل حل و عقد شمرده مى شوند، و از اکابر اصحاب پیامبر مى باشند این حدیث را نقل کرده اند و کمتر واقعه اى به اندازه واقعه غدیر خم راوى دارد.

ثالثاً، با توجه به مخالفت شدید با امامت على، علیه السلام، و عداوت و بغض نسبت به ایشان، بخصوص در اوائل حکومت بنى امیه، انگیزه هاى زیادى براى کتمان این حدیث وجود داشته است؛ بطورى که ضبط همین مقدار (تعداد ۱۱۰ نفر) نیز از امور خارق العاده محسوب مى شود.

خلاصه انتشار این حدیث با سیاستهاى خلفاى جور در تضاد بوده لذا به هر وسیله از نقل آن جلوگیرى به عمل مى آورده اند.

پرسش دوم:

چرا با وجود آنهمه تاکید پیامبر اکرم، صلّى اللَّه علیه وآله، در روز غدیر نسبت به ولایت على، علیه السلام، و برگزارى مراسم بیعت با آن حضرت و تبریک مردم و اکابر اصحاب پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، به امیرالمومنین هنوز بیش از هفتاد روز از آن واقعه نگذشته بود که مردم همه چیز را فراموش کرده و حدیث پیامبر پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، هیچ نگرانى نسبت به زمان حیات خود ندارند و تمام نگرانى او از آینده اسلام است؛ زیرا کسى که مى گوید: »من بزودى از میان شما خواهم رفت« پیداست که در صدد تعیین جانشین براى خویش است و براى آینده برنامه ریزى مى کند.

جواب:

غالبا در هر جامعه اى عده انگشت شمارى هستند که سرنوشت جامعه را رقم مى زنند و معمولا توده مردم تابع آنها هستند و کمتر از خود رأى مستقلى دارند.

پس از رحلت پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله،کسانى که به عنوان اکابر صحابه پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، شناخته مى شدند؛ با توجه به اوضاع بحرانى آن زمان، مصلحت جامعه اسلامى را چنین تشخیص دادند که از وصیت پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، در مورد على، علیه السلام، صرف نظر کنند و »رأى« را بر »نصّ« مقدم دارند. لذا باعجله با ابوبکر بیعت کرده و توده مردم هم از آن تبعیت کردند. عده اى هم که با اینکار مخالف بودند در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتند و بخاطر حفظ حکومت نوپاى اسلامى و وحدت میان مسلمان سکوت کردند.

سردمداران حکومت نیز بتدریج به مردم تلقین کردند که پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، على، علیه السلام، را صرفا معرفى کرده و او را شایسته خلافت دانسته نه اینکه آن حضرت را به خلافت نصب کرده باشد.

پرسش سوم:

اگر این حدیث از پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، صادر شده پس چرا »بخارى« و »مسلم« آنرا در صحیحین که مهمترین کتب حدیثى اهل سنت محسوب مى شوند نقل نکرده اند؟۲

جواب:

اولاً، صحیح مسلم بطور خلاصه به این واقعه اشاره کرده است، البته همین مقدار هم نکات مبهم زیادى را نسبت به واقعه غدیر آشکار مى کند. بدین جهت ما حدیث مسلم را نقل مى کنیم.

یزیدبن حیان مى گوید: من و حفصین بن سَیره و عمربن مسلم نزد زیدبن ارقم رفتیم. هنگامى که نزد او نشسته بودیم حصین گفت: اى زید تو به سعادت بزرگى نائل شده اى پیامبر را ملاقات کرده اى؛ احادیث آن حضرت را شنیده اى؛ در رکاب او در جنگها شرکت کرده اى؛ پشت سر او نماز خوانده اى؛ در مورد آنچه که از پیامبر شنیده اى براى ما سخن بگو!

زید گفت: به خدا قسم سن من زیاد شده و پیر شده ام و بعضى از احادیثى راکه ازپیامبر،صلّى اللَّه علیه و[آله]سلّم، حفظ کرده بودم فراموش کرده ام پس آنچه را که براى شما نقل مى کنم بپذیرید و آنچه را نقل نمى کنم مرا درتکلف وسختى نیندازید.

سپس گفت: پیامبر، صلّى اللَّه علیه و[آله]سلّم، روزى در کنار (برکه) آبى که به آن »خفم« مى گفتند و میان مکه و مدینه قرار داشت، براى ما خطبه اى خواند و پس از حمد و ثناى الهى و موعظه مردم فرمودند: چیزى نمانده که از طرف پروردگار خوانده شوم و دعوت حق را لبیک گویم. من دو گوهر گرانبها را در میان شما مى گذارم اولین آنها کتاب خداست که در آن نور و هدایت است؛ پس به کتاب خدا تمسک کنید… سپس گفت: و دیگرى اهل بیتم. در مورد اهل بیتم خدا را فراموش نکنید در مورد اهل بیتم خدا را فراموش نکنید؛ در مورد اهل بیتم خدا را فراموش نکنید…۳

از این حدیث بخوبى روشن مى شود که اوضاع سیاسى آن زمان »زیدبن ارقم« را ناچار به کتمان حدیث غدیر نموده است؛ زیرا مى گوید: آنچه قبل از این از پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، روایت کرده ام بپذیرید و بیش از این مرا به تکلف و سختى نیندازید.

زیدبن ارقم تازمان حکومت مروان بن حکم زنده بوده و در سال ۶۸ ق. وفات مى کند۴ و مسلّم است در سایه حکومتى که او را وادار به دشنام على، علیه السلام، مى کند، نقل حدیث غدیر براى او مشکلاتى ایجاد خواهد کرد. از این رو از مردم پوزش مى طلبد و به بهانه سالخوردگى و فراموشى از حاضران مى خواهد که بیش از این او را در تنگنا قرار ندهند.

در عین حال زید، تلویحاً به این واقعه بزرگ اشاره مى کند و با ذکر تأکید پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، در مورد اهل بیت خود با جمله »در مورد اهل بیتم خدا را فراموش نکنید« به پایمال شدن حق اهل بیت و از یاد بردن سفارش پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، نیز اشاره دارد.

ثانیاً، بسیارى از احادیث معتبرى که علماى اهل سنت آنها را معتبر دانسته اند در این دو کتاب ذکر نشده است.

ثالثاً، کتب حدیثى اهل سنت منحصر در صحیح بخارى نیست و کتب معتبر دیگر مانند »سنن ابن ماجه۵« و »مسند احمد« ۶حدیث غدیر را بتفصیل ذکر کرده اند و اشاره شد که صحیح مسلم هم اجمالاً آن را ذکر کرده است.

پرسش چهارم:

اگر پیامبر اکرم،صلّى اللَّه علیه وآله، على، علیه السلام، را در روز غدیر به ولایت منصوب کرده باشند لازمه اش این است که در زمان حیات پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، دو ولى بر مسلمین حاکم باشند و این باطل است؛ زیرا مسلّم است که پیامبر هنوز در آن زمان ولى مسلمین بودند؛ پس على، علیه السلام، نمى توانست ولى باشد.۷

جواب:

این معنى مسلّم است که پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، هیچ نگرانى نسبت به زمان حیات خود ندارند و تمام نگرانى او از آینده اسلام است؛ زیرا کسى که مى گوید: »من بزودى از میان شما خواهم رفت« پیداست که در صدد تعیین جانشین براى خویش است و براى آینده برنامه ریزى مى کند.

علاوه بر اینکه این عبارت پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، »الله اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار از رسالت من و ولایت على بن ابى طالب بعد از من« تصریح در این دارد که نصب امیرالمؤمنین براى آینده اسلام است.

پرسش پنجم:

بعضى از کسانى که صدور حدیث از پیامبر را پذیرفته اند اشکال کرده اند که این حدیث دلالت بر ولایت و خلافت على، علیه السلام، ندارد؛ زیرا کلمه مولى معانى مختلفى دارد۸ که از جمله مى توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- اولى؛ مانند: »مأواکم النّار هى مولاکم«؛۹

۲- ناصر و یاور؛ مانند: »ذلک بأنّ اللّه مولى الّذین امنوا و أنّ الکافرین لا مولى لهم«؛۱۰

۳- وارث؛ مانند: »إنّى خفت الموالى من ورائى«؛۱۱

۴- دوست و صدیق؛ مانند: »یوم لا یغنى مولاً عن مولاً شیئاً«.۱۲

و به احتمال زیاد کلمه »مولى« در حدیث غدیر به معناى دوست و یاور است. شاهد براى این معنى، این است که عده اى از کسانى که همراه على، علیه السلام، در یمن بودند به دلیل اینکه از او سختگیرى دیده بودند از دست او ناراحت شده و درباره او حرف مى زدند و از او عیب مى گرفتند؛ بدین جهت پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، در روز غدیر خطبه اى خواند و فضائل على، علیه السلام، را بر شمرد؛ تا جلالت قدرش را بر مردم روشن سازد و سخنان بیهوده کسانى را که نسبت به او بدگوئى کرده بودند، رد نماید. بنابراین گفته، پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله »هر کس من دوست

و یاور او هستم على دوست و یاور اوست« هیچگونه دلالتى بر نصب على، علیه السلام، بر خلافت و ولایت ندارد.۱۳

جواب:

این مهمترین اشکالى است که بر دلالت حدیث غدیر شمرده است و اهل سنت نیز تاکید زیادى روى آن دارند و غالبا حدیث را بر همین معنى حمل مى کنند. لکن حدیث را نمى توان بر این معنى حمل کرد. در اینجا ابتدا شاهدى را که براى این معنى ذکر کرده اند بررسى مى کنیم سپس به معناى کلمه »مولى« مى پردازیم.

اما شاهدى که ذکر کرده اند هیچ دلالتى بر اینکه »مولى« به معناى دوست و یاور باشد ندارد؛ زیرا پیامبر اکرم، صلّى اللَّه علیه وآله، دو بار على، علیه السلام، را به یمن فرستادند؛ ابتدا در سال هشتم که در همین بار بود که عده اى پس از بازگشت شکایت او را پیش پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، بردند و پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، از آنها سخت ناراحت شد؛ آنچنانکه خشم چهره مبارک حضرت را فرا گرفت. یکى ازکسانى که در مورد على، علیه السلام، شکایت کرد »بفریده« نام داشت که پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، به او فرمودند:

اى بریده! کارى نکن که بخواهى مرا بر على [علیه السلام] خشمناک سازى!۱۴

و دیگر پس از این واقعه کسى چنین حرفهایى در مورد على، علیه السلام، نزد.

بار دیگر که پیامبر على، علیه السلام، را به یمن فرستاد سال دهم بود که على، علیه السلام، در بازگشت از یمن در مراسم حجهالوداع به پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، پیوست و این بار هیچکس درباره على، علیه السلام، چیزى نگفت و به پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، شکایتى نکرد.۱۵

علاوه بر اینکه شکایت چند نفر از على، علیه السلام، موجب این نمى شود که پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، در آن بیابان گرم در وسط روز با آن کیفیت کاروان را متوقف کند و در مورد وفات قریب الوقوع خود خبر دهد و اولویت خود را بر مؤمنان به آنان یادآورى کند و آنهمه مدح و ثناى على، علیه السلام، را بگوید و فضائل آن حضرت را بر شمرد و او را دعا کند و بعد هم به مردم بگوید به على، علیه السلام، تبریک بگویید و با او بیعت کنید.

اما کلمه مولى همچنانکه اشاره شد، معانى متعددى دارد لکن هیچیک از آنها غیر از معناى »اولى به تصرف« در اینجا نمى تواند صحیح باشد.

مرحوم علامه امینى در کتاب شریف »الغدیر« مى فرمایند هنگامى که کلمه »مولى« بدون قرینه اطلاق مى شود معناى »اولى بالشى ء« از آن متبادر مى شود و به فرض که کسى این تبادر را نپذیرد، قرائن محکمى در خود حدیث وجود دارد که دلالت مى کند بر اینکه مقصود ازکلمه مولى غیر از اولویت چیز دیگرى نمى تواند باشد.۱۶

سپس ایشان حدود بیست قرینه بر این معنى اقامه مى کنند که در اینجا به بعضى از آنها اشاره مى کنیم:

قرینه اول، بعد از آنکه پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، نسبت به ولایت خود بر مردم از آنها اعتراف گرفتند بلافاصله فرمودند:

من کنت مولاه فعلىٌّ مولاه.

یعنى همچنانکه پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، بر مؤمنین اولویت دارد على، علیه السلام، هم چنین است و این همان معناى ولایت و خلافت است.

به عبارت دیگر، از اینکه پیامبر اکرم، صلّى اللَّه علیه وآله، ابتدا با اشاره به آیه شریفه، اولویت خود را به مردم یادآورى مى کنند؛سپس مى فرمایند: »من کنت مولاه فعلىٌّ مولاه« فهمیده مى شود که پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، در صدد هستند که آن ولایتى را که خداوند به ایشان تفویض کرده همان را براى على، علیه السلام، اثبات کنند در غیر اینصورت اشاره به اولویت خود بر مؤمنین هیج وجهى ندارد بلکه لغو است.

قرینه دوم، پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، ابتدا با اشاره به وفات قریب الوقوع خود مى فرمایند: »بزودى از طرف پروردگار خوانده مى شوم و دعوت حق را لبیک مى گویم« بعد مى فرمایند: »من کنت مولاه فعلىٌّ مولاه« که بخوبى دلالت دارد بر اینکه پیامبر، کلمه مولى معانى متعددى دارد لکن هیچیک از آنها غیر از معناى »اولى به تصرف« در اینجا نمى تواند صحیح باشد.

صلّى اللَّه علیه وآله، در صدد تعیین جانشین براى خود مى باشد.

بنابراین غیر از معناى »اولى به تصرف« معناى دیگرى در اینجا متناسب نیست.

قرینه سوم، اینکه پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، در آخر خطبه فرمودند: »الله اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من و ولایت على بن ابى طالب بعد از من« بخوبى دلالت دارد براینکه مقصود از مولى معناى اولویت بر مردم و خلافت مى باشد؛ زیرا رضایت خدا به ولایت على، علیه السلام، را در سیاق رضایت او به رسالت خود قرار داده و ولایتى که در کنار رسالت قرار مى گیرد به معناى خلافت برمردم است.

در این عبارت قرینه دیگرى نیز دلالت دارد که پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، على، علیه السلام، را بر خلافت نصب کرده اند و آن کلمه »من بعدى« مى باشد؛ زیرا این کلمه احتمال اینکه ولایت به معنى دوستى یا نصرت باشد، منتفى ساخته و معناى »اولى به تصرف« را متعیّن مى سازد.

پرسش ششم:

بعضى از کسانى که دلالت حدیث بر ولایت على، علیه السلام، را پذیرفته اند چنین گفته اند: قبول داریم که مقصود از مولى اولویت به امامت است لیکن چون حدیث نسبت به زمان امامت تعرضى ندارد؛ پس مقصود این است که على، علیه السلام، را به عنوان خلیفه آینده معرفى مى کنم و آن هنگامى است که مردم با او بیعت کنند و این معنى هیچ منافاتى با خلافت سه نفر دیگر ندارد و بدین ترتیب احترام صحابه گرانقدر پیامبر نیز حفظ مى شود.۱۷

جواب:

اولاً، اگر پیامبر، صلّى اللَّه علیه وآله، مى خواستند على، علیه السلام، را به عنوان خلیفه چهارم معرفى کنند پس چرا اسمى از خلیفه اول و دوم و سوم نبردند در حالى که تعیین خلیفه اول در آن زمان که چیزى به وفات پیامبر نمانده بود لازمتر از خلیفه چهارم بود.۱۸

ثانیاً، از اینکه کسى ابتدا از مرگ قریب الوقوع خود خبر دهد، سپس ولایت خود را نسبت به مردم به آنها یادآورى کند و بعد شخصى را به عنوان جانشین خود انتخاب کند، استفاده مى شود که آن شخص جانشین بلافصل او مى باشد.

ثالثاً، لازمه ابن معنا این است که على بر خلفاى ثلاثه ولایت نداشته باشد در حالى که عمربن خطاب در روز غدیر تصریح کرد که:

به به یا على! گوارا باد تو را که مولاى هر مرد و زن مومن گردیدى.۱۹

که بخوبى دلالت دارد که امیرالمؤمنین على، علیه السلام، مولاى همه مسلمانان در تمام اعصار و زمانها مى باشد و ولایت او منحصر به مدت کوتاه خلافت آن حضرت نمى شود.

پى‌نوشت‌ها

1. ناظم زاده قمى، سیداصغر، مظهر ولایت، ص۵۹۰٫
2. همان، ص۶۱۸٫
3. صحیح مسلم، ج۴، ص۱۲۲٫
4. همان، تعلیق، ص۱۲۳٫
5. سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۵ و ۵۸٫
6. مسند احمد حنبل، ج۱، ص۸۴، ۸۸، ۱۱۸٫
7. ر.ک: شرف الدین الموسوى، سید عبدالحسین، المراجعات، ص۲۸۵٫
8. مرحوم علاّمه امینى در کتاب شریف »الغدیر« حدود ۲۷ معنا براى کلمه »مولى« ذکر کرده است. ر.ک: الغدیر، ج۱، ص۳۶۲٫
9. سوره حدید (۵۷)، آیه ۱۵٫
10. سوره محمد (۴۷)، آیه ۱۱٫
11. سوره مریم (۱۹)، آیه ۵٫
12. سوره دخان (۴۴)، آیه ۴۱٫
13. ر.ک: الامینى، عبدالحسین بن احمد، الغدیر، ج۱، ص۳۶۲٫
14. ر.ک: شرف الدین الموسوى، سید عبدالحسین، همان، ص۲۷۸٫
15. ر.ک: همان، ص۲۲۲٫
16. ر.ک: همان، ص۲۸۲٫
17. ر.ک: الامینى، عبدالحسین بن احمد، همان، الغدیر، ج۱، ص۳۷۰٫
18. ر.ک: شرف الدین الموسوى، سید عبدالحسین، همان، ص۲۸۵٫
19. ر.ک: ناظم زاده قمى، سیداصغر، همان، ص۶۱۸٫

  منبع: ماهنامه موعود، شماره ۲۴

محسن ایزدى