علی بن محمد بیاضی

زمان مطالعه : 5 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

زین الدین علی بن محمد بن یونس نباطی بَیاضی بقاعی (۷۹۱-۸۷۷ق)، از متکلمان امامیه قرن نهم قمری. اثر مشهور وی، «الصراط‌ المستقیم الی مستحقی التقدیم» در اثبات امامت امیرالمومنین است. آثار بسیاری در علم کلام، تفسیر، ملل و نحل، و دیگر علوم به جای گذاشت. بیشتر نوشته‌هایش، شرح آثار گذشتگان از جمله شهید اول بوده است. برخی از آثارش پیوسته منبع و مرجع متکلمان شیعه قرار گرفته و در بسیاری از این آثار، گرایش غیر فلسفی موج می‌زند. وی استدلال فلسفی بر ضرورت بعثت انبیا و قاعده الواحد را باطل می‌دانست. قرآن را مخلوق می‌دانست و درباره اعجاز آن، اعتقاد به صرفه داشت.

زندگینامه

علی بن محمد بن یونس عاملی نباطی بیاضی بقاعی، ملقّب به زین‌الدّین و مکنّی به ابومحمد، متکلّم، مفسّر، منطقی، ادیب و شاعر امامی، در رمضان ۷۹۱ در نبطیه جبل عامل واقع در کشور لبنان زاده شد، و در همان زادگاهش به کسب علم پرداخت و در سال ۸۷۷ ق در همانجا درگذشت،[۱] شهرت او به نباطی و عاملی از همین‌جاست.

در کلام بزرگان

بیاضی ذهنی نقاد به ویژه در بررسی مسائل کلامی و تاریخ صدر اسلام داشت، وی در دفاع از مبانی اعتقادی شیعه بسیار سخت‌کوش بود، ازینرو بزرگانی چون مجلسی،[۲] حر عاملی،[۳] کفعمی[۴]و خوانساری[۵] او را با عنوان‌های ستایش‌آمیزی چون: دانشمند، ثقه، علاّمه و وحید عصر ستوده و کمالات و فضایل وی را برشمرده‌اند.

استادان

از منابعی که به شرح‌حال عالمان این منطقه پرداخته‌‌اند، آگاهی چندانی دربارۀ استادان و شاگردان بیاضی به دست نمی‌آید.[۶] با این حال در تاثیرپذیری وی از شهید اول تردیدی نیست.[۷]

برخی استادان وی عبارتند از:

۱. جمال‌الدین احمد بن حسین بن مطهر

۲. سید زین‌الدین علی بن دقماق حسینی، نویسندۀ نزهه العشاق

شاگردان

۱. ناصر بن ابراهیم بویهی

۲. شرف الدین بن جمال الدین

۳. تقی الدین کفعمی

۴. محمد بن علی بن یونس بیاضی فرزند وی

آراء شاخص کلامی

از شاخص‌ترین آراء کلامی او، مخلوق دانستن قرآن کریم،[۸] اعتقاد به صرفه در اعجاز قرآن[۹]و قول به نسبت و اضافه در ماهیت علم [۱۰] است.[۱۱]

روش

بیاضی گرایشی به اندیشه‌های فلسفی نداشته، و نمونه‌هایی چون رد استدلال فلسفی بر ضرورت بعثت انبیا[۱۲] و رد قاعده الواحد[۱۳] نشان‌دهندۀ بی‌توجهی او به فلسفه است. بی‌اعتنایی او به شیوۀ خواجه نصیرالدین طوسی و توجه به متکلمان امامی پیش از او، به همین سبب بوده، و این رویکرد، به‌ ویژه در عصره المنجود بازتاب‌های چشمگیرتری یافته است. البته این اختلاف روش، تنها در نگرش کلامی وی بوده، و در مسائلی چون فلک که صبغه فلسفی بیشتری دارند، به آثار خواجه نصیر استناد می‌جوید.[۱۴]

وی نسبت به اندیشه‌های صوفیانه، روی خوش نشان نداده[۱۵] و اساس طریقت را مردود می‌داند.[۱۶]

آثار

بیش از ۲۰ اثر درحوزۀ کلام، فقه، تفسیر و منطق به او نسبت داده شده که غالب آنها تلخیص، یا شرح آثار پیشینیان است.

الصراط‌المستقیم الیٰ مستحقی‌التقدیم در اثبات امامت علی (ع) است که در سال ۸۵۴ق نگاشته شد و مشهورترین اثر بیاضی است. آن را، از حیث کثرت استناد، به کتب فریقین، از دیگر کتاب‌ها ممتاز می‌داند.[۱۷]

۱. عصره المنجود

وی در این اثر که دربردارندۀ موضوعات و باب‌های مختلف علم کلام است از شیوۀ خواجه نصیر الدین طوسی دوری گزیده، و به متکلمان امامی پیش از او نظر داشته است. بیاضی در کتاب عصره المنجود، کلام خود را با سخن از ضرورت بحث عقلی آغاز می‌کند؛ و مباحث وجود و احکام آن در کتاب‌های خواجه طوسی و پیروان او[۱۸] جای خود را در این کتاب به وجوب معرفت و طرق آن داده است. دیگر آنکه برخلاف این آثار که به علت فلسفی شدن نظم مباحث، از موضوعاتی همچون ضرورت شکر، معرفت حدوث اجسام، خلق اعمال، استطاعت، خلق قرآن و مؤمن فاسق در آنها سخنی نرفته است، وی در این اثر خود به شیوۀ گذشتگان به تفصیل به این مباحث پرداخته است.[۱۹] از همین روست که به اقوال و آراء و ادله معتزله تمایل نشان می‌دهد.[۲۰]

با توجه به یاد کرد بیاضی از الصراط المستقیم در عصره المنجود، این کتاب ظاهراً در دو دهه پایانی عمر او نگاشته شده است.

۲. الکلمات‌ النافعات

وی در این اثر که در شرح الباقیات‌ الصالحات شهید اول نگاشته است ، موضوعاتی را که متعارف کتب ملل و نحل نبوده است، به دسته‌بندی آراء و مذاهب در آنها می‌پردازد.[۲۱]

شرح او براین اثر، متضمن تشریح نکات بلاغی و معانی کلمات، ذکر شواهدی از آیات و روایات و اشاراتی به اقوال و عقاید مذاهب و فرقه‌های مختلف است. این اثر در مجموعه اربع رسائل کلامیه به چاپ رسیده است.

۳. المقام‌الاسنیٰ فی تفسیر اسماء الله الحسنیٰ

در شرح دعای جوشن کبیر،[۲۲] بیاضی خود با عنوان شرح‌ الاسماء در الرساله الیونسیه از آن نام برده، و بدان استناد کرده است [۲۳] آقابزرگ به کتابی با همین عنوان از کفعمی اشاره کرده، و می‌افزاید که کفعمی بخش‌هایی از نوشته استاد خود را در انتهای البلد الامین آورده است[۲۴]اما باید گفت کفعمی تنها خلاصه‌ای از اثری با عنوان المقصد الاسنیٰ را بی‌آنکه از نسبت به بیاضی یا حتیٰ مؤلفی دیگر سخن گوید، آورده است[۲۵] نیز برپایه مقایسه میان متن منقول کفعمی با کتابی به همین نام از غزالی، نمی‌توان هیچ‌گونه اشتراک مفهومی سراغ داد.

۴. الباب‌المفتوح‌الیٰ ماقیل فی النفس و الروح

وی در این رساله به شناخت نفس و حقیقت روح پرداخته و در آن به آرای فلاسفه و متکلمان درباره تجرد روح اشاره شده و عقیده خود را بیان کرده است علامه مجلسی از این اثر بهره برده، و متن کامل آن را در مباحث مربوط به کتاب السماء و العالم بحار الانوار آورده است.[۲۶]

۵. زبده البیان و انسان الانسان المنتزع من مجمع البیان مختصری از تفسیر مجمع البیان تألیف طبرسی است.

۶. الرساله‌الیونسیه این اثر در شرح الرساله التکلیفیه شهید اول در سال ۸۴۴ق نگاشته شده، و در مجموعه اربع رسائل کلامیه به چاپ رسیده است.

۷. نجد الفلاح فی مختصرالصحاح، مختصری از صحاح جوهری است.

۸. منخل الفلاح که به گفته آقا بزرگ طهرانی مختصر مختلف الشیعه است.

۹. ذخیره الایمان این کتاب که قدیم‌ترین اثر شناخته او در علم کلام است در سال ۸۳۴ ق تألیف شده است [۲۷]

آثار دیگر و اشعاری نیز بدو منتسب شده که برخی از آنها برجای مانده است.[۲۸]

پی نوشت:

بیاضی، ج۱، مقدمه مرعشی، ص۵؛ آقا بزرگ طهرانی، ۱۳۶۲ ش، ص۸۹؛ قس بیاضی، ج۲، مقدمه آقابزرگ طهرانی، ص۱۲
علامه مجلسی، ج۱، ص۳۳
علامه مجلسی، ج۱، ص۱۳۵
به نقل افندی اصفهانی، ج۴، ص۲۵۵ـ۲۵۶
خوانساری، ج۴، ص۳۵۳ـ۳۵۴
آقابزرگ ،مقدمه…، ۲/۱۴
الکلمات، ص۳۳۹
عصره، ص۱۴۸
عصره، ص۱۷۱-۱۷۲
بر اساس این نظر هنگام علم به چیزی ذات عالم با معلوم اضافه/نسبت/رابطه پیدا می‌کند
الکلمات، ص۲۴۵
الصراط، ج۱، ص۷
الکلمات، ص۲۴۳،۲۴۵،۲۷۲
الکلمات، ص۲۷۷
عصره، ص۷
الکلمات، ص۲۵۰
بیاضی، ج۱، ص۲-۳
طوسی، ص۱۵
عصره النجود، ص۱۲، ۱۹، ۸۹، ۱۰۸، ۱۴۸، ۱۸۵
عصره المنجود، ص۴۴-۴۵، ۱۳۵-۱۳۷، ۱۵۲
صص۲۷۴، ۲۷۷
افندی، ج۴، ص۲۵۹، آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۶۶-۶۷
بیاضی، الرساله الیونسیه
مقدمه، ج۲، ص۲۷
البلد، ج۲، ص۶۱۲؛ المصباح، ص۴۸۱
مجلسی، ج۵۸، ص۹۱، ۱۰۴
آقابزرگ، الذریعه، ج۱۰، ص۱۴
حرعاملی، ج۱، ص۱۳۵؛ افندی، ج۴، ص۲۵۶-۲۵۹؛ آقابزرگ، طبقات، ج۲، ص۸۹؛الذریعه، ج۱، ص۴۹۴، ج۱۸، ص۳۵۳؛ مرعشی، ج۱، ص۸-۹؛ الصراط، ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱، ج۲،ص۹۷، ج۳، ص۱۵۶؛ برای نسخه‌های آثار، مرکزی، خطی، ج۱۱، ص۲۱۱۰؛ مرکزی، میکروفیلمها، ج۱، ص۵۶۳؛ دانش‌پژوه، ج۲، ص۲۴۱

منابع

آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن،الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، طبقات اعلام الشیعه (قرن نهم) به کوشش علینقی منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، مقدمه برالصراط المستقیم.
افندی، عبدالله، ریاض‌العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۳۷۹ق
بیاضی، علی، الرساله الیونسیه، ضمن اربع رسائل کلامیه، قم، ۱۳۸۰ش.
بیاضی، علی، الصراط المستقیم، به کوشش محمدباقر بهبودی، قم، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
بیاضی، علی، عصره المنجود، نسخه عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
بیاضی،علی، الکلمات النافعات، ضمن اربع رسائل کلامیه، قم، ۱۳۸۰ش.
حر عاملی، محمد، امل‌الآمل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق.
حسون، فارس، مقدمه بر محاسبه النفس‌ کفعمی، قم، ۱۴۱۳ق.
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
دانش‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین انواری، فهرست کتابهای خطی کتابخانۀ مجلس سنا، تهران، ۱۳۵۶ش.
کفعمی، ابراهیم، البلدالامین، چ سنگی، تهران، ۱۳۸۳ق؛
کفعمی، ابراهیم، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
مرعشی، شهاب‌الدین، مقدمه بر الصراط المستقیم (نک‌: هم‌، بیاضی) مرکزی، خطی؛ همان، میکروفیلمها.
نجومی حسینی، مرتضی، استاد نجومی سرآمد ثلث نویسان، (مصاحبه)، کیهان فرهنگی، سال ۲، ش۲ (اردیبهشت ۱۳۶۴).
نصیرالدین طوسی، محمد، تجرید الاعتقاد، ضمن کشف المراد علامۀ حلی، به کوشش حسن حسن‌زادۀ آملی، قم، ۱۴۱۳ق.
یزدی حائری، علی، الزام الناصب، قم، ۱۳۶۲ش.