علم حدیث در دوران آل بویه (۲)

[۳۷] ابوالحسن احمد بن علی بغدادی سورانی

نام: احمد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: بغدادی سورانی
سال و محل تولد: حدود ۳۹۵ ق، سوراء از سرزمین بابل
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
شاگردان: ابن جریر طبری

سرگذشتنامه:

در سوراء یکی از مراکز شیعه در عراق، از سرزمین بابل متولد گشت. سپس به بغداد رفت. او از مشایخ ابن جریر طبری برادر ابوجعفر محمد بن جریر امامی صاحب کتاب الامامه است و ابن جریر شاگرد او غیر از هم نامش محمد بن جریر طبری ( م ۳۱۰ ق ) مفسر و مورخ معروف می باشد.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۳ / ۲۹۲٫

[۳۸] ابوحفص عمر بن احمد بن ابراهیم بن اسماعیل

نام: عمر
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوحفص
اسم اشهر: بَرْمَکی
سال و محل تولد: [ن.م] بغداد
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: حنبلی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و فقه
استادان: احمد بن عثمان بن یحیی آدمی، اسماعیل بن علی خُطبی، علی بن الصوّاف و ابن مالک

سرگذشتنامه:

وی به محله یا قریه ی برامکه یا برمکیه ی بغداد منسوب بود. در بغداد درس خواند و محضر بزرگانی چون احمد بن عثمان بن یحیی آدمی ( ۲۵۵-۳۴۹ )، اسماعیل بن علی خطبی ( ۲۶۹-۳۵۰ )، علی بن الصوّاف ( م ۳۵۹ ) و ابن مالک را درک کرد و از ایشان حدیث و فقه آموخت. مدتی نیز مصاحب و ملازم عمر بن بدر مغازلی، ابوعلی النجاد و ابوبکر عبدالعزیز بود و از آنان استماع حدیث کرد.

آثار:

حُکم الوالدین فی مال ولدهما، الصیام و شرح بعض مسائل الکوسج.

منابع و مآخذ:

دانشنامه ی جهان اسلام، ۳ / ۱۹۸٫

[۳۹] اَبوذَرِ هَرَوی، عبد بن احمد بن محمد بن عبدالله انصاری

نام: عبد
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوذر
اسم اشهر: ابن سماک
سال و محل تولد: ۳۵۵ یا ۳۵۶ ق [هرات]
سال و محل وفات: ۵ ذیقعده ۳۴۳ ق، مکه
مذهب و شریعت: مالکی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و کلام
استادان: او از ابوالفضل ابن خمیرویه، بشر بن محمد مزنی و ابوعبدالله محمد بن احمد غوزمی استماع حدیث کرد. همچنین او از ابومحمد ابن حمویه، زاهر بن احمد طوسی، ابواسحاق مستملی، ابوالهیثم کشمیهنی، ابوبکر هلال بن محمد، شیبان بن محمد ضبعی، ابوالحسن دارقطنی، ابوعمر بن حیویه، عبدالوهاب بن حسن کلابی، ابومسلم کاتب، حاکم نیشابوری، ابن شاهین و تعداد بی شمار دیگر حدیث آموخت، در ضمن از ابوبکر بن طیب باقلانی و ابوبکر بن فورک کلام آموخت.
شاگردان: پسرش عیسی، ابومحمد عبدالغنی حافظ، ابوعمران فاسی، ابن دلائی، ابوصالح مؤذن، ابوالولید باجی و ابوبکر احمد بن علی طریثیثی از او روایت کرده اند. همچنین خطیب بغدادی و ابوعمر بن عبدالبر از او اجازه ی روایت دریافت داشته اند.

سرگذشتنامه:

اصل وی از هرات بود. سال های نخست زندگی را در هرات گذرانید. وی به شهرهای سرخس، بلخ، مرو، بصره، بغداد، دمشق، مصر، فارس و جبال سفر کرد و از مشایخ آن دیار استماع حدیث کرد. ابوذر در بغداد به روایت حدیث پرداخت. وی به فقه مالکی و کلام اشعری گرایید و سرانجام به مکه رفت و در سراه بنی شبابه در حومه ی شهر ساکن شد، ولی هر سال در موسم حج به شهر می آمد و حدیث می گفت و پس از حدود ۳۰ سال اقامت در مکه ظاهراً همانجا درگذشت.

آثار:

مهمترین تألیف ابوذر مستخرج او بر صحیحین بخاری و مسلم است.
تألیفات دیگر او عبارتند از: دلائل النبوه، السنه و الصفات، فضائل القرآن، فضائل مالک بن انس، فضل عاشوراء، فهرست مسانید الموطا، المستخرج علی الالزامات دارقطنی، المعجم، المعیشه النبی و اصحابه و تخلیهم عن الدنیا. همچنین دو نسخه ی خطی از احادیث ابوذر هروی شناخته شده که یکی در کتابخانه ی اوقاف بغداد و دیگری در دارالکتب قاهره مضبوط است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۵ / ۴۸۰؛ خطیب بغدادی ۱۱ / ۱۴۱٫

[۴۰] اَبوطالب اَنباری، عبیدالله بن احمد بن یعقوب بن نصر بن طالب

نام: عبیدالله
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوطالب
اسم اشهر: انباری
سال و محل تولد: ۳ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۵۶ ق، واسط
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، ادب و شعر
استادان: احمد بن یحیی ثعلب، ابن داوود اصفهانی، احمد بن مغلس حمانی، ابن ابی داوود سجستانی، حمید بن زیاد نینوایی، حسن به محمد بن جمهور عمی، یوسف بن یعقوب قاضی و مفضل بن عبدالعزیز کاتب.
شاگردان: ابوالفوارس قاسم بن محمد مزنی، ابوغالب زراری، ابن داوود قمی، هارون بن موسی تلعکبری، ابن عیاش جوهری و ابن عبدون احمد بن عبدالواحد.

سرگذشتنامه:

اصل خاندان وی گویا از انبار بوده، ولی او خود تا پایان عمر در واسط می زیسته است. وی بارها برای تحصیل یا تعلیم به بغداد رفته است. در میان استادان ابوطالب، شیوخی از نقاط مختلف به ویژه عراق، از محدثین و ادبای شیعه و اهل سنت دیده می شود. ابوطالب در ادب و روایت اشعار و اخبار ادبی نیز ید طولایی داشت، ولی چیرگی او در حدیث بخصوص امامیه، این بُعد از شخصیت او را تحت الشعاع قرار داده بود.

آثار:

ابوطالب بالغ بر ۱۴۰ کتاب و رساله تألیف کرده که هم اکنون هیچ اثری از آنها در دست نیست. از جمله: اسماء امیرالمؤمنین (علیه السلام)، الخظ و القلم، مزار ابی عبدالله (علیه السلام)، البیان عن حقیقه الانسان، الانتصار للشیع من اهل البدع، کتاب فی التوحید و العدل و الامامه، فرق الشیعه و مسند خلفاء بنی العباس.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۵ / ۶۲۰-۶۲۱؛ ابن ندیم، ۲۴۷٫

[۴۱] ابوعلی صولی، احمد بن محمد بن جعفر

نام: احمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوعلی، جَلَودی
اسم اشهر: ابوعلی صولی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]، [اهواز]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: عبدالعزیز بن یحیی ساجی، محمد بن زکریا غلابی و محمد بن حسین طائی

سرگذشتنامه:

از زندگی او اطلاعات زیادی در دست نیست. به گفته ی نجاشی و طوسی در ۳۵۳ ق و برپایه ی سندی که در الامالی مفید آمده است، وی در ۳۵۲ ق در بغداد به گفتن حدیث اشتغال داشته و شیخ مفید از او حدیث شنیده است. به نوشته ی خطیب بغدادی، ابوعلی صولی در اواخر عمر سفری به اهواز داشته و به گمان همو در همانجا وفات یافته است.

آثار:

اخبار فاطمه (علیهاالسلام) کتابی در شرح احوال سید حمیری ( اسماعیل بن محمد ).

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۵ / ۴۴٫

[۴۲] ابوالقاسم عیسی بن علی بن عیسی بن داوود بن جراح

نام: عیسی
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوالقاسم
اسم اشهر: [ن.م]
سال و محل تولد: ۳۰۲ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۹۱ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، منطق و ادب
استادان: منطق را از یحیی بن عدی فراگرفت. از نام استادان وی در فقه و ادب آگاهی در دست نیست.
شاگردان: ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۲۳۵٫

[۴۳] ابوالقاسم نصرآبادی، ابراهیم بن محمد بن محمودیه

نام: ابراهیم
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالقاسم
اسم اشهر: ابوالقاسم نصرآبادی
سال و محل تولد: -، نصرآباد
سال و محل وفات: ۳۶۷ ق، مکه
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: ابن ابی حاتم رازی و ابواسحاق اسفراینی
رقیبان: ابوعثمان مغربی

سرگذشتنامه:

می توان حدس زد که او در حدود دهه ی آخر سده ی ۳ ق متولد شده و در نصرآباد از محلات نیشابور بدنیا آمده و همانجا پرورش یافته است. در ابتدا به کار وراقی مشغول بود. اما پس از مدتی به دنبال آشنایی با معارف اسلامی و جهت استماع حدیث کار خود را کنار نهاد و نیشابور را ترک گفت. ابوالقاسم که به حدیث علاقه ی وافری داشت، از کودکی به استماع از راویان نیشابوری پرداخت و پس از چندی در طلب حدیث آن شهر را ترک کرد و راهی شهرهای مختلف ایران، عراق، شام و مصر شد که در این میان اقامت پانزده ساله ی وی در بغداد و نیز اقامت در ری که در محضر ابن ابی حاتم رازی به استماع مصنفات او پرداخت، تأثیر زیادی بر زندگی نصرآبادی داشت. نصرآبادی پس از ۲۵ سال دوری از زادگاه خود وحضور پیاپی در مجلس راویان و مشایخ بزرگ همچون ابواسحاق اسفراینی در ۳۴۰ ق به نیشابور بازگشت و جهت ارشاد طالبان و مریدان به وعظ پرداخت. ابوالقاسم در ۳۵۴ ق به همراه ابوعبدالرحمن سُلَمی عازم حج شد و پس از ادای فریضه در مجاورت حرم سکنی گزید. او در ابتدای ورود برخوردی با ابوعثمان مغربی داشت، هرچند علت آن و میزان اختلاف میان آن دو مشخص نیست، ولی مفاد سخن، روایت گفت و گوی آن دو، خروج نامعلوم ابوعثمان از مکه و در انتهای روایت، داستان دفن ابوالقاسم در گوری که ابوعثمان برای خود کنده بود، گواه بر تضاد میان آنان است. ابوالقاسم در مکه درگذشت و همانجا مدفون شد.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۶ / ۱۸۱٫

[۴۴] ابونصر سِجْزی، عبدالله بن سعید بن حاتم بن احمد بن محمد بن حاتم بن علویه بن سهل بن عیسی بن طلحه و ایلی

نام: عبیدالله
نام پدر: سعید
کنیه و لقب: ابونصر، شیخ الحرم
اسم اشهر: ابونصر سجزی
سال و محل تولد: [ن.م]، سجستان
سال و محل وفات: ۴۴۴ ق، مکه
مذهب و شریعت: حنفی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: ابواحمد فَرَضی، ابوالحسن احمد بن محمد بن الصلت مُجبر، ابوعمر ابی مهدی فارسی، علی بن عبدالرحیم سوسی، ابوعبدالرحمان سُلَمی و عبدالصمد بن ابی جراده ی حلبی

سرگذشتنامه:

از تاریخ و محل تولد ابونصر اطلاع دقیقی در دست نیست، اما ظاهراً در سجستان متولد شده است. او در سجستان از ابوسلیمان محمد بن محمد بن داوود اصم، ابوعمر محمد بن اسماعیل عنبری و ابوزهیر مسعود بن محمد بن محمد بن حسین لغوی حدیث شنید. همچنین از پدرش بهره برد و فقه حنفی را از وی فراگرفت. ابونصر پیش از ۴۰۰ ق به غزنه سفر کرد و نیز به نیشابور رفت و در آنجا از حاکم نیشابوری و ابویعلی حمزه بن عبدالعزیز مهلبی حدیث شنید. همچنین برای گزاردن حج در ۴۰۴ ق به مکه رفت و در آنجا از ابوالحسن احمد بن ابراهیم بن فراس عبقسی حدیث شنید و ظاهراً پس از درگذشت ابوالحسن در صفر ۴۰۵ راهی بغداد شد و از برخی مشایخ وقت حدیث شنید. آنگاه به شام و مصر سفر کرد. وی به بصره نیز رفته است. ابونصر در تاریخی که اطلاعی از آن در دست نیست، بار دیگر به مکه رفت و در آنجا رحل اقامت افکند و همانجا نیز درگذشت.

آثار:

الابانه فی الرد علی الرافضیین، همچنین کتابی در نقد اشاعره دارد.

آثار چاپی:

رساله السِجزی الی اهل زبید فی الرد علی من انکر الحرف و الصوت.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۶ / ۳۱۸٫

[۴۵] بزوفری، ابوعبدالله الحسین بن علی بن سفیان ابی خالد بن سفیان

نام: حسین
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوعبدالله
اسم اشهر: بزوفری
سال و محل تولد: ۳۵۲ ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: حمید بن زیاد نینوی حائری
شاگردان: احمد بن محمد بن عیاش جوهری، احمد بن عبدالواحد ( ابن عبدون )، ابوعبدالله الحسین بن عبیدالله غضائری، ابومحمد هارون بن موسی تلعکبری و شیخ مفید.

سرگذشتنامه:

او نقد و حدیث را از علمای عصر خویش فراگرفت و در کربلا به حوزه ی درس حمید بن زیاد نینوی حائری پیوست. سپس متصدی تدریس فقه و حدیث شد و جمعی از علمای شیعه در حوزه ی درس وی تربیت یافتند و از وی روایت کردند. بزوفری از مشایخ شیخ مفید است. ابوالعباس بن احمد بن علی بن نوح سیرافی است. در شعبان سال ۳۵۲ ق از وی استماع حدیث کرده است. چنانکه ابوالعباس نجاشی در شرح احوال حسین بن سعید اهوازی به این امر تصریح کرد.

آثار:

احکام العبید، ثواب الاعمال، الحج، الرد علی الواقفه، سیره النبی و الائمه فی المشرکین.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۳ / ۲۲۴٫

[۴۶] بزوفری، ابوعلی احمد بن جعفر بن سفیان

نام: احمد
نام پدر: جعفر
کنیه و لقب: ابوعلی
اسم اشهر: بزوفری
سال و محل تولد: قبل از ۳۶۵ ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
شاگردان: شیخ مفید، غضائری و تلعکبری

سرگذشتنامه:

فقه و حدیث را از دانشمندان زمان خود فراگرفت. از ابوعلی احمد بن ادریس اشعری و حمید بن زیاد نینوی حائری مؤسس حوزه ی علمیه ی کربلا و دیگران روایت می کند. او به تدریس حدیث و فقه و فتوی اشتغال داشت و از مشهورترین راویان و شاگردان وی شیخ مفید، غضائری و تلعکبری هستند. استرآبادی در رجال خود احتمال یکی بودن وی را با احمد بن محمد بن جعفر صولی داده است، ولی حمید بهبهانی در تعلیقه ی خود آن را رد می کند. آقابزرگ تهرانی به نقل از وحید بهبهانی می گوید که صِرف اینکه هر دو آنها از ابن علی احمد بن ادریس اشعری روایات می کنند و نیز هر دو از مشایخ شیخ مفید هستند، دلیل بر یکی بودن آنها نیست. شیخ طوسی در رجال خود می نویسد که بزوفری ابن عم عبدالله الحسین بن علی بن سفیان بزوفری می باشد. آیت الله خوئی در معجم رجال الحدیث اتحاد صاحب ترجمه را با احمد صولی مردود می داند.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۳ / ۲۲۵٫

[۴۷] جعفر بن محمد بن مظفر بن محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله بن حسن بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب

نام: جعفر
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوابراهیم
اسم اشهر: نیشابوری
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۴۸ ه‍، نیشابور
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

در سال چهارصد و چهلم هجرت به بغداد رفته و در آنجا به نقل حدیث از حاکم نیشابوری و ابوعبدالرحمن سلمی و دیگر مشایخ وقت پرداخته و خطیب بغدادی هم از وی روایت می نماید. جعفر در سال چهارصد و چهل و هشت هجرت در نیشابور درگذشت.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۴ / ۲۶۱٫

[۴۸] حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن حَمْدوُیَه بن نُعَیم نَبّی طهانی

نام: محمد
نام پدر: عبدالله
کنیه و لقب: ابوعبدالله، ابن بیع
اسم اشهر: حاکم نیشابوری
سال و محل تولد: ۳۲۱ ق، نیشابور
سال و محل وفات: ۴۰۵ ق، نیشابور
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، فقه و تاریخ
استادان: از پدر و خال خود و ابوسهل صَعْلوکی فقیه شافعی فراگرفت.
مناصب و مقام ها: قاضی نیشابور، برای سفارت به دربارهای آل بویه و سامانی رفت و آمد می کرد.

سرگذشتنامه:

دو سفر به عراق و حجاز کرد و حج گزارد. در بلاد خراسان و ماوراءالنهر نیز گردش کرد و گویند با دو هزار تن از مشایخ دیدار و مذاکره و مباحثه کرد و از آنان استماع حدیث نمود. در ۳۵۹ ق قاضی نیشابور شد و به همین سبب او را حاکم خواندند. نزد شاهان آل بویه و سامانی حرمت و تقرب داشت و برای سفارت به دربارهای ایشان رفت و آمد می کرد.

آثار چاپی:

المستدرک بین الصحیحین و تاریخ نیشابور.

آثار خطی:

صحیحان، علل، امالی، فوائد الشیوخ، امالی العشیّات، تراجم الشیوخ، معرفه الحدیث، المدخل الی علم الصحیح، ما تَفَرَّدَ به کل واحدٍ من الامامَین، فَصْلُ الامام الشافعی، المدخل الی معرفه الاکلیل، تسمیه من اَحْرَجَهُمْ البُخاریّ و مسلم و فضائل فاطمه الزهراء (سلام الله علیها).

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع: ۶ / ۳۴٫

[۴۹] حسن بن علی بن حسن بن علی بن حسن بن خطاب بن جبیر وراق

نام: حسن
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابی الخطاب
اسم اشهر: وراق
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

از ابونعیم اصفهانی و دیگر اجله علما روایت کرده است.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۴ / ۲۸۲٫

[۵۰] حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن اشناس

نام: حسن
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوعلی
اسم اشهر: ابن اشناس
سال و محل تولد: ۳۵۹ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۳۹ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: شیخ مفید
شاگردان: شیخ طوسی

سرگذشتنامه:

او از راویان دانشمند و معتبر شیعه و مولای جعفر متوکل معروف به ابن الحمامی بزاز یا بزاز است، البته در کتب رجال و حدیث بعضی او را حسن بن اشناس عنوان کرده اند، چون انتساب به جدّ متداول بوده است. گفته شده است که او از مشایخ شیخ طوسی است. وی از شیخ مفید و ابوالفضل شیبانی و جمعی دیگر روایت کرده است.

آثار:

عمل ذی الحجه، الکفایه در عبادات، الاعتقادات، الرد علی الزیدیه و صحیفه ی سجادیه.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۶ / ۲۹۹٫

[۵۱] حسن بن علی حَرّانی جلبی شیخ ابومحمد

نام: حسن
نام پدر: علی
کنیه و لقب: شیخ ابومحمد
اسم اشهر: حرانی حلبی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
همفکران و رقیبان: شیخ طوسی ( م ۳۸۱ )، ابی علی محمد بن همام ( م ۳۳۶ )

سرگذشتنامه:

او از ابوعلی محمد بن همام ( م ۳۳۶ ق ) روایت کرده است. او آثار ارزنده ای از خود به یادگار نهاده که مشهورترین آنها کتاب تحف العقول عن آل الرسول است. این اثر از سخنان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) و مطالب دیگر تألیف یافته و از منابع گرانبهای حدیث بشمار می رود.
علامه مجلسی درباره ی آن فرموده: بیشترش در مواعظ و اصول معلومه ای است که در آنها نیازی به سند نیست. این کتاب بارها در عراق، ایران و بیروت به چاپ رسیده و به فارسی نیز ترجمه شده است.

آثار:

التمحیص.

آثار چاپی:

تحف العقول عن آل الرسول.

اضافات:

علامه مجلسی در فصل دوم مقدمه ی کتاب بحارالانوار گوید: به نسخه ی قدیمی از کتاب تحف العقول برخورد نمودم. نظم این کتاب دلالت بر رفعت و شأن مؤلفش دارد و بیشترش در مواعظ و اصول معلومه ای است که محتاج به سند نیست. افندی صاحب ریاض العلماء گوید: او عالم، فقیه و محدث است. سید محمدباقر خراسانی صاحل روضات الجنات گوید: حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی یا حلبی فاضلی است فقیه، متبحر، هشیار،‌ بلندپایه، آبرومند و کتابش مورد اعتماد است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۶ / ۳۰۰٫

[۵۲] حسن بن محمد سکونی ابوالقاسم کوفی

نام: حسن
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالقاسم
اسم اشهر: حسن بن محمد
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

تلعکبری در ۳۴۴ ق در منزل او در کوفه از وی حدیث شنیده، ولی اجازه از او دریافت نداشته است. همچنین شیخ صدوق به سند خود از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از او حدیث کرده که فرمود: پروردگارم مرا به معراج برد، پس درباره ی علی سه کلمه به من وحی نمود اینکه: همانا او امام متقیان، سید مؤمنان و پیشوای روسفیدان است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۶ / ۳۰۴٫

[۵۳] حسین بن اسماعیل بن محمد محاملی ضبی بغدادی

نام: حسین
نام پدر: اسماعیل
کنیه و لقب: [ن.م]
اسم اشهر: محاملی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۳۰ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
مناصب و مقام ها: قضاوت

سرگذشتنامه:

او از بخاری استماع کرده و طبرانی، دارقطنی و نظایر ایشان هم از وی روایت نموده اند و گویند در مجلس املای درس او ده هزار نفر حاضر می شدند و شصت سال در کوفه قضاوت نمود.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۳ / ۴۷۷٫

[۵۴] حسین بن بسطام شاپور زیات

نام: حسین
نام پدر: بسطام
کنیه و لقب: [ن.م]
اسم اشهر: زیات
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
همفکران و رقیبان: خوانساری وی را هم طبقه ی کلینی ( ۳۲۹ ق ) و ابن قولویه قمی ( ۳۶۸ ه‍ ) دانسته است.

آثار:

طبُ الأئمه

آثار چاپی:

کتاب طب الائمه در هند چاپ شده و در نجف نیز به کوشش محمدمهدی موسوی خراسانی در سال ۱۳۸۵ ق چاپ شده است.

اضافات:

گویند: طبُ الائمه احادیث است با اِسنادهای مربوط به خوراکی ها و آشامیدنی ها و مضرات آنها و بعضی دعاهای مربوط به امراض.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۲ / ۱۴۰؛ دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۱۱۳٫

[۵۵] سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی

نام: سلیمان
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوالقاسم
اسم اشهر: طبرانی، مسند الدنیا
سال و محل تولد: ۲۶۰ ه‍، طبریه ی شام
سال و محل وفات: ۳۶۰ ه‍، اصفهان
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و علوم قرآنی

سرگذشتنامه:

او از مشاهیر محدثین و حفاظ عامه است که حافظ عصر خود بوده و برای تحصیل از بلاد شام به عراق، حجاز، مصر و بلاد جزیره مسافرت و سی و سه سال سیاحت و از هزار تن از مشایخ استماع حدیث نمود. او سی سال بر روی حصیر خفت و به جمع و حفظ اخبار بسیار موفق شد و عاقبت در اصفهان توطن کرد. ابونعیم اصفهانی و جمعی دیگر از مشایخ، حدیث از وی روایت می کنند. و در روز شنبه بیست و هشتم شهر ذی القعده یا شوال ۳۶۰ هجری در صد سالگی در همانجا وفات یافت و به خاک سپرده شد.

آثار:

تصنیفات نافعه که اشهر و انفع آنها معجم اوسط، معجم صغیر و معجم کبیر در اسامی صحابه می باشند.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۳ / ۱۵٫

[۵۶] الشریف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوی

نام: مظفر
نام پدر: جعفر
کنیه و لقب: ابوطالب، الشریف
اسم اشهر: بصری سمرقندی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: حدیث را از جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی و جعفر بن محمد به نقل از عمرکی بن علی بوفکی روایت کرده است.
شاگردان: شیخ صدوق.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۳ / ۲۶۹٫

[۵۷] شیخ ابوالحسین ابی جعفر محمد بن هارون

نام: محمد
نام پدر: هارون
کنیه و لقب: شیخ ابوالحسین یا ابی جعفر
اسم اشهر: تلعکبری
سال و محل تولد: ۳۹۹ ق، –
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و فقه
اساتید: ابومحمد هارون تلعکبری، شیخ صدوق و ابی الحسن علی بن عبدالله میمونی
شاگردان: ابوالعباس احمد نجاشی و محمد بن جریر طبری امامی.

سرگذشتنامه:

او فقه و حدیث را از پدرش ابومحمد هارون تلعکبری و شیخ صدوق و ابن الحسن علی بن عبدالله میمونی اخذ کرد. وی مانند پدرش در خانه ی خود در بغداد به تدریس حدیث و فقه اشتغال داشت و جمعی از افاضل علما و محدثین امامیه در حوزه ی او پرورش یافتند. از مشهورترین شاگردان او ابوالعباس احمد نجاشی و محمد بن جریر طبری امامی که کثیرالروایه تر از صاحب ترجمه است و در کتاب خود الامامه ضبط کرده است و نیز صاحب کتاب مدینه المعجزات آنها را نقل نموده است. وی برادر حسین بن هارون تلعکبری از مشایخ شیخ طوسی است. از آثار بر جای مانده ی او کتاب مجموع الدعوات یا کتاب العتیق است که با مجموعه ی التلعکبری معروف است. علامه مجلسی این کتاب را العتیق نامیده و نسخه ی مورخه ی ۵۷۶ ق را در اختیار داشته و تماماً آنرا در بحارالانوار خویش نقل کرده است و کفعمی آن را تحت عنوان مجموع التلعکبری از مآخذ خود در کتاب البلدالامین قرار داده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه می گوید کتاب مجموع التلعکبری همان مجموع الدعوات است.

آثار:

مجموع الدعوات یا کتاب العتیق که به مجموعه التلعکبری معروف است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۵ / ۷۰٫

[۵۸] عبدالله بن عدی

نام: عبدالله
نام پدر: عدی
کنیه و لقب: ابواحمد، ابن العدی
اسم اشهر: جرجانی
سال و محل تولد: -، جرجان]
سال و محل وفات: ۳۲۲، ۳۶۵ه‍، استرآباد
مذهب و شریعت: اهل سنت
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

برای استماع حدیث مسافرت ها کرده و در مصر، شام، عراق و حجاز روایت های بسیاری از مشاهیر اهل حدیث داشته است.

آثار:

الابصار، اسماء الصحابه و الکامل در جرج و تعدیل روات

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۱ / ۲۵۹٫

[۵۹] علی بن محمد بن علی خراز رازی قمی

نام: علی
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالحسن، ابوالقاسم
اسم اشهر: خزاز
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، فقه و کلام

سرگذشتنامه:

از شیخ صدوق، ابوالفاضل شیبانی و ابن عیاس و نظایر ایشان روایت کرده است.

آثار:

الأمالی، الایضاح فی اصول الدین علی مذهب اهل البیت و کفایه الأثر فی النصوص علی الأئمه الاثنی عشر.

اضافات:

گویند « کفایه الاثر » کتابی است شریف که نظیر آن در امامت تألیف نیافته و اولین دلیل به فضل، وثاقت و دیانت مؤلف می باشد.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۱ / ۳۸۴٫

[۶۰] غضائری، حسین بن عبدالله بن ابراهیم

نام: حسین
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوعبدالله و ابوجعفر حسین
اسم اشهر: غضائری، شیخ الرفقه
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۱۱، –
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و رجال
استادان: صدوق، قلانسی، تلعکبری و ابوغالب زراری
شاگردان: نجاشی، شیخ طوسی

سرگذشتنامه:

او از مشایخ حدیث شیعه است، با شیخ مفید همزمان و در فضل و کمالات نفسانیه بر دیگران مقدم و جلالت وی پیش همه مسلم بوده است. او را شیخ الرافضه نامیده اند. او محدثی نبیل، رجالی کثیرالروایه و از مشایخ حدیث شیعه و وجوه راعیان فرقه ی محقه است که با شیخ مفید همراه و در فضل و کمالات نفسانیه بر دیگران مقدم و جلالت وی پیش همه مسلم بوده است.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۳ / ۱۵۹؛ دهخدا، ۱ / ۶۰۹٫

[۶۱] کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق

نام: محمد
نام پدر: یعقوب
کنیه و لقب: ابوجعفر ثقه الاسلام، شیخ المحدثین
اسم اشهر: کلینی
سال و محل تولد: نامعلوم
سال و محل وفات: ۳۲۹ / ۳۲۸ / ۳۳۰، بغداد
مذهب و شریعت: شیعه امامی اثنی عشری
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، فقه و کلام
استادان: علی بن ابراهیم بن هاشم القمی، محمد بن یحیی العطار الاشعری، ابی العباس محمد بن جعفر الرزاز، ابی علی احمد بن ادریس الأشعری، حمید بن زیاد، ابی سلیمان داود بن کوره القمی، سعد بن عبدالله اشعری، عبدالله بن جعفر حمیری و علی بن ابراهیم قمی.
شاگردان: ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه، ابوغالب الزراری، احمد بن محمد بن محمد بن سلیمان، علی بن احمد بن موسی الرقاق، ابوعبدا… محمد بن ابراهیم بن جعفر النعمانی، ابوالمفضل الشیبانی و محمد بن محمد بن عاصم الکلینی
همفکران و رقیبان: از همفکران علی بن الحسین بن بابویه
اوضاع و شرایط سیاسی و اجتماعی زمان: زندگی شیخ کلینی همزمان با نواب اربعه امام زمان (عج) بود.

سرگذشتنامه:

وی از علمای مدرسه ی اهل بیت بود که برای فراگیری علوم و گردآوری احادیث به شهرهای ری، بغداد و… سفر کرد و به همین جهت به الرازی و البغدادی مشهور شد. او مروج مذهب شیعه در غیبت امام (علیه السلام) و ممدوح خاص و عام و مفتی طوائف اسلام و جلالت وی مسلم بود و عامه و خاصه در فتوای به وی مراجعه می کردند و روی این اصل به ثقه الاسلام شهرت یافته و او نخستین کسی است که در دوره ی اسلامی بدین لقب نائل آمده و اولین محدث امامی است که به جمع و نظم و ترتیب اخبار دینیه پرداخته است.

آثار:

الکافی که جزء کتب اربعه ی شیعه بشمار می آید و نیز الرد علی القرامطه، کتاب الرجال، کتاب رسائل الائمه (علیهم السلام)، کتاب تعبیر الرؤیا و کتاب ماقیل فی الائمه (علیهم السلام) من الشعر.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۳ / ۳۷۹؛ طبقات الفقهاء، ۴ / ۴۷۹-۴۸۰؛ سیر اعلام النبلاء، ۱۵ / ۲۸۰٫

[۶۲] محمد بن عبدالله بن محمد بن عبیدالله بن بهلول

نام: محمد
نام پدر: عبدالله
کنیه و لقب: ابوالفضل
اسم اشهر: شیبانی
سال و محل تولد: –
سال و محل وفات: ۳۸۷ ه‍، بغداد
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

نسب او با یازده واسطه به ذهل بن شیبان می رسد. او برای استماع حدیث مسافرت بسیار کرد و صاحب تألیفاتی شد. در آغاز کار در نقل حدیث اهتمام داشت که از هر کسی نقل نکرده باشد ولی عاقبت مختلط الحدیث شده و پس از آن زندگی را با مسامحه و بی مبالاتی گذرانده است، اینک در بین اکثر علمای رجال مورد قدح و طعن است و روایات او را مردود می شمارند. در تاریخ بغداد نیز گوید محمد بن عبدالله به بغداد آمده و از محمد بن جریر طبری و محمد بن عباس یزیدی و گروه بسیاری از مصری ها و شامی ها و غیر ایشان روایت کرده و کثیر التخلیط بوده و غرائب حدیث را نیز روایت نموده و احادیثی موافق مذهب رافضیه وضع کرده و در مسجد شرقیه املا می کرده است. در بیست و نهم ربیع الاخر سال سیصد و هشتاد و هفت هجرت در بغداد جان بجان آفرین تسلیم کرد.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۲ / ۳۷۶٫

[۶۳] معبدی، محمد بن فارس بن حمدان بن عبدالرحمن بن محمد بن صبیح

نام: محمد
نام پدر: فارس
کنیه و لقب: ابوبکر، عطشی
اسم اشهر: معبدی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۶۱ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: قلانسی، حسن بن علی معمری، ماحوزی، مقدسی و ارسوفی
شاگردان: دارقطنی، رزاز، ابوبکر برقانی و ابونعیم اصفهانی

سرگذشتنامه:

گویند او از اولاد ام معبد خزاعی است. خطیب گوید: از ابونعیم اصفهانی درباره ی او پرسیدم او گفت: معبدی شدیداً رافضی است و در حدیث ضعیف است و از او به اسناد از ابن عباس نقل شده است که از رسول خدا پرسیدم: آیا برای نجات از آتش جوازی است، فرمود آری دوستی علی بن ابیطالب.

منابع و مآخذ:

خطیب بغدادی، ۳ / ۱۶۱-۱۶۲٫

[۶۴] نوبختی، حسن بن حسین

نام: حسن
نام پدر: حسین
کنیه و لقب: ابومحمد، کاتب
اسم اشهر: نوبختی
سال و محل تولد: ۳۲۰ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۰۲ [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: علی بن عبداله بن مبشر واسطی و قاضی محاملی.
شاگردان: برقانی، طناجیری، تنوخی و ازهری

سرگذشتنامه:

خطیب بغدادی گوید: ازهری او را رافضی می داند و برقانی می گوید او معتزلی است و تمایل به شیعه دارد ( معتزلی یتشیع )، ولی مشخص شده که او راستگو است.

منابع و مآخذ:

خطیب بغدادی، ۷ / ۳۹۹٫

[۶۵] اِبن زُبَیْر، ابوالحسن علی بن محمد بن عبید بن زبیر قریشی اسدی کوفی

نام: علی
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالحسن / ابن کوفی
اسم اشهر: ابن زبیر
سال و محل تولد: ۲۵۴ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۴۸ ق، بغداد
مذهب و شریعت: [ن.م]
رشته ی علمی و تخصص: ادب، کتابت و حدیث
شاگردان: ابوعبدالله محمد بن اسد کاتب بغدادی

سرگذشتنامه:

وی از تبار اسد بن عبدالعزّی بن قصّی بن کلاب و از قوم و قبیله ی زبیر بن عوام برادرزاده ی حضرت خدیجه بنت خویلد است. پدرش از مردم کوفه بود، ولی در بغداد اقامت گزید و از روزگار پدر به فراگیری دانش پرداخت. پدرش ارث فراوانی برای او بر جای نهاد و او همه را در راه دانش اندوزی، فراهم آوردن کتابخانه، خریدن و نسخه برداری کتاب و کمک به دانش پژوهان بینوا صرف کرد. وی با نسخه برداری های نیکو و دقیق موجب جلب اعتماد دانشمندان شد، چنانکه نویسندگان برای اعتبار بخشیدن به نوشته های خود از نسخه هایی استفاده می کردند که به خط ابن زبیر بود.

آثار:

الهمز، القلائد و الفرائد در لغت و شعر و همچنین کتابی در معانی شعر به وی نسبت داده شده است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۶۱۶-۳ – ۶۱۷؛ الفهرست طوسی، ۶۹٫

[۶۶] ابواحمد، حسن بن عبدالله

نام: حسن
نام پدر: عبدالله
کنیه و لقب: ابواحمد [ن.م]
اسم اشهر: حسن بن عبدالله عسکری
سال و محل تولد: ۲۹۳ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۸۲ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: ادب، حدیث و فقه
استادان: ابن ابی داوود سجستانی و ابن دُرید
شاگردان: شیخ صدوق

سرگذشتنامه:

او یک چند در شهرهای بغداد، اصفهان و بصره بسر برد. با صاحب بن عباد، وزیر آل بویه دوستی و مکاتبه داشت و صاحب، فضل وی را می ستود. ابواحمد در بسیاری از علوم روزگار خویش دست داشت و تنوع موضوعات کتاب هایی که نوشته، از فضل فراوان او حکایت می کند. وی از مشایخ شیخ صدوق بود و ابوعباد صایع شوشتری و عده ی بسیاری از وی روایت می کردند. اوباحمد مؤلفی پرکار بود، اما امروزه از کتاب های فراوانی که وی نوشته، تنها شمار اندکی به دست مانده است.

آثار:

الزواجر و المواعظ، التفضیل بین بلاغتی العرب و العجم، الحکم و الامثال، المختلف و المؤتلف، راحه الارواح، تصحیح الوجوه و النظائر و المصون و صناعه الشعر

منابع و مآخذ:

دایره المعارف تشیع، ۶ / ۲۹۷٫

[۶۷] ابوالحسن بَتّی، احمد بن علی

نام: احمد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: [ن.م]
سال و محل تولد: ۳۳۰ یا ۳۴۰ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۰۵ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شافعی
رشته ی علمی و تخصص: ادب، شعر و حدیث
استادان: زید بن ابی بلال و از ابوبکر بن مقسم مقری روایت می کرد
شاگردان: علی بن محسن تنوخی را از جمله شاگردان او روایت کرده اند.
مناصب و مقام ها: وی مدت مدیدی کتابت خلیفه را برعهده داشت.

سرگذشتنامه:

وی قرآن را با صورتی خوش تلاوت می کرد و گویند حافظ آن بود. در حدیث نیز دست داشت. وی از هر دانشی بهره ای داشت و به گفته ی ابوالقاسم مغربی وزیر، از یادگیری هیچ شاخه ای از علوم ناتوان نبود. خطیب بغدادی او را مردی دانشمند، شوخ طبع و بذله گو معرفی کرده است.

آثار:

تصنیف چند اثر با نام های القادری، العمیدی و الفخری به وی منسوب است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳۳۱-۵ / ۳۳۲؛ خطیب بغدادی، ۴ / ۳۲۰٫

[۶۸] ابوالحسن علی بن عیسی بن داوود بن جراح

نام: علی
نام پدر: عیسی
کنیه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: ابن جراح
سال و محل تولد: ۲۴۵ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۳۴ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: ادب، سیاست و حدیث
مناصب و مقام ها: سمت وزارت دولت بنی عباس

سرگذشتنامه:

از دوران کودکی و نوجوانی او اطلاعی در دست نیست. ابواحسن در حدود ۲۰ سالگی وارد کارهای دیوانی شده است. علی بن عیسی که صولی از او با القاب تاج الدوله و جمال الدوله یاد کرده است، در میان وزیران خلفا در سده ی ۴ ق از پایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. از رجال مشهور دولت بنی عباس که در اوایل سده ی ۴ ق و آغاز هرج و مرج های سیاسی و نظامی که به فروپاشی سلطه ی دستگاه خلافت انجامید، یک چند به وزارت نشست. وی در تمام وزارت یا ریاست دیوان ها، نه تنها کوشید تا برخی از مالیات هایی را که خاصه بر دوش کشاورزان و پیشه وران سنگینی می کرد بردارد، بلکه همواره کارگزاران دولت را از ستم بر مردم برحذر می داشت و از نامه های او به عاملان شهرها آشکار است که تا چه حد در برانداختن رسوم ظالمانه و تشویق به دادگری می کوشیده است. به نظر می رسد در اواخر عمر خارج از غوغای سیاست، اما سخت محتشم در بغداد می زیسته است و از احترامی عظیم برخوردار بوده است، چنانکه وقتی معزالدوله ی دیلمی وارد بغداد شد، ابوجعفر صیمری یار و مشاور امیر دیلمی، ابن جراح را بسیار بزرگ داشت و معزالدوله را نیز واداشت تا با او به احترام بسیار رفتار کند.

آثار:

قلقشندی کتابی در علم مناظر به او نسبت داده و ابن ندیم کتاب های جامع الدعاء، معانی القرآن و تفسیره و کتاب الکتاب و سیاسه المملکه و سیده الخلفاء را از آثار او دانسته است. نیز احمد بن یوسف معروف به ابن دایه کتاب مختصر المنطق را به نام علی بن عیسی تألیف کرد. از توقیعات او که آن را بیش از ۳۰/۰۰۰ دانسته اند، معلوم می شود که مردی بلیغ و فصیح بوده و در ادب عرب دستی قوی داشته است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۲۲۰-۳ / ۲۲۵؛ قلقشندی، ۱ / ۴۷۶٫

[۶۹] فارسی، حسن بن احمد یا حسن بن علی بن احمد بن عبدالغفار بن محمد بن سلیمان بن ابان

نام: حسن
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوعلی
اسم اشهر: فارسی / ابوعلی فارسی / فَسَوی / شیرازی
سال و محل تولد: ۲۸۸ ه‍، فسا در توابع شیراز
سال و محل وفات: ۳۷۷ ه‍، بغداد
مذهب و شریعت: معتزلی
رشته ی علمی و تخصص: ادب، حدیث، لغت و نجوم
استادان: زجاج و ابن السراج
شاگردان: سید رضی، ابن جنی و علی بن عیسی ربعی

سرگذشتنامه:

او مدتی سیاحت کرد و یک چندی در حلب نزد سیف الدوله بن حمدان بود و بارها با ابوالطیب متنبی ملاقات و مباحثه نمود و عاقبت به بلاد فارس رفت و در دربار عضدالدوله ی دیلمی قربی به سزا یافت و به مقامی عالی رسید و کتاب ایضاح را برای او تألیف کرد. عضدالدوله با آن همه اقتدار و عظمت که خود در شمار علمای نحو و ادب و فنون عربیه است گفته است که من در نجوم، غلام ابوالحسین رازی صوفی و در نحو غلام ابوعلی می باشم.

آثار:

ابیات الاعراب، الاغفال فی ما اغفله الزجاج من المعانی، تفسیر القرآن، حاشیه ی کتاب سیبویه، الحجه فی القرائات، شرح ابیات ایضاح، العوامل المأه، مختصر عوامل الاعراب، المسائل العسکریات، المسائل القصریات، المسائل الکرمانیات، المسائل المجلسیات و المقصور و الممدود.

آثار خطی:

اعراب القرآن، الاولیات، الایضاح، التذکره و التکلمه در نحو.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۳ / ۱۷۱٫

[۷۰] حسن بن عبدالله بن سعید بن زید بن حکیم لغوی

نام: حسن
نام پدر: عبدالله
کنیه و لقب: ابواحمد
اسم اشهر: عسکری
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۸۲ ه‍ [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: ادب، حدیث و لغت

سرگذشتنامه:

نوادر بسیاری بدو منسوب و صاحب بن عباد وزیر معروف دیالمه به مجالست و ملاقات وی راغب و محبت های بسیاری درباره ی او داشته، ولکن وسایل ملاقات فراهم نمی شده تا آنکه در عسکر مکرم که مولد و وطن ابواحمد بوده، اختلافی بهم رسیده و صاحب فرصت را غنیمت شمرده و در باطن ملاقات ابومحمد را در نظر داشته و از مؤیدالدوله ابن بویه درخواست نمود که اسکات غائله را به عهده ی خود صاحب موکول دارد. پس، بعد از ورود به آن شهر انتظار داشت که ابومحمد پیش وی رفته و مراسم ملاقات را معمول دارند، لکن ابواحمد به عذر پیری و ناتوانی از رفتن به محضر وزیر امتناع نموده، پس آن وزیر نامه ای بدو نوشته و با شعر با هم مکاتبه کردند. پس از آنکه صاحب جواب را دید، از تضایف آن بیت که از اشعار صخر بن عمر و بن شرید برادر خنس شاعره ی مشهوره است، در شگفت شده و گفت اگر می دانستم که این بیت به دست ابواحمد رسیده هر آینه اشعار خود را بدان قافیه نمی نوشتم.

آثار:

الحکم و الامثال، الزواجر و المواعظ، علم المنطق و المختلف و المؤتلف.

آثار چاپی:

التصحیف و التحریف، تصحیفات و المحدثین فی غرائب الحدیث.

آثار خطی:

الاوائل

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۳ / ۸۶، دهخدا، ۱۰ / ۱۵۸۸۵٫

[۷۱] مطرز، محمد بن عبدالله الواحد بن ابی هاشم

نام: محمد
نام پدر: عبدالله
کنیه و لقب: ابوعمر / ابوعمرو،‌ زاهد
اسم اشهر: مطرز / غلام ثعلب / صاحب ثعلب
سال و محل تولد: – ابیورد
سال و محل وفات: ۳۴۴ یا ۳۴۵ ه‍، بغداد
مذهب و شریعت: [ن.م]
رشته ی علمی و تخصص: ادب، لغت و حدیث
استادان: ثعلب نحوی

سرگذشتنامه:

باری، محمد حدیث و فن اعراب و لغت را متقن ساخته او را در قوه ی حافظه و کثرت احاطه به لغت از نوادر عصر می شمارند. کثرت حفظ و استحضار ذهن او موجب حیرت بود با این همه مشایخ حدیث، روایات او را تصدیق کرده و اسنادش را توثیق می نمایند. فی الجمله گویند که طینت مطرز یا محبت معاویه و عداوت حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) سرشته و یک جزوه در فضائل معاویه نوشته و هر کسی را که برای درس خواندن نزد او حاضر شدی، نخست به قرائت همان جزوه الزامش کردی، ولکن از ریاض العلما امامی بودن وی منقول و از علی بن طاوس نیز نقل است که در کتاب سعد السعود، مقداری از روایات مطرز را که در مناقب اهل بیت (علیهم السلام) است مذکور داشته است و در تنفیح المقال مجهول الحاش شمرده است.

آثار:

اخبارالعرب، اسماء الشعراء و تفسیرها، الساعات، شرح الفصیح، الشوری، العشرات، فائت الجمهره، فائت المستحسن، القبائل، النوادر و الیواقیت.

آثار خطی:

العشرات.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۴ / ۳۳٫

[۷۲] بنت سید رضی الدین علی بن طاووس

او از زنان دانشور شیعه است. علوم اسلامی و فنون ادب و معارف الهی را از محضر پدرش سید بن طاووس فراگرفت و در اکثر علوم ترقی شایانی کرد و از زنان دانشمند و نویسنده ی امامیه در زمان خود بود. سید بن طاووس در کتاب خود کشف المحجه خطاب به پسرش سید محمد اشاراتی درباره ی استعداد و مقام علمی او دارد و می گوید که شرح مفصل تر آن را در کتاب البهجه ثمره المهجه آورده است. سپس اجازه ای برای همین دختر و برادرانش سید محمد و سید علی نگاشته است.

منابع و مآخذ:

دایره المعارف تشیع، ۳ / ۴۲۳٫

[۷۳] ابوبُشرِ عَمّی، احمد بن ابراهیم بن مُعّلی بن اسد

نام: احمد
نام پدر: ابراهیم
کنیه و لقب: ابوبُشر، عمّی
اسم اشهر: [ن.م]
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: بعد از ۳۵۰ ق
مذهب و شریعت: امامی
رشته ی علمی و تخصص: تاریخ و حدیث
استادان: عبدالعزیز بن یحیی جلودی، محمد بن زکریا غلابی و زکریا بن یحیی ساجی
شاگردان: راویان ابوبُسر عبارتند از: ابوالفرج اصفهانی، محمد بن وهبان دبیلی و حسین بن حصین عمی.

سرگذشتنامه:

از زندگی ابوبشر یا ابوبسر اطلاع اندکی در دست است. نسبت او به « عمّ » که لقب نیای بزرگش مره بن مالک، از موالی قبیله ی بنی تمیم بود باز می گردد. مره بن مالک به همراه طایفه ی خود به فارس کوچ کرده بود، ولی ابوبسر، پدر و عمش در بصره اقامت داشتند. رجال نویسان امامی او را ثقه شمرده و تصریح کرده اند که وی از محدثان اهل سنت بسیار روایت داشته است.

آثار:

ابوبُسر تألیفاتی در تاریخ و حدیث داشته که نسخه های آنها در دست نیست و نجاشی فهرستی از آنها به دست داده است: التاریخ، مناقب امیرالمؤمنین (علیه السلام)، اخبار صاحب الزنج بالبصره، الفرق، اخبار السید اسماعیل ( الحمیری )، شعر السید، عجائب العالم، مثالب القبائل، محن الانبیاء و الاوصیاء و الاولیاء و الابواب الدافعه را به وی نسبت داده اند.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۲۱۱-۵ / ۲۱۲٫

[۷۴] ابونعیم اصفهانی، ابونعیم احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران

نام: احمد
نام پدر: عبدالله
کنیه و لقب: ابونعیم، حافظ / تاج المحدثین
اسم اشهر: ابونعیم اصفهانی
سال و محل تولد: ۳۳۴ یا ۳۳۶ ق، اصفهان
سال و محل وفات: ۳۴۰ ق، اصفهان ( آب بخشان )
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: تاریخ، فقه و حدیث
استادان: پدرش ( عبدالله بن احمد )، عبدالله بن جعفر بن فارس، احمد بن بندار شعار، ابوالشیخ اصفهانی، ابوالقاسم طبرانی، ابواحمد عسال، دارقطنی، حاکم نیشابوری، ابوبکر آجری، ابوبکر بن خلاد نصیبی، ابراهیم بن ابی العزائم، محمد بن احمد معدل، محمد بن حبیش، ابوبکر قطیعی، ابن صواف، محمد بن محمود برقی، محمد بن احمد انماطی، محمد بن اسحاق اهوازی و حسن بن سعد عبادانی مطوعی.
شاگردان: خطیب بغدادی، ابوالقاسم هزلی و ابوعلی حداد

سرگذشتنامه:

او از خاندان قدیم اصفهان بود. سر دودمان آن خاندان، مهران، که مولای عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بود اسلام آورد و اعقابش در اصفهان ساکن شدند. جدش احمد، زاهد و مرتاض و پدرش از علمای اصفهان بود. علامه مجلسی صاحب بحارالانوار نیز از نواده های اوست. ابونعیم اصفهانی تحصیلات خود را در اصفهان آغاز کرد و سپس برای تکمیل مطالعات و جمع حدیث به بلاد عراق و خراسان و حجاز سفر کرد و شهرهای مختلف خراسان و دیگر نقاط ایران همچون گرگان و همدان و نیز شهرهای گوناگون عراق، حجاز، شام و مصر و حتی چنانکه گفته اند صقلیه و اندلس را درنوردید. هنوز بسیار جوان بود که در حدیث نامبردار گردید و سراسر عمر طولانی خود را صرف تألیف و تدریس کرد.

آثار:

مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، منقبه المطهرین و مرتبه الطیبیین، اربعون حدیثاً فی المهدی (عج)، الخصائص فی فضل علی (علیه السلام)، حدیث الطیر، ذکر المهدی و نعوته و حقیقه مخرجه و ثبوته، دلایل النبوه، طب النبی ( به نقل دمیری در حیات الحیوان )، فضائل الخلفاء، حلیه الابرار، الفتن، الشعراء، مختصر الاستیعاب، معرفه الصحابه و طبقات المحدثین.

آثار چاپی:

الاربعین علی مذهب المتحققین من الصوفیه، الامامه و الرد علی الرافضه، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ذکر اخبار اصفهان، صفه الجنه، الضعفاء و المنتخب من کتاب الشعراء.

آثار خطی:

الجامع بین الصحیحین، جزء صنم جاهلی یقال له قراض، صفه النفاق، نعت المنافقین و الطب النبوی، فضل الدیک، مختصر ریاضه الابدان، فضیله العادلین، الولاه، مااقتفی ابوبکر بن مردویه علی الطبرانی و خرق حدیث ان لله تسعه و تسعین اسماء.

منابع و مآخذ:

دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۶ / ۳۳۶؛ دایره المعارف تشیع، ۱ / ۴۴۴٫

[۷۵] خطیب بغدادی، احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی بغدادی

نام: احمد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوبکر [ن.م]
اسم اشهر: خطیب بغدادی
سال و محل تولد: ۳۹۲ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۶۳ ه‍، بغداد
مذهب و شریعت: حنبلی و بعد شافعی
رشته ی علمی و تخصص: تاریخ، فقه، حدیث و شعر
استادان: ابوبکر برقانی، ازهری
اوضاع و شرایط سیاسی و اجتماعی زمان: زمانی که فتنه ابوالحارث بساسیری در دارالسلام بغداد شعله ور شد و کارها سخت گردید، ابوبکر خطیب از دود آن آتش جانسوز زیستن نتوانست و چون خود را به رأی العین، اسیر دست هلاکت نگریست، لاجرم متواری شد.

سرگذشتنامه:

او خطیبی حافظ و یکی از مشاهیر ائمه ی ادب و صاحب تصانیف بسیار است. او از بزرگان عصر خویش در بصره، بغداد، دینور، کوفه سماع داشت و در سال ۴۱۵ ه‍ عزم زیارت خانه ی خدا کرد. پس از دفع فتنه بساسیری در سال ۴۵۱ به بغداد بازگشت و تا ماه صفر سال ۴۵۷ مجموع کتاب ها و مصنفات خود را در آنجا روایت کرد و از بغداد به صور رفت و مدتی در آن شهر بود تا اینکه در سال ۴۶۲ ق به طرابلس و حلب رفت و سال ۴۶۲ به بغداد برگشت و تاریخ بغداد را روایت کرد.

اضافات:

مؤتمن ساجی می گوید: بعد از دارقطنی به بغداد، احفظ از خطیب نبود و در منتظم آمده است که: خطیب در مکه ابوعبدالله بن سلامه قضاعی را دیدار کرد و از او حدیث شنید و بر کریمه دختر احمد مروزی صحیح بخاری را در پنج روز بخواند و به بغداد بازگشت و به رئیس الرؤسا ابوالقاسم بن سلمه وزیر القائم بامرالله پیوست. در این هنگام، برخی از جهودان نامه ای در باب اسقاط جزیه از اهل خیبر آوردند که مدعی بودند که از پیغمبر است به خط علی بن ابی طالب (علیه السلام) و شهادت صحابه. رئیس الرؤسا نامه را به ابوبکر خطیب نمود. خطیب گفت: این نامه مزور است. گفتند: از کجا دریافتی؟ گفت: در این نامه شهادت معاویه بن ابی سفیان باشد و او روز فتح، اسلام آورده و فتح خیبر به سال هفتم هجرت است و شهادت سعد بن معاذ است و وی در روز جنگ خندق در سال پنجم هجرت مرده است. سمعانی گوید: به خط پدر خود خواندم که از ابوالحسن بن طیوری به بغداد شنیدم که او می گفت بیشتر کتاب های خطیب جز تاریخ بغداد از کتب صوری گرفته شده و صوری آنها را شروع کرده بود و به پایان نرسانید و این صوری را، در صور خواهری بود که پس از مرگ وی ۱۲ عدل کتاب نزد آن خواهر از وی بجا ماند و آنگاه که خطیب به شام رفت، از آن کتاب ها به دست آورد و کتاب های خود را از آنها تألیف کرد.

آثار چاپی:

تاریخ بغداد و مقدمه ی تاریخ بغداد.
الاسماء و الالقاب، من وافق کنیته اسم ابیه، من حدیث فَنِسی، روایه الاباء عن الابناء، تقیید العلم و اقتضاء العلم العمل.

آثار خطی:

الکفایه فی قوانین الروایه یا فی معرفه اصول الروایه.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۱ / ۳۹۷؛ لغت نامه ی دهخدا، ص ۱۲۳۹-۱۲۴۸٫

[۷۶] ابن عَدّی، ابواحمد عبدالله بن عدی بن عبدالله جرجانی

نام: عبدالله
نام پدر: عدی
کنیه و لقب: ابواحمد، ابن قطان
اسم اشهر: ابن عدی
سال و محل تولد: ۲۷۷ ق، گرگان
سال و محل وفات: ۳۶۵ ق، گرگان
مذهب و شریعت: [ن.م]
رشته ی علمی و تخصص: رجال و حدیث
استادان: شمار استادان ابن عدی بیش از ۱۰۰۰ تن است، از آن جمله محدثان سرشناسی مانند بخاری، نسائی، ابویعلی موصلی، ابوبکر بن ابی شیبه، ابن ابی داوود سجستانی، طحاوی و نیز ابوحفض سعدی در حدیث.
شاگردان: حمزه بن یوسف سهمی، ابوطالب یحیی بن حسین ابوالعباس، ابن عقده و ابوحامد اسفراینی.

سرگذشتنامه:

ابوعدی در ۱۳ سالگی فراگیری حدیث را نزد ابوحفص سعدی آغاز کرد. وی کثیر السفر بود و در پهنه ی جغرافیایی وسیعی بین خراسان و مصر در شهرهایی همچون سمرقند، بخارا، بغداد، کوفه، بصره، موصل، حمص، حلب، دمشق، بعلبک، اسکندریه و مصر حدیث شنیده و حدیث گفته است. وی در زادگاه خود گرگان درگذشت.

آثار:

الکامل فی ضعفاء الرجال.

آثار خطی:

اسامی من روی عنهم البخاری.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۲۱۵-۲۱۶٫

[۷۷] ابن غضائری، احمد بن حسین بن عبیدالله بن ابراهیم بن عبدالله

نام: احمد
نام پدر: حسین
کنیه و لقب: غضائری
اسم اشهر: ابن غضائری
سال و محل تولد: [ن.م]، [بغداد]
سال و محل وفات: [۴ ق]، [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: رجال، حدیث و خوشنویسی
استادان: پدرش حسین بن عبدالله که از محدثان بنام بغداد بوده، احمد بن عبدالواحد ابن عبدون و ابوالحسین محمد بن عثمان نصیبی

سرگذشتنامه:

زندگی وی در هاله ای از ابهام قرار دارد، چرا که در منابع رجالی شیعه همچون الفهرست و رجال طوسی، رجال نجاشی و آثار متأخر که با استناد به این منابع نوشته شده اند، شرح حالی از وی به دست داده نشده، همچنین از قراینی نظیر سندی که افندی به نقل از فلاح السائل ابن طاووس به دست داده، برمی آید که وفات وی چندی پس از فوت پدرش ( ۱۵ صفر ۴۱۱ ) واقع شده است. یاقوت او را از ادیبان و فضلا شمرده و افزوده که وی دارای خطی به روش خط خوشنویس معروف، وزیر ابن مقله بوده است. از بررسی برگرفته های نجاشی از ابن غضائری برمی آید که وی در شناخت آثار امامیه اهتمام بسیار داشته و حتی برخی کتاب ها را تنها او دیده و شناسانیده است.

آثار:

طوسی در مقدمه ی الفهرست آنجا که درباره ی فهرست های امامیه سخن می گوید، یادآور شده که ابن غضائری دو کتاب یکی در ذکر مصنفات، و دیگری در یادکرد ( اصول ) امامیه تألیف کرده است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳۶۱-۴ / ۳۶۲٫

[۷۸] ابن ولید، ابوجعفر بن حسن بن احمد بن ولید

نام: محمد
نام پدر: حسن
کنیه و لقب: ابوجعفر
اسم اشهر: ابن ولید قمی
سال و محل تولد: ۳۴۳ ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: رجال، فقه، و حدیث
استادان: محمد بن صفار، سعد بن عبدالله اشعری، حسن بن متیل دقاق و عبدالله بن جعفر حمیری
شاگردان: شیخ صدوق، هارون بن موسی تلعکبری، ابن ابی جید و علی بن حسین بن بابویه

سرگذشتنامه:

رجال نویسانی که از ابن ولید یاد می کنند، او را دانشمندی ثقه و بلندآوازه می خوانند. وی به احتیاط کردن در قبول حدیث ممتاز بود. چندانکه اگر راوی یا روایتی را می پسندید، دیگران نیز که به وسواس و دقت او آگاهی داشتند بی چون و چرا می پذیرفتند.

آثار:

الجامع و التفسیر.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۱ / ۳۷۵٫

[۷۹] احمد بن محمد بن احمد بن طرحان

نام: احمد
نام پدر: [ن.م]
کنیه و لقب: [ن.م]
اسم اشهر: کاتب جرجرائی
سال و محل تولد: [جرجرا]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: رجال و حدیث

سرگذشتنامه:

او از ثقات شیعه، صحیح السماع و مؤلف کتاب ایمان ابیطالب می باشد. معاصر و صدیقش نجاشی ( م ۴۵۰ ه‍ ) بعد از توصیف او به اوصاف مذکور گوید که او به دست شخصی معروف به ابن العباس محض به زعم علوی بودن او مقتول گردید و صحیح السماع در اصطلاح رجالی عبارت از کسی است که فقط از ثقه روایت کرده یا از کسی روایت می کند که او از غیر ثقه روایت نمی کند و جرجرائی به فتح هر دو جیم منسوب به شهری جرجرا نام است مابین واسط و بغداد از توابع نهروان که آن هم مثل اکثر بلاد دیگر نهروان خراب شده است.

آثار:

ایمان ابی طالب (علیه السلام)

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۳ / ۳۳۲؛ دهخدا، ۱۲ / ۱۷۹۰۵

[۸۰] دارقطنی، علی بن عمربن احمد بن مهدی بغدادی

نام: علی
نام پدر: عمر
کنیه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: دارقطنی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۸۰ ق، بغداد
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: رجال، فقه و حدیث

سرگذشتنامه:

او از شیخ ابوالقاسم بغوی و جمعی دیگر از مشایخ روایت کرده و در مذهب شافعی تفقه نموده و در علم حدیث، مسلم تمامی عصر خود بوده است او در فقه و تفسیر و شعر و علوم ادبی و معرفت حال راویان، دستی توانا داشت. اکثر دیوان های عرب ( از جمله دیوان سید حمیری ) را از حفظ داشته و به همین جهت بعضی گمان به تشیع وی برده اند.

آثار:

المختلف و المؤتلف.

آثار چاپی:

السنن.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۲ / ۶٫

[۸۱] نجاشی، احمد بن علی بن احمد بن عباس بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم بن محمد بن عبدالله نجاشی

نام: احمد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوالخیر / ابوالحسین / ابوالعباس [ن.م]
اسم اشهر: نجاشی / شیخ نجاشی / ابن الکوفی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۵۰ ه‍ [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: رجال و حدیث
استادان: سید مرتضی علم الهدی

سرگذشتنامه:

از شیخ مفید و تلعکبری هارون بن موسی و پسرش محمد بن هارون و از احمد بن نوح سیرافی و از پدر خود علی بن احمد و ابن الغضائری احمد بن حسین و بسیاری از مشایخ وقت روایت کرده و جمعی از اکابر آن عصر نیز از وی روایت می کنند و او نیز مثل کلینی گاهی به واسطه ی عده روایت کرده، بلکه گاهی به واسطه ی جماعت و نظائر آن نیز روایت می کند. ناگفته نماند که عبدالله نجاشی جد اعلای صاحب ترجمه، احمد بن علی نجاشی والی اهواز و در آغاز زیدی مذهب بوده و سپس مستبصر شده و حضرت امام جعفر صادق هم رساله ی اهوازیه را در جواب سئوال او مرقوم فرمود. همین رساله عیناً در کتاب کشف الریبه ی شهید ثانی نقل و علاء الدین گلستانه نیز آن را شرح کرده است.

آثار:

اخبار بنی سنسن، اخبار الوکلاء الاربعه، اعمال الجمعه، التعقیب و تفسیر قرآن، الحدیثان المختلفان، فضل الکوفه و مواضع النجوم.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۴ / ۱۶۷٫

[۸۲] ابوالقاسم علی بن حسین بن احمد بن محمد

نام: علی
نام پدر: حسن
کنیه و لقب: ابوالقاسم، رئیس الرؤسا و شرف الوزراء
اسم اشهر: [ن.م]
سال و محل تولد: ۳۹۷ ق، بغداد
سال و محل وفات: ۴۵۰ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شافعی
رشته ی علمی و تخصص: سیاست، حدیث و فقه
استادان: از اسماعیل بن حسن صرصری و ابواحمد فرضی حدیث شنید. جدش ابوالفرج احمد نیز از مشایخ وی بوده است.
مناصب و مقام ها: وزیرالقائم بامرلله خلیفه ی عباسی، در آغاز از شهود رسمی بود ( پیش از وزارت )، برای مدت کوتاهی دبیر و پیشکار القائم بامرلله ( پیش از وزارت ).

سرگذشتنامه:

ابوالقاسم علی برخلاف نیاکانش شافعی بود. ابوالقاسم در آغاز یکی از شهود رسمی بود. در ۲۱ ربیع الاخر ۴۳۷ ق خلیفه ی القائم بامرالله عباسی او را به دبیری و پیشکاری و پس از مدت کوتاهی در ۸ جمادی الاول همان سال وی را با لقب رئیس الرؤسا به وزارت برگماشت. رئیس الرؤسا در دوران وزارتش درصدد برآمد که با فراهم آوردن امکانات افزایش قدرت خلیفه ی عباسی و احیای سنن، خطرات ناشی از اقتدار خلیفه ی فاطمی و اشاعه ی تشیع را دفع نماید. رئیس الرؤسا برای طرد و سرکوب ارسلان بساسیری امیرالامراء بغداد که به سبب ضعف امیر آل بویه در عراق از نیروی بسیار برخوردار بود، از هیچ کوششی فروگذار نکرد.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۶۲۰٫

[۸۳] ابن شِبْل، ابوعلی محمد بن حسین بن عبدالله بن احمد بن یوسف

نام: محمد
نام پدر: حسین
کنیه و لقب: ابوعلی [ن.م]
اسم اشهر: ابن شبْل
سال و محل تولد: ۴۰۱ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۳۷ ق، بغداد
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: شعر، ادب، فلسفه،‌ لغت، حدیث و طب
استادان: ابونصر یحیی بن جریر تکریتی
شاگردان: باخرزی

سرگذشتنامه:

ابن شبل اهل حریم طاهری، محله ای در قسمت بالای بغداد در جانب غربی یا شارع دارالرقیق بود و پس از مرگ در گورستان باب حرب به خاک سپرده شد. وی دارای توانایی های گوناگون علمی و ادبی و ویژگی های مطبوع شخصیت بود. اما هیچ یک از منابع قدیمی از طبیب بودن وی سخنی به میان نیاورده اند.

آثار:

از آثار ابن شبل چیزی بر جای نمانده است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۶۵ – ۴ / ۶۶٫

[۸۴] ابواسحاق کازرونی، ابراهیم بن شهریار بن زاران فرخ بن خورشید

نام: ابراهیم
نام پدر: شهریار
کنیه و لقب: ابواسحاق، شیخ مرشد
اسم اشهر: شیخ مرشد
سال و محل تولد: ۳۵۲ ق، نورد کازرون
سال و محل وفات: ۴۲۶ ق، نورد کازرون
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: عرفان، شعر، تفسیر و حدیث

سرگذشتنامه:

ابواسحاق در نورد کازرون متولد شد. پدر و مادر وی از زرتشتیانی بودند که پیش از ولادت او اسلام آورده بودند. خانواده ی ابواسحاق بسیار تنگدست بودند و از او می خواستند که برای تأمین معاش پیشه ای بیاموزد، اما چون اشتیاق او به فراگرفتن قرآن بسیار بود، عاقبت پدر و مادر و جدش پذیرفتند که او سحرگاهان پیش از رفتن به کار به درس قرآن رود. ابراهیم پس از تحصیل مقدمات علوم و مصاحبت با برخی از مشایخ فارس، بر آن شد که طریقت یکی از سه شیخ پرآوازه ی آن عصر را برگزیند و عاقبت از آن میان به طریقت ابن خفیف روی آورد. روایت مسلمان شدن ۲۴۰۰۰ نفر از مردم کازرون به دست او اگرچه اغراق آمیز می نماید، اما حاکی از محبوبیت وی در میان پیروان ادیان دیگر است. ابواسحاق در ۳۸۸ ق همراه ابوبکر عبادانی به سفر حج رفت و در راه نزد مشایخ و دانشمندان بصره، مدینه و مکه از جمله ابوالحسن علی بن عبدالله بن جهضم همدانی به استماع حدیث پرداخت و در مراجعت از مکه نیز همراه شیخ خویش، حسین اکابر بود. ابواسحاق مریدان بسیار داشت. محمود بن عثمان فهرستی طولانی از اسامی ایشان درآورده است. وی در میان وزیران و منصبان نیز دوستداران و مریدانی داشت، چنانکه امیرابوالفضل بن بویه ی دیلمی از جمله ی ایشان بود. ابواسحاق در پی بیماری سختی که چهارماه ادامه یافت، در نورد کازرون درگذشت. کراماتی که در زمان حیات و نیز پس از مرگ وی به او نسبت داده اند،‌حاکی از اعتقاد عامه ی مردم به اوست.
خواجوی کرمانی مثنوی روضه الانوار را در مرقد ابواسحاق سرود. همچنین تربت شیخ را « تریاق اکبر » گفته اند. ابواسحاق خود از نفوذ معنوی خویش آگاهی داشت. چنانکه گویند وصیت کرده بود که، « هرگاه شما را حادثه ای پیش آید، تعرض به صندوق تربت من کنید تا آن بلیّه مندفع گردد ».

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۷۱-۵ / ۱۷۲٫

[۸۵] ابوعلی رودباری، محمد بن احمد ( احمد بن محمد ) بن قاسم

نام: محمد
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوعلی
اسم اشهر: ابوعلی رودباری
سال و محل تولد: ۳۲۲ ق [رودبار]
سال و محل وفات: [ن.م] مصر
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: تصوف، عرفان، فقه، ادب و حدیث
استادان: جنید، ابوالعباس ابن سُریج، ثعلب، ابراهیم چربی، ابوالحسن نوری، ابوحمزه بغدادی و ابوعبدالله بن الجلاء
شاگردان: ابوعلی کاتب بن عطا، محمد بن عبدالله رازی، احمد بن علی وجیهی، معروف زنجانی و ابن خفیف

سرگذشتنامه:

برخی مانند سمعانیع او را به رودبار در ناحیه ی طوس نسبت داده اند و برخی دیگر گفته اند که او منسوب به رودبار از نواحی بغداد بوده است. از انتساب او به رودبار در ناحیه ی جبال نیز سخن به میان آمده است، با اینکه نمی توان در باب هیچ یک از این موارد اطمینان حاصل کرد، اما تصریح به بغدادی بودن او در مآخذ این احتمال را که وی از رودبار بغداد بوده است، تقویت می کند. همچنین او را از تبار بزرگان و وزیران ایران عصر ساسانی دانسته و سلسله نسبت وی را تا کسری رسانده اند. وی در بغداد از بزرگان صوفیه بهره گرفت، سپس راهی مصر شد و در همانجا سکنی گزید. ابوعلی علاوه بر مقام طریقتی، حافظ حدیث، فقیه و ادیب نیز بود. چنانکه او را به جامعیت در علم شریعت و حقیقت ستوده اند. ابوعلی رودباری در مصر درگذشت و در گورستان قرافه نزدیک مزار ذوالنون مصری مدفون شد.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۶ / ۴۰٫

[۸۶] احمد بن محمد دینوری

نام: احمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالعباس، استونه
اسم اشهر: دینوری
سال و محل تولد: [ن.م]، [دینور]
سال و محل وفات: ۳۴۰ / ۳۶۶ / ۳۶۷ ه‍، سمرقند
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: عرفان و حدیث
استادان: ممشاد دینوری

سرگذشتنامه:

او به علوم ظاهری و باطنی عالم، و بسیار عابد و زاهد و از مصاحبت مردم منتفر و مرید ممشاد دینوری بوده و از مصاحبت مشایخ دیگر نیز سود می برده و در میان این طبقه به زهد و تقوی و کرامت معروف بوده و سال ها در دینور و بغداد و نیشابور مشغول ارشاد و عاقبت در سمرقند اقامت گزیده و به ارشاد و موعظه پرداخته است. وی از حسین بن سعید روایت کرده و ابومحمد حسن بن حمزه حسین طبری از او روایت نموده است.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۲ / ۳۹؛ دائره المعارف تشیع، ۱ / ۵۲۶٫

[۸۷] ابن بَنّا، ابوعلی حسن بن احمد بن عبدالله بن بناء بغدادی حنبلی

نام: حسن
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوعلی
اسم اشهر: ابن بنّا
سال و محل تولد: ۳۹۶ ق، بغداد
سال و محل وفات: ۴۷۱ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: حنبلی
رشته ی علمی و تخصص: علوم قرآنی، حدیث و فقه
استادان: ابوالحسن حمامی، قاضی ابویعلی بن فرّاء حنبلی و ابوالفضل تمیمی

سرگذشتنامه:

ابن بنّا را داماد علی بن حسن قرمیسینی دانسته اند. کار و تحقیقات ابن بنا از علوم قرآن، حدیث، فقه و کلام فراتر رفت و در تاریخ، زندگی نامه، خطابه، لغت، علم تربیت و تعبیر رؤیا نیز وارد شد. ابن بنا در مسائل معین فقهی با دیگر فقیهان حنبلی اختلاف نظر داشت.

آثار:

یادداشت های روزانه ی ابن بنا، رساله فی السکوت، فضل التهلیل و ثوابه الجزیل.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۱۳۹-۱۳۹٫

[۸۸] ابن جُحام، ابوعبدالله محمد بن عباس بن علی بن مروان بن ماهیار

نام: محمد
نام پدر: عباس
کنیه و لقب: ابوعبدالله، بزاز
اسم اشهر: ابن جحام
سال و محل تولد: ۴ ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: تفسیر، حدیث و فقه
استادان: ابن جحام نزد کسانی چون ابن عُقده، محمد بن جعفر رزاز، حسن ابن محمد بن جمهور عمی، احمد بن ادریس قمی، علی بن سلیمان زُراری، محمد بن همام اسکافی، محمد بن جریر طبری، محمد بن عثمان بن ابی شیبه و محمد بن قاسم بن سلام و دیگر بزرگان آن عصر تحصیل و استماع حدیث کرده است.
شاگردان: هارون بن موسی تلعکبری

سرگذشتنامه:

از زندگی ابن جُحام چیزی دانسته نیست و حتی تاریخ ولادت و درگذشت و همچنین خاستگاه وی نیز نامعلوم است. هارون بن موسی تلعکبری در سال ۳۲۸ ق از ابن جُحام سماع حدیث کرده و به دریافت اجازه نائل شده است، از اینرو می توان دریافت که درگذشت ابن جُحام پس از این تاریخ بوده است. نجاشی علاوه بر اینکه ابن جُحام را دو بار توثیق کرده، برای وی تعبیر کثیر الحدیث را نیز به کار برده است. علامه حلی و حسن بن علی حلی نیز او را توثیق کرده اند.

آثار:

المقنع در فقه الاصول، الاوائل، التفسیر الکبیر، قرائه امیرالمؤمنین، قرائه اهل البیت، الناسخ و المنسوخ و تأویل مانزل فی النبی و آله.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۲۱۶٫

[۸۹] ابوعبدالله رودباری، احمد بن عطاء بن احمد

نام: احمد
نام پدر: عطاء
کنیه و لقب: ابوعبدالله
اسم اشهر: ابوعبدالله رودباری
سال و محل تولد: احتمالاً رودبار بغداد
سال و محل وفات: ۳۶۹ ق [صور]
رشته ی علمی و تخصص: علوم قرآنی و حدیث
استادان: وی از طریق علی بن عبدالله قائنی از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت حدیث کرده است و از ابوبکر بن ابی داوود سجستانی و یوسف بن یعقوب و کسان دیگر نیز روایت کرده است.

سرگذشتنامه:

نسبت وی به رودبار بغداد است و نشو و نمای وی در بغداد بود و روزگار درازی در آنجا بسر برد، اما بعداً به صور از بلاد شام رفت و بازمانده ی عمر را در آنجا گذرانید. ابوعبدالله در ظاهر به صورت قُرّایان بود.

آثار:

امالی که شامل ۳ مجلس است، الخلع، ادب الفقیر و الوصیه.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۶۸۳-۵ / ۶۸۴؛ خطیب بغدادی ۴ / ۳۳۶٫

[۹۰] حسن بن عبدالله بن مرزبان

نام: حسن
نام پدر: عبدالله
کنیه و لقب: ابوسعید
اسم اشهر: سیرافی / شیخ الشیوخ
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۶۸ ه‍، بغداد
مذهب و شریعت: حنفی
رشته ی علمی و تخصص: علوم قرآنی، ادب،‌ لغت، شعر، ریاضیات، کلام، فقه، حدیث و خط ( خوشنویسی )
استادان: ابن السراج و ابن درید
مناصب و مقام ها: قضاوت مذهب ابوحنیفه

سرگذشتنامه:

از اکابر علوم عربیه در نحو، لغت، شعر، ریاضیات، فقه، حدیث و علوم قرآنی است. تمام فنون یادگرفته را در بغداد تدریس می کرده و مدت پنجاه سال موافق مذهب ابوحنیفه با کمال درستکاری قضاوت نموده و فتوی داده و بر حکم و قضاوت خود اصلاً اجرتی نگرفته، بلکه اصلاً چیزی از کسی قبول نکرده و با دسترنج عمل کتابت امرار معاش می کرد، او خط بسیار خوبی داشته و همه روزه ده ورق به اجرت ده درهم که مقدار مصارف ضروریات او بوده می نوشته و پیش از نوشتن آن ده ورق به مجلس درس و قضاوت حاضر نمی شد. در تمامی آن پنجاه سال مقام قضاوت که مقامی سراپا تهمت است، اصلاً مورد طعن و ایرادی نبوده و خرده ای بر وی نگرفتند و علاوه بر مراتب علمیه، بسیار عابد و زاهد بود و چهل سال روزه گرفته است. گویند او تأسف بسیاری بر ایام جوانی خوردنی و هرگاه یکی از اقران خود را دیدی که زودتر پیر شده تسلیت یافتی.

آثار:

اخبار النحاه البصریین، الاقناع، الفات القطع و الوصل، دریدیه، شرح مقصوره ی ابن درید، صنعه الشعر و البلاغه‌، طبقات النحاه، المدخل الی کتاب سیبویه و الوقف و الابتداء.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۲ / ۲۷۴٫

[۹۱] محمد بن ابی احمد حسین طاهر بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم مجاب ابن امام موسی بن جعفر صادق

نام: محمد
نام پدر: ابی احمد حسین طاهر
کنیه و لقب: ابوالحسن، رضی
اسم اشهر: سید رضی / ذوالحسبین / شریف رضی
سال و محل تولد: ۳۵۹ ه‍، شنط
سال و محل وفات: ۴۰۶ ه‍، بغداد
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: علوم قرآنی و تفسیر، ترجمه، شعر، ادب و حدیث
استادان: شیخ ابواسحاق ابراهیم بن احمد بن محمد طبری، ابن السیرافی نحوی، ابوالفتح عثمان بن جنی، علی بن عیسی ربعی، ابوعبدالله محمد بن عمران، قاضی عبدالجبار معتزلی بغدادی، ابوحفص کتانی، عمر بن ابراهیم بن احمد قاری و شیخ مفید.
مناصب و مقام ها: امیرالحاج و نقیب النقباء

سرگذشتنامه:

سید رضی انجب سادات عراق و ابدع زمان بوده است. سید بعد از وفات پدر خود امیرالحاج و نقیب النقباء و مرجع تظلمات بوده، بلکه در حال حیات پدر نیز در سال ۳۸۰ ه‍ در ۲۱ سالگی، انجام وظایف مناصب مذکوره، به عهده ی او مفوض گشته و از کثرت شهامت و عزت نفس از هیچکس صله و جایزه قبول نکرده است و جایزه های آل بویه را نیز با آن همه مبالغه و اصراری که داشته اند، رد کرد. در حوالی ۱۰ سالگی شروع به گفتن شعر کرد به اشعر طالبیین و اشعر قریش یا به اشعر عرب موصوف بوده، نسب او با پنج واسطه به امام موسی بن جعفر (علیه السلام) می رسد.

آثار:

اخبار قضاه بغداد، منتخب شعر ابن الحجاج، انشراح الصدر « منتخب اشعار »، تعلیق الایضاح، تعلیق خلاف الفقهاء، تفسیر القرآن، تلخیص البیان عن مجازات القرآن، الحسن من شعر الحسین، زیادات فی شعر ابی تمام، طیب الخیال، مادار بینه و بین ابی اسحاق الصابی من الرسائل، مجازات الآثار النبویه، مجازات الحدیث، مختار شعر ابی اسحق صابی، نهج البلاغه و الخصائص ( خصائص الائمه ).

آثار چاپی:

حقائق التنزیل ( ۱۳۵۵ ه‍ ) در نجف اشرف، دیوان شعر در مصر، بیروت و بمبئی، مجازات الآثار النبویه ( ۱۳۲۸ ه‍ ) و نهج البلاغه.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۲۵۹/۲٫

[۹۲] ابراهیم بن حبیب السّقطی

نام: ابراهیم
نام پدر: حبیب
کنیه و لقب: ابواسحاق
اسم اشهر: السقطی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۹۱ ه‍ [ن.م]
مذهب و شریعت: سنی
رشته ی علمی و تخصص: فقه، حدیث و تاریخ

آثار:

جامع الفقه، لوامع الأمور، الرساله و کتاب التاریخ موصولاً به کتاب ابن جریر فی اخباره و اخبار اصحابه.

منابع و مآخذ:

طبقات الفقها، ۴ / ۱۰؛ دهخدا، ۱ / ۲۹۶؛ حاجی خلیفه ۲ / ۱۵۶۸٫

[۹۳] ابن بابویه، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه ی قمی

نام: محمد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوجعفر و شیخ صدوق
اسم اشهر: ابن بابویه / شیخ صدوق / عمادالدین
سال و محل تولد: ۳۱۱ ق یا ۳۰۵ ق، قم
سال و محل وفات: ۳۸۱ ق، ری
مذهب و شریعت: شیعه ی اثنی عشری
رشته ی علمی و تخصص: فقه، حدیث و ادب
استادان: پدرش ابوالحسن علی بن الحسین، ابوجعفر محمد بن الحسن بن احمد بن ولید شیخ فقهای قم، احمد بن ابی عبدالله البرقی، محمد بن موسی بن المتوکل، محمد بن علی قمی ملقب به ماجیلویه، حسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام، ابوالحسن محمد بن احمد بن علی بن اسدی، ابی قطان معروف به ابوعلی بن عبد ربّه رازیع ابوالطیب، حسین بن احمد بن محمد رازی و ابن الصلت قمی
شاگردان: شیخ مفید، ابن شاذان، غضائری، ابوجعفر دوریستی، حسین بن علی بن بابویه ی قمی برادر صدوق، حسن بن حسین برادرزاده اش، علی بن احمد بن عباس پدر شیخ نجاشی و شیخ ثقه صاحب کفایه الاثر
همفکران و رقیبان: رکن الدوله ی دیلمی ( م ۳۶۶ ق ) و صاحب بن عباد ( م ۳۵۸ ق ).

سرگذشتنامه:

شیخ صدوق در زمان حکومت آل بویه می زیست. ولادت او به دعای امام غائب (عج) صورت پذیرفته است. او با سفرهای دور و دراز در بلاد اسلامی و تألیفات بسیار که بعضی تعداد آنها را سیصد عنوان نوشته اند و با ارتباط با امرا و رجال و حضور در محافل سیاسی و علمی و در پرتو منطق قوی و وسعت معلومات و قلم و بیان و… موفق شد، مذهب شیعه ی اثنی عشری را ترویج و فقه و اصول و کلام شیعه را مدون نماید. به دعوت امیر رکن الدوله از امیران آل بویه در شهر ری ساکن شد تا مردم بتوانند برای اخذ احکام و علوم و معارف از او استفاده کنند: « ری » ظاهراً چون پایتخت دولت شیعی آل بویه و مرکز علما و رجال آن طایفه و میدان وسیعی برای تعلیم و تعلم علوم شرعی بود، نظر صدوق را جلب کرد. در سال ۳۵۵ ق به بغداد رفت و شیوخ فرقه ی امامیه از وی استماع حدیث نموده و شیخ مفید و ابن شاذان و غضائری و شیخ ابوجعفر محمد دوریستی و دیگر اکابر محدثین امامیه از او روایت حدیث می کنند و موافق فرموده ی شیخ حر عاملی، نظیر او در کثرت علم و حفظ و ضبط اخبار اسلامیه دیده نشده، بلکه اگر او نبود، آثار اهل بیت (علیهم السلام) به کلی محو و نابود می شد. در سال ۳۵۹ ق به خراسان رفت و مشهد رضوی را زیارت کرد و چندی هم در نیشابور و مروالرود بود. سفری به همدان داشت و بین سال های ۳۶۷ و ۳۶۸ ق باز به خراسان سفر کرد و دو بار به زیارت مشهد رضوی رفت و از شهرهای ماوراءالنهر چون سمرقند و فرغانه دیدن کرد و همه جا از سوی رجال و علمای شیعه مورد استقبال قرار می گرفت. شیخ صدوق در نزد امرای آل بویه بسیار محترم بود.

آثار:

من لایحضره الفقیه، عیون اخبارالرضا، التوحید، المقنع، علل الشرایع، ثواب الاعمال، معانی الاخبار،‌ جامع الاخبار، مصادقه الإخوان، خصال، رساله الاعتقادات،‌ الهدایه فی الاصول، عقاب الاعمال، اثبات الخلافه لامیرالمؤمنین، اثبات النصّ علی الائمه (علیه السلام) و بسیاری دیگر.

اضافات:

روزی به حسب درخواست رکن الدوله پدر عضدالدوله ی دیلمی به حضور سلطان رسید و پس از رفتن صدوق کسی از راه حسد عرضه داشت که این شیخ معتقد است سر مطهر امام حسین (علیه السلام) در سر نیزه سوره ی کهف می خوانده است. رکن الدوله صحت این نسبت را کتباً از شیخ صدوق استفسار نموده و صدوق در جواب نوشت: بلی این چنین قضیه به ما رسیده که آن سر مطهر یک چند آیه از آن سوره ی مبارکه خوانده، لیکن از ائمه ی اطهار به ما نرسیده و صحت آن را نیز انکار نداریم، زیرا در جایی که تکلم اعضا در باب معانی و شهادت آنها بر سیئات ایشان در روز قیامت از آیات قرآن ثابت و محقق باشد، چگونه روا نباشد که سر امام (علیه السلام) تکلم به قرآن مجید نموده و این کرامت باهره با اراده ی خداوند قادر از وی ظاهر گردد.

منابع و مآخذ:

دایره المعارف تشیع، ۱ / ۳۰۷؛ ریحانه الادب، ۲ / ۴۷۰؛ خطیب بغدادی، ۳ / ۸۹؛ دهخدا، ۱ / ۳۴۱٫

[۹۴] ابن بابویه، ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی

نام: علی
نام پدر: حسین
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن بابویه
سال و محل تولد: [ن.م] قم
سال و محل وفات: ۳۲۹ قم / ۳۲۸ بغداد
مذهب و شریعت: شیعه اثنی عشری
رشته ی علمی و تخصص: فقه و حدیث
استادان: کلینی ( محمد بن یحیی العطار، علی بن ابراهیم قمی و احمد بن ادریس اشعری )
شاگردان: عباس بن عمر کلوازانی، تلعکبری، ابوجعفر صدوق ( فرزند )، ابوعبدالله الحسین، احمد بن داوود قمی و سلامه بن محمد
همفکران و رقیبان: محمد بن یعقوب کلینی ( م ۳۲۹ ق )، ابونصر فارابی ( م ۳۳۹ ق ) و تلعکبری ( م ۳۸۵ ق )
مناصب و مقام ها: مرجع تقلید مردم قم و اطراف آن

سرگذشتنامه:

او در بغداد تدریس می کرد و در اواخر عمر در ری سکنی گزید و در دربار آل بویه و رکن الدوله و صاحب بن عباد او را گرامی می داشتند. در قم در خاندانی روحانی و اصیل تولد یافت و زندگی را از راه کسب و تجارت می گذرانیده است. چرا که ابن بابویه علاوه بر داشتن مقامی علمی، مردی بازرگان و صاحب مکنت نیز بوده و حجره و دفتر داشته است. در باب سفرهای او به عراق حداقل از سه سفر یاد کرده اند: نخستین سفر ظاهراً اندکی پس از وفات محمد بن عثمان ( م ۳۰۴ یا ۳۰۵ ق ) نایب امام زمان (علیه السلام) بوده است، سفر دوم در ۳۲۶ ق که تلعکبری از او استماع کرده است و آخرین سفر او به بغداد در ۳۲۸ ق بوده که ابوالحسن عباس بن عمر کلوازانی معروف به ابن ابی مروان از او اجازه گرفته است. علی بن بابویه در تمام دوره ی غیبت صغری، یعنی تا سال ۳۲۹ ق که سنه ی تناثر النجوم و سال مرگ علی بن محمد سمری آخرین وکیل امام غایب (عج) بوده، حیات داشته و با علمای مشهوری مانند محمد بن یعقوب کلینی و ابونصر فارابی و تلعکبری معاصر بوده است. او در اواخر عمر، سفری به عراق کرد و در سامره با حسن بن روح نوبختی سومین وکیل امام غایب (عج) دیدار نمود. مسائل خود را از او پرسید و جواب شنید. چندی هم در بغداد بسر برد و احتمالاً در آن شهر با محمد بن یعقوب کلینی دیدار نمود.

آثار:

ابن بابویه دانشمندی پرتألیف بوده و نجاشی تألیفات او را چنین برشمرده است: الوضوء، الصلوه، الجنائز، الإمامه و التبصره من الحیره،‌ الاملاء، نوادر کتاب المنطق، الاخوان، الشرایع که برای فرزندش فرستاده است، التفسیر،‌ النکاح، مناسک الحج، قرب الاسناد، التسلیم الطب، المواریث، المعراج و النساء و الولدان.

اضافات:

با توجه به نقل ابن ندیم در الفهرست، ابن بابویه به نقل از فرزندش ابی جعفر دارای دویست کتاب می باشد.

منابع و مآخذ:

دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۶۲-۶۱؛ ریحانه الادب، ۷ / ۴۰۱؛ دایره المعارف تشیع، ۱ / ۳۰۵؛ تاریخ فقه و فقها، ص ۱۱۹؛ طبقات الفقها، ۴ / ۲۸۳-۲۸۴؛ دهخدا، ۱ / ۳۴۱٫

[۹۵] اِبن بَرْهان، ابوالقاسم عبدالواحد بن علی عُکْبَری

نام: عبدالواحد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوالقاسم [ن.م]
اسم اشهر: ابن برهان
سال و محل تولد: حدود ۳۷۵ ق، شهرک عکبرا نزدیک بغداد
سال و محل وفات: ۴۵۶ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: حنفی
رشته ی علمی و تخصص: فقه، لغت، حدیث نسب شناسی، ادب و کلام
شاگردان: ابوالکرم مبارک بن فاخر نحوی

سرگذشتنامه:

در فقه تابع مذهب حنبلی بود، اما پس از مدتی به مذهب حنفی گروید. در کلام پیرو مذهب مرجئه ی معتزله بود. از دوران کودکی و جوانی او اطلاعی در دست نیست، همین قدر می دانیم که در بغداد در مجلس درس بسیاری از علما حاضر می شد و ادب و فقه و کلام را نزد آنان می آموخت. خوی شگفت و عادات غریب او موجب شد که بسیاری از نویسندگان به خصایص اخلاقی او اشاره کنند. مثلاً نوشته اند او مردی تندخوی بود یا آورده اند که اگر با شاگردان خود خوش رفتاری می کرد، حتماً از او آثاری مکتوب باقی می ماند.

آثار:

اصول اللغه، الاختیار فی الفقه، اللمع و شرح اللمع.

منابع و مآخذ:

دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۱۰۴ – ۱۰۳؛ خطیب بغدادی، ۱۱ / ۱۷٫

[۹۶] ابن حمزه، سید حسن بن حمزه بن علی مرعش

نام: سید حسن
نام پدر: حمزه
کنیه و لقب: ابومحمد، طبری
اسم اشهر: مرعشی، ابن حمزه
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۵۸ ه‍، آمل
مذهب و شریعت: شیعه ی امامیه
رشته ی علمی و تخصص: فقه، کلام، رجال و حدیث
استادان: محمد بن جعفر اسدی رازی، احمد بن ادریس قمی، محمد بن جعفر بن بطه ی قمی، محمد بن عبدالله بن جعفر حمیدی، علی بن ابراهیم قمی، علی بن حاتم قزوینی و محمد بن جریر رستم طبری
شاگردان: ابن عیاش جوهری، محمد بن احمد شاذان قمی، احمد بن علی نوح سیرافی، محمد بن محمد نعمان مفید، حسین بن عبیدالله غضائری و احمد بن عبدالواحد بن عبدون

سرگذشتنامه:

او عالم عامل عابد زاهد متدین کثیر المحاسن، از اجله ی فقهای شیعه و از اعاظم مشایخ امامیه در کتب رجالیه و از مشایخ شیخ مفید و تلعکبری می باشد و در سال سیصد و پنجاه و ششم هجرت به بغداد رفته و با مشایخ وقت ملاقات کرده است. تحصیل خود را در طبرستان آغاز کرد و از مشایخ آن دیار اخذ حدیث کرد. در تاریخی نامعلوم به مشهد سفری داشته و خود، مراحل سفر را به نظم کشیده است. سال ها در مشهد اقامت گزید، پس از مدتی سفری به قم داشته است. در حکایتی که غضائری از خود ابن حمزه نقل کرده، به مراحل تحصیل او در طبرستان، قم و تکمیل آن را عراق اشاره شده است.

آثار:

الاشفیه فی معانی الغیبه، تباشیر الشیعه، الجامع و الدروالغیبه، المبسوط فی عمل یوم و لیله، المرشد و المفتخر.

منابع و مآخذ:

ریحانه الادب، ۴ / ۱۱؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۳۶۷-۳۶۸

[۹۷] ابن حَمّاد، ابوالحسن علی بن حماد بن عبیدالله بن حماد عبدی بصری

نام: علی
نام پدر: حماد
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن حمّاد
سال و محل تولد: اوایل سده ی ۴ ق [ن.م]
سال و محل وفات: اواخر سده ی ۴ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: فقه، حدیث و شعر
استادان: عبدالعزیز بن یحیی بن احمد بن عیسی جلودی از محدثان بزرگ امامیه
شاگردان: حسین بن عبدالله غضائری

سرگذشتنامه:

از تاریخ ولادت و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست، اما می توان حدس زد که وی در طبقه ی شیخ صدوق ( م ۳۸۱ ) بوده و در اوایل سده ی ۴ ق بدنیا آمده است. از ابن حمّاد اشعار بسیاری در کتاب های شیعه نقل شده است که همگی در مدح و رثای ائمه ی معصومین (علیهم السلام) و ذکر مناقب و احوال ایشان است. اشعار وی نشان از وسعت دانش او در اخبار اهل بیت دارد و از خیال پردازی های شاعرانه تهی است و همه با براهینی مبتنی بر قرآن و حدیث، برای دفاع از مذهب امامیه سروده شده است. برای نمونه می توان به اشعار وی درباره ی ماجراهای غدیرخم، مناقب و امامت علی (علیه السلام) و جانشینان او به مناقب ابن شهرآشوب رجوع کرد.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳۶۰-۳ / ۳۶۱٫

[۹۸] ابن شاذان، ابوالحسن محمد بن احمد بن علی بن حسن با شاذان قمی

نام: محمد
نام پدر: احمد / احمدعلی
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن شاذان
سال و محل تولد: ۳۳۵ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۲۰ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: فقه و حدیث
استادان: پدرش، ابن قولویه ( از خویشاوندان او )، ابن سختویه، صرام نیشابوری، ابوالحسن احمد بن حسن رازی، احمد بن حسن نیشابوری، ابن مامویه اصفهانی، ابوغالب زراری، تلعکبری، ابن عیاش جوهری، ابوالمفضل شیبانی، ابن بابویه ی قمی ( شیخ صدوق )، احتمالاً ابن عقده و محمد بن حسن بن ولید.
شاگردان: ابوالفتح کراجکی، نجاشی، شریف ابوطالب زینبی، شیخ طوسی، ابونصر احمد بن شهریار خازن و محمد بن علی بن جعفر ادیب

سرگذشتنامه:

از زندگی وی چندان آگاهی نداریم، جز اینکه پدرش احمد نیز که به ابن شاذان معروف بود، از فقها و مشایخ شیعه بود. او یا پدرش نوه ی دختری ابن قولویه ی قمی بودند. نسبت کوفی که پاره ای منابع به آخر اسم ابن شاذان می افزایند، شاید دال بر این باشد که نیاکانش مهاجرانی بودند که از کوفه به قم آمده بودند. از بررسی مشایخ ابن شاذان می توان نتیجه گرفت که او دوران جوانی خود را در بغداد سپری کرده است. وی از سال های ۳۵۲-۳۵۵ در بغداد آغاز به فراگیری حدیث و احتمالاً دیگر علوم اسلامی کرده است. وی برای استماع حدیث به نواحی مختلف حومه ی بغداد چون محمدیه و رصافه سفر کرده است. وی در دوره ای از زندگی خود ( ۳۶۰-۴۱۰ ق ) به منظور ملاقات استادان و مشایخ مراکز علمی آن روزگار عزم سفر کرده و در برخی از این مراکز مدتی اقامت نموده است. وی به کوفه، ری، خراسان، نیشابور و مکه سفر کرد و سرانجام به بغداد بازگشت.

آثار:

مائه منقبه یا ایضاح دفائن النواصب، ردالشمس علی امیرالمؤمنین،‌ بستان الکرام، اجزاء و روایات ابن شاذان، کتابی در صحت خبر صعود علی (علیه السلام) بر دوش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و شکستن بتها.

منابع و مآخذ:

دایره المعارف تشیع، ۱ / ۳۳۵؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۵۳٫

[۹۹] ابن شعبه، ابومحمد حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی

نام: حسن
نام پدر: علی بن حسین
کنیه و لقب: ابومحمد،‌ حرانی
اسم اشهر: ابن شُعْبَه
سال و محل تولد: [ن.م] بغداد
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه ی امامیه
رشته ی علمی و تخصص: فقه، حدیث و رجال
شاگردان: شیخ مفید ( ۴۱۳ ق )

سرگذشتنامه:

اقامتگاه او بغداد بوده و در آنجا حوزه ی تدریس و بحث و مناظره داشته است.

آثار:

تحف العقول عن آل الرسول و التمحیص فی ذکر اخبار ابتلاء المؤمن.

منابع و مآخذ:

دایره المعارف تشیع، ۱ / ۳۳۷؛ تحف العقول، مقدمه. ( ن. ن. ب%