علم حدیث در دوران آل بویه (۱)

 حدیث در لغت به معنای تازه، جدید و نو است و در اصطلاح دینی به گفته، کارها و تقریر پیامبر یا امامان اطلاق و گاه به آن سنت گفته می شود. خبر، مترادف حدیث است. اثر معمولاً به آنچه از صحابه و تابعان روایت شده، گفته می شود و گاه مترادف احادیث نَبَوی هم بکار می رود. البته در این خصوص، اقوال متفاوت است. گاه حدیث را نسبت به خبر اعم مطلق می دانند و هر خبری را حدیث گویند، بدون عکس. بعضی اثر را مرادف خبر و بعضی اثر را مختص آنی که از صحابه رسیده باشد و حدیث را مختص به آنچه از پیغمبر رسیده باشد و خبر را اعم از هر دو دانسته اند. در هر حال، حدیث به همراه قرآن، اجماع، عقل در نزد شیعه و با قیاس در نزد اهل سنت اصول چهارگانه ی فقه محسوب می شود که در واقع پس از قرآن مهم ترین منبع استخراج احکام فقهی است (۱). مسلمانان در تفسیر قرآن، گذشته از علوم دیگر به فهم حدیث هم نیازمند بودند، زیرا هرگاه فهم آیه بر آنها مشکل می شد یا در تفسیر حکمی اختلاف می کردند، به احادیث رجوع می کردند. در برابر حدیث نبوی حدیث قدسی قرار دارد که مستقیماً از جانب خدای تعالی باشد و قرآن از حدیث قدسی بالاتر است. شیعه، منقولاتِ از ائمه ی معصومین را نیز حدیث می خواند. آنکه محققانه حدیث کند، محدث، ناقل حدیث، راوی و آنکه هرچه بشنود حفظ کند، حافظ نامیده می شود. کسی که در علم حدیث مبتدی باشد را طالب و آنکه حدود ۱۰۰/۰۰۰ حدیث بداند، حافظ و کسی که حدود ۳۰۰/۰۰۰ حدیث بداند، حجت می نامند. هر حدیث شامل دو بخش است، یکی سلسله ی نام افرادی که حدیث را از یکدیگر نقل کرده اند تا به پیامبر و امام یا به یکی از صحابه پیامبر یا تابعان برسد و به آن اِسناد گویند و بخش دیگر متن حدیث است از حیث اتقان و درستی. زیرا چه بسا که در اثر مرور زمان یا اتکا به حفظ و عدم نگارش، الفاظی کم و زیاد شده باشد و لذا بررسی متن ضرورت پیدا می کند. بعلاوه که اغراض و مطامع سیاسی هم سبب شد تا جاعلان فراوانی به جعل حدیث بپردازند. (۲) و علمی که درباره ی راویان حدیث بحث می کند، علم رجال، معرفه الرجال یا علم رجال الاحادیث گویند. علمی که به تحقیق در متن حدیث می پردازد، علم درایه نام دارد، که معنای مواد از حدیث را با توجه به لفظ حدیث بررسی می کند. موضوع علم درایه، همان احادیث نبوی یا امامان است، از حیث دلالت بر معنا و مفهوم یا مراد از آن. مبادی آن همه ی علوم عربی است و معرفت و آشنایی با قصص و اخبار زمان پیامبر اسلام (۳). حدیث از حیث راویان بر دو نوع است یا متواتر است، یعنی راویان آن به اندازه ای است که احتمال کذب بر آن عادتاً محال به نظر می رسد و گاه خبر واحد است و آن حدیثی است که به حد تواتر نرسیده باشد،‌ خواه راوی آن یکی باشد یا بیشتر (۴). اخبار آحاد به اقسام فراوانی تقسیم شده که از آن جمله است: صحیح، حسن، موثق، ضعیف، مسند، متصل یا موصول، مرفوع، معنعن، معلق، مقرر، مدرج، مشهور، غریب، مصحف و محرف، عالی و نازل، شاذ و نادر، محفوظ، منکر، معروف، مسلسل، مزید، مختلف، ناسخ و منسوخ، مقبول، معتبر، محکم و متشابه، مدبّج، موقوف، مقطوع، مضمر، مفصل، مرسل، معلل، مدلس، مضطرب، مقلوب، مجهول و موضوع و هر یک دارای تقسیمات فرعی دیگری است (۵).
بعضی از کتاب های احادیث، « مسند » نام گرفته اند مانند مسند ابن حنبل… ( م ۲۴۱ ق ) که احادیث برحسب قول آخرین راوی نقل شده و موضوع حدیث در نظر گرفته نشده است، اما در آثار موسوم به « مصنف » احادیث را موضوعی تقسیم کرده اند،‌ تا طالبان بتوانند آسان تر به روایات مورد نظر دسترسی داشته باشند. کتاب های زیادی در زمینه ی حدیث نوشته شده است (۶). اما در بین اهل سنت شش کتاب که به صحاح سته موسوم است، بیش از همه مقبولیت و اعتبار یافته است و عبارتند از: ۱- الصحیح یا الجامع الصحیح از بخاری ( م ۲۵۶ ق ) که شمار احادیث آن به حدود ۷۰۰۰ و با حذف احادیث مکرر به حدود ۲۵۰۰ می رسد. او این احادیث را طی ۱۶ سال از ۶۰۰/۰۰۰ حدیث استخراج کرده است، ۲- الصحیح یا الجامع الصحیح از مسلم بن حجاج نیشابوری… ( ۲۶۱ ق ) که با صحیح بخاری به نام صحیحین نامیده شده است، ۳- سنن ابن ماجه قزوینی ( ۲۷۳ ق )، ۴- سنن ابوداوود سلیمان بن اشعث سجستانی ( ۲۷۵ ق )، ۵- الجامع الکبیر یا جامع محمد بن عیسی ترمذی ( ۲۷۹ ق ) و ۶- سنن ابوعبدالرحمن نسایی ( ۳۰۲ ق ). جالب است که عموم این افراد ایرانی اند. در نزد شیعه ی امامیه نیز چهار کتاب حدیث اعتبار بیشتری یافته اند که عبارتند از: ۱- الکافی فی علم الدین از ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی ( ۳۲۸ ق )، ۲- کتاب من لایحضره الفقیه از شیخ صدوق ابن بابویه قمی ( ۳۸۱ ق ) و ۳ و ۴- تهذیب الاحکام و تحریر کوتاهتر آن به نام الاستبصار فیما اختلف من الاخبار از شیخ الاطائقه ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی ( ۳۷۸-۴۶۰ ق ). این سه نفر نیز ایرانی و در عهد آل بویه بوده اند و اقدام آنان به جمع آوری احادیث شیعه متأخرتر از کتب صحاح سته است. شیعیان علاوه بر کتب اربعه، چهار کتاب دیگر به نام الکتب الاربعه المتأخره، دارند، به نام های وافی از ملاحسن فیض کاشانی ( ۱۰۹۱ ق )، جوامع الکلم از سید میرزا محمد بن شرف الدین علی بن نعمه الله جزائری، معروف به سید میرزا استاد محمدباقر مجلسی، تفصیل وسائل الشیعه معروف به وسائل از شیخ محمدحسن حرعاملی ( ۱۰۱۴ ق ) و بحارالانوار از محمدباقر مجلسی ( ۱۱۱۰ ق ).

[۱] ابراهیم بن محمد زیدی

نام: ابراهیم
نام پدر: از اعقاب زید بن علی بن الحسین (علیه السلام)
کنیه و لقب: [ن.م]
اسم اشهر: [ن.م]
سال و محل تولد: ۴۰۰ ق، کوفه
سال و محل وفات: ۴۴۶ ق، کوفه
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و شعر

سرگذشتنامه:

او چندی در مصر نزد مستنصر خلیفه ی فاطمی بسر برد و از صلات او برخوردار گشت. مدتی هم در دمشق ماند و سرانجام به زادگاه خود بازگشت و در ۴۶ سالگی در کوفه درگذشت.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۱ / ۲۷۹٫

[۲] اِبن بِشران: ابوالحسین علی بن محمد بن عبدالله بن بشران اموی معدّل

نام: علی
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالحسین [ن.م]
اسم اشهر: ابن بشران
سال و محل تولد: ۳۲۸ ق، بغداد
سال و محل وفات: ۴۱۵ ق، بغداد
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: علی بن محمد مصری، اسماعیل بن محمد صفار و حسین بن صفوان برزغی.
شاگردان: شیخ طوسی و خطیب بغدادی

سرگذشتنامه:

محدثین بغدادی الاصل وی را صدوق، ثقه، خوش اخلاق، بسیار جوانمرد و متدین ( ظاهر الدیانه ) ذکر کرده اند.

آثار:

الفوائد یا الفوائد العوالی الحسان.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۱۱۳-۱۱۲، خطیب بغدادی، ۱۲ / ۹۸-۹۹

[۳] ابن بُطّه ی قُمی، ابوجعفر محمد بن جعفر بن احمد

نام: محمد
نام پدر: جعفر
کنیه و لقب: ابوجعفر [مؤدب]
اسم اشهر: مؤدب / ابن بُطّه
سال و محل تولد: اواخر سده ی ۳ ق [ن.م]
سال و محل وفات: نیمه ی اول سده ی ۴ [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

گویا ابن بطّه زمانی در بغداد زیسته است، چرا که برخی در بغداد از او دانش آموخته و اجازه ی روایت یافته اند. تقریباً در تمام منابع رجالی شیعی، ابن بطه به ایمان و پارسایی ستوده شده است. ابن بُطّه از تنی چند از راویان بنام شیعی روایت کرده است که عبارتند از: احمد بن ابی عبدالله برقی، محمد بن حسن صفار، محمد بن علی بن محبوب، محمد بن عبدالله بن عمران، محمد بن احمد بن یحیی، حسن بن علی بن شعیب صایغ و حسین بن حسن بن ایان قمی.

آثار:

به ابن بطه آثاری نسبت داده شده که هیچ یک از آنها در دست نیست. این آثار عبارتند از: تفسیر اسماءالله قرب الاسناد، فهرست ابن بطه که به گمان قوی همان کتاب طبقات الرجال اوست. افزون بر اینها، وی کتابی به سبک و سیاق خصال صدوق و کتاب محاسن برقی تدوین کرده که براساس اعداد بوده و با عناوین کتاب الواحد،‌ کتاب الاثنین، کتاب الثلاثه تا بیش از چهل کتاب تنظیم شده و احتمالاً در یک کتاب جمع شده بوده است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۱۲۸، الذریعه ۵ / ۲۵

[۴] ابن بهته، محمد بن عمر بن بهته

نام: محمد
نام پدر: عمر
کنیه و لقب: [ن.م] بزار
اسم اشهر: ابن بهته
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۷۴ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: ابراهیم بن عبدالصمد هاشمی، حسن بن محمد بن سعید مطیعی، قاضی محاملی، یوسف بن یعقوب تنوخی و محمد بن مخلد دوری
شاگردان: ابن دقاق، ابوبکر برقانی، صیمری، ابن طیب، ازجی و احمد بن محمد عتیقی

سرگذشتنامه:

او اهل باب الطاق بود. از ابراهیم بن عبدالصمد هاشمی، حسن بن محمد بن سعید مطیعی و قاضی محاملی، یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن بهلول تنوخی و محمد بن مخلد دوری استماع حدیث کرد… خطیب گوید از برقانی درباره ی او پرسیدم، گفت: او ایرادی ندارد، الا اینکه گویند در مذهب او اشکالی است و می گویند او طالبی است. پرسیدم منظور این است که او شیعی است گفت آری.

منابع و مآخذ:

خطیب بغدادی، ۳ / ۳۵٫

[۵] ابن جعابی، قاضی ابوبکر محمد بن عمر بن سلام بن براء تمیمی

نام: محمد
نام پدر: عمر
کنیه و لقب: ابوبکر [ن.م]
اسم اشهر: ابن جعابی
سال و محل تولد: ۲۸۴ ق، احتمالاً در بغداد
سال و محل وفات: ۳۵۵ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و رجال
استادان: قاضی ابومحمد یوسف بن یعقوب و عبدالله بن محمد دینوری
شاگردان: ابوالحسن علی بن محمد دار قطنی، ابوحفص محمد بن احمد بن شاهین، ابومحمد هارون بن موسی تلعکبری، ابوعبدالله حسن بن عبیدالله غضائری، ابوالفتح هلال بن محمد حفار، ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن عبدون، ابن الحمامی بزّاز، ابوطاهر عبدالله بن احمد خازن، ابونعیم احمد بن عبدالله اصفهانی، ابن عیاش و حاکم نیشابوری.
مناصب و مقام ها: تصدی منصب قضا در موصل.

سرگذشتنامه:

ابن جعابی احتمالاً در بغداد زاده شد. او در دهه ی آخر سده ی ۳ ق در بغداد مشغول تحصیل بوده است. از زندگی وی در فاصله ی سال های ۳۰۰ تا ۳۳۰ ق اطلاعی چندانی در دست نیست، جز اینکه وی برای استماع عبدالله بن محمد دینوری به دینور سفری داشته است. ابن جعابی در دوران حکومت اخشید ( ۳۲۴-۳۳۴ ق ) سفری به مصر کرد و با او دیدار نمود. وی مدتی را نیز نزد سیف الدوله حاکم شیعی حلب ( ۳۳۳-۳۵۶ ق ) گذراند. ابن جعابی بجز حلب به دیگر نقاط شام از جمله دمشق و منطقه ی ساحلی مدیترانه نیز سفر کرد، گرچه روایت در ترتیب این سفرها کمی با هم اختلاف دارند، ولی شاید بتوان همه ی سفرهای مذکور به مصر و شام را متصل به یکدیگر و کمی قبل یا بعد از ۳۳۳ ق دانست. به هر حال، وی به بغداد بازگشت.
ابن جعابی در ۳۴۸ ق در ارجان نزد ابن عمید وزیر مشهور آل بویه بوده و ظاهراً کمتر از یک سال بعد همراه او به بغداد بازگشت، اما در آنجا درنگ نکرد و در ۳۴۹ ق روانه ی اصفهان شد.

آثار:

تسمیه من روی الحدیث و غیره من العلوم و من کانت له صناعه و مذهب و نحله، الشیعه من اصحاب الحدیث و طبقاتهم، من حدث هو و ولده ( ابوه ) عن النبی، من روی حدیث غدیرخم، اخبار آل ابی طالب، اخبار اهل بغداد و طبقاتهم و اصحاب الحدیث بها، ذکر من کان یتدین بمحبه امیرالمؤمنین (علیه السلام) من اهل الفضل و العلم و الدوله و من روی الحدیث من بنی هاشم و موالیهم.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱ / ۲۳۹-۲۳۸؛ دائره المعارف تشیع، ۱ / ۳۱۲، سیر اعلام النبلاء ۱۶ / ۹۲٫

[۶] اِبن جُنْدی، ابوالحسن احمد بن محمد عمران ( عمر ) بن موسی بن عروه بن جراح بن علی بن زید بن بکر بن حریش نَهْشَلی بغدادی

نام: احمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن جندی
سال و محل تولد: ۳۰۵ / ۳۰۷ [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۹۶ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
شاگردان: نجاشی

سرگذشتنامه:

نجاشی، ابن جندی را استاد خویش خوانده و می گوید: ابن جندی واسطه ی ما با شیوخ روزگار خویش است. ابن جندی آخرین فرد بازمانده از اصحاب ابن صاعد در بغداد بود. او از ابوالقاسم بغوی، ابوبکر بن ابی داوود، یحیی بن محمد بن صاعد، ابوسعید عَدَوی، یوسف بن یعقوب نیشابوری و دیگران روایت کرده و نخستین استماع وی در ۳۱۳ ق بوده است. بسبب داشتن مذهب تشیع مورد طعن بوده و بعضی او را در روایت ضعیف خوانده اند. از ابن جندی، ابوالقاسم ازهری، حسن بن محمد خلال، محمد بن مخلد وراق، محمد بن عبدالعزیز برذعی، احمد بن محمد عتیقی، محمد بن احمد بن موسی شیرازی، حسین بن قاسم کوکبی، ابن غرور و دیگران روایت کرده اند.

آثار چاپی:

کتاب الانواع، الخط، کتاب الرواه و الفلج، کتاب عقلاء المجانین، العین و الورق، الغیبه، فضائل الجماعه و ماروی فیها و الهوالف.

آثار خطی:

الفوائد الحسان الغرائب

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۲۵۲٫

[۷] ابن حِبان،‌ ابوحاتم، محمد بن حبان بن احمد بن حبان

نام: محمد
نام پدر: حبان
کنیه و لقب: ابوحاتم [ن.م]
اسم اشهر: ابن حبان
سال و محل تولد: ۲۷۰ ق [بُست]
سال و محل وفات: ۳۵۴ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شافعی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، فقه و تاریخ
استادان: مشایخ او به گفته ی خود وی بیش از دو هزار تن بوده اند، ابواحمد اسحاق بن ابراهیم و ابوالحسن محمد بن عبدالله جنید و دیگران
شاگردان: شاگردان وی بسیارند که از آن میان می توان به ابوعبدالله به منده ی اصفهانی، ابوعبدالله بن بیع حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمد بن احمد بن غنجار و ابوعلی منصور بن عبدالله بن خالد ذُهلی هروی اشاره کرد.

سرگذشتنامه:

زادگاه و تاریخ تولد وی دقیقاً دانسته نیست. ابن حیان در بُست ( شهری قدیمی در جنوب شرقی افغانستان کنونی ) مقدمات علوم را فراگرفت. سپس برای تکمیل دانش خود در ۳۰۰ ق به نیشابور رفت و این سرآغاز سفرهای علمی وی بوده. وی در نیشابور از ابوالعباس محمد بن اسحاق سرّاج و دیگران استماع حدیث کرد و در جست و جوی حدیث به بسیاری از شهرهای خراسان و ماوراءالنهر عراق، حجاز، شام و مصر سفر کرد و چنانکه نوشته اند، مسافت طولانی و حوزه ی گسترده ای از شاش ( چاچ = تاشکند کنونی ) تا اسکندریه را پیمود. وی در هرات از عثمان دارمی، در ری از ابوالقاسم فضل مقری، در بصره از ابوخلیفه فضل الله بن حباب جمحی، در بغداد از محمد بن شعیب بلخی و… استماع حدیث کرد.

آثار:

ابن حیان دارای تصنیفات بسیاری بوده است. خطیب بغدادی متجاوز از چهل کتاب وی را نام برده است، اما بیشتر آثار وی از میان رفته و جز اندکی از این آثار در دست نیست.

آثار چاپی:

الثقات، روضه العقلاء و نزهه الفضلا، المجروحین من المحدثین و الضعفاء و مشاهیر علماء الامصار.

آثار خطی: اسماء الصحابه، تفسیر و صحیح ( در مآخذ اسلامی التقاسیم و الانواع یا الانواع و التقاسیم و از منابع مهم حدیث اهل سنت بشمار می رود ).

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۳۰۵-۳۰۳، سیر اعلام البناء ذهبی ۱۶ / ۹۴

[۸] اِبن خَلاد رامْهُرمُزی، ابومحمد حسن بن عبدالرحمن

نام: حسن
نام پدر: عبدالرحمن
کنیه و لقب: ابومحمد،‌ رامهرمزی، محدث عجم
اسم اشهر: ابن خلاّد
سال و محل تولد: حدود ۲۶۴ ق [رامهرمز]
سال و محل وفات: ۳۵۸ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و ادب
مناصب و مقام ها: منصب قضا در خوزستان

سرگذشتنامه:

اِبن خلاد در رامهرمز خوزستان می زیسته است. او را محدث عجم نیز خوانده اند. وی از پدر خویش و گروهی دیگر چون محمد حَضْرمی، ابوحَصین وادعی و محمد بن عثمان بن ابی شیبه استماع حدیث کرد. ابن خلاد پیش از ۲۹۰ ق آهنگ سفر کرد و از گروهی از محدثان شیراز حدیث شنید و نوشت. وی با ابن عمید و حسن بن محمد مهلبی رابطه ی دوستی نزدیک داشت.

آثار:

ابن ندیم این آثار را از ابن خلاد نام می برد: ادب الموائد، ادب الناطق، امام التنزیل، امثال النبی ( امثال الحدیث )، ربیع المتیم، الرثاء و التعازی، الریحانتین الحسن و الحسین، رساله السفر، الشیب و الشباب، العلل فی مختار الاخبار، المناهل و الاعطان، النوادر و الشوارد و المحدث الفاصل بین الراعی و الواعی و مباسطه الوزراء. از میان آثار یاد شده اکنون تنها دو کتاب امثال الحدیث و المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی در دست است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۴۴۱-۴۴۰، ابن ندیم، ۱۷۲٫

[۹] ابن داوود قمی، ابوالحسن محمد بن احمد بن داوود

نام: محمد
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن داوود قمی
سال و محل تولد: ۳۶۸ ق، قم
سال و محل وفات: [ن.م] بغداد
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و فقه
شاگردان: شیخ مفید، غضائری و ابن عبدون

سرگذشتنامه:

او سال ها در قم منصب و مقام محدثی داشته و حدیث می گفته و استاد این فن محسوب گشته است. ارباب تراجم او را تقدیس نموده اند. ابن داوود مقیم بغداد بود تا آنکه وفات یافت و در مقابر قریش دفن شد.

آثار:

تصنیفات او عبارتند از: البیان عن حقیقه الصیام، المحدثین المختلفین، الذخایر، الرد علی ابن قولویه فی الصیام، الرد علی المظهر، الرخصه فی المسکر، رساله فی عمل السلطان، السبحه صلاه الفرج و ادعیتها، العلل، عمل شهر رمضان، المزار الکبیر و الممدوحین و المذمومین من الرواه.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱ / ۳۱۹٫

[۱۰] ابن دُرُسْتویه، ابومحمد عبدالله بن جعفر بن درستویه بن مرزبان فارسی فَسَوی

نام: عبدالله
نام پدر: جعفر
کنیه و لقب: ابومحمد، فسوی
اسم اشهر: ابن درستویه
سال و محل تولد: ۲۵۸ ق، فسا
سال و محل وفات: ۳۴۷ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: محدث، ادیب، لغوی و نحوی
استادان: ابویوسف یعقوب بن سفیان فَسَوی، مبَّرد و ثعلب
شاگردان: ابوعلی قالی اسماعیلی بن قاسم بغدادی، مرزبانی، ابواسحاق طبری و ابوطاهر مقری

سرگذشتنامه:

ابن درستویه از کودکی در سفرهای پدر به شیوه ی معمول محدثان برای جمع آوری حدیث با وی همراه گردید و تقریباً دوازده ساله بود که پدرش وارد بغداد شد و با محدث بزرگ آنجا عباس دُوری ( م ۲۷۱ ق ) ملاقات کرد. ابن درستویه از این سفر به زادگاهش بازگشت و ملازمت و مصاحبت ابویوسف یعقوب بن سفیان فَسَوی را که از مورخان و محدثان بزرگ بود، برگزید. وی پس از درگذشت نخستین مربی و استادش یعقوب فسوی ( ۲۷۷ ق ) بار دیگر راهی بغداد شد و شاگردان و مصاحبت مبرَّد را که حدود هفتاد سال داشت اختیار کرد.

آثار چاپی:

تصحیح الفصیح یا شرح الفصیح یا شرح فصیح ثعلب، شرح ما یُکتَب بالیاء من الاَسماء المقصوره و الافعال، کتاب الکتاب، التوسط در باب علوم قرآنی، العروض یا جوامع العروض و المکتفی.

آثار خطی:

الارشاد، الحی و المیت یا الحیاه و الموت و خبر قُسّ بن ساعده و تفسیره. آثار منسوب: الاحتجاج للقراء، اخبار النحویین، الازمنه ( ناتمام )، اسرار النحو ( ناتمام )، الانتصار لکتاب العین و انهُ للخلیل و ۲۹ اثر دیگر که به وی نسبت داده شده است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۴۹۶-۴۹۳؛ ابن ندیم، ۶۹٫

[۱۱] اِبن رائقه، ابوالحسن علی بن هبه الله بن عثمان بن احمد بن ابراهیم موصلی

نام: علی
نام پدر: هبه الله
کنیه و لقب: ابوالحسن، موصلی
اسم اشهر: ابن رائقه
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه امامیه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

از احوال او چیزی دانسته نیست، اما او را از حافظان بزرگ حدیث و موثق شمرده اند. بررسی مشایخ و راویان وی نشان می دهد که از معاصران سید مرتضی ( م ۴۳۶ ق ) و شیخ مفید ( م ۴۱۳ ق ) بوده و از شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی و علی بن احمد طبری آملی روایت کرده است. کسانی که از او روایت کرده اند عبارتند از: عبدالرحمان بن احمد مفید نیشابوری و ابوالفرج محمد بن علی کاتب

آثار:

المتمسک بحبل آل الرسول، الانوار فی تاریخ الائمه الابرار و الیقین فی اصول الدین

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۵۴۴٫

[۱۲] ابن رازی، ابومحمد جعفر بن احمد بن علی قمی

نام: جعفر
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابومحمد، قمی ایلامی
اسم اشهر: ابن رازی
سال و محل تولد: سده ی ۴ ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و فقه
استادان: سهل بن احمد دیباجی، محمد بن همّان اسکافی، حسن بن حمزه ی علوی، صاحب بن عباد وزیر آل بویه، شیخ صدوق و ابوعبدالله محمد بن احمد صفوانی.
شاگردان: محمد بن علی بن احمد بن جعفر دقاق

سرگذشتنامه:

از جزییات زندگی او آگاهی در دست نیست، همین قدر می دانیم که وی ساکن ری بوده است. ابن رازی از جمله رجال شیعه است که با وجود مقامی شامخ در فقه و حدیث کمتر به او پرداخته اند.

آثار:

آثار منسوب: ادب الامام و المأموم، دفن المیت، المنبیء عن زهد النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)، اعظم آیه ی فی کتاب الله و خیر الدعاء و افضل العباده.

آثار چاپی:

الاعمال المانعه من دخول الجنه، جامع الاحادیث، العروس، الغایات، المسلسلات و نوادر الاثر فی علی (علیه السلام) خیر البشر.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۵۳۰؛ دائره المعارف تشیع، ۱ / ۳۲۰٫

[۱۳] ابن رُمیح، ابوسعید احمد بن محمد

نام: احمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوسعید [ن.م]
اسم اشهر: ابن رُمیح
سال و محل تولد: [ن.م]، نسا شهرستان نِسا
سال و محل وفات: ۳۵۷ ق، جحفه
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و فقه
استادان: شیوخ وی عبارتند از: محمد بن ابی حادثه، احمد بن ابراهیم بن هشام غسّانی، عبدالله بن محمد بن سلم، محمد بن حسن بن قتیبه، ابوبکر بن زبان، علان صیقل، عبدالله ابن محمد بن شیرویه، ابوبکر بن خزیمه، عبدالله بن محمود مروزی، عمر بن محمد بن بُجَبْر سمرقندی، محمد بن عقیل بن ازهر و دیگران.

سرگذشتنامه:

ابن رمیح در شرمقان از نواحی نسازاده شد و در مَرو پرورش یافت. در نیشابور، مرو، ماوراءالنهر، بلخ، هرات، ری، بغداد، اهواز، بصره، کوفه، مکه، شام و جزیره ( شمال عراق کنونی ) به استماع حدیث پرداخت و شاید به سبب کثرت سفرها بود که برخی او را جوّال ( پرسفر ) خوانده اند. روزگاری دراز در صعده ی یمن اقامت داشت و او را بسبب اقامت نزد سادات صعده، زیدی گفته اند.

آثار:

ابن رمیح دارای تألیفاتی نیز بوده است و مزّی در چند مورد به کتابی از او اشاره کرد، اما اثری از آنها فعلاً در دست نیست.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۵۹۹-۵۹۸؛ سیر اعلام النبلاء ۱۶ / ۱۶۹؛ خطیب بغدادی ۵ / ۶٫

[۱۴] اِبن سُراقه، ابوالحسن محمد بن یحیی عامری بصری

نام: محمد
نام پدر: یحیی
کنیه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: ابن سراقه
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: حدود ۴۱۰ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شافعی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، فقه و رجال
استادان: ابوالفتح اَزْدی موصلی، ابوالحسین ابن لبان، ابوالحسن دارقُطْنی وی از ابن داله، ابواسحاق هُجَیمی و ابن عباد روایت کرده است.

سرگذشتنامه:

از زندگی وی اطلاعی در دست نیست، همین اندازه می دانیم که در فقه شافعی و حدیث بسیار توانا بوده و در این میان به حدیث دلبستگی وافر داشته و به قصد فراگیری حدیث به فارس، اصفهان، دینور و اهواز مسافرت کرده و مدتی نیز درآمدِ ( دیار بکر ) اقامت گزیده است.

آثار:

ابن سُراقه پانزده تألیف در فقه، حدیث، فرایض، سجلات ( عهود و احکام ) و علم اعداد پدید آورده که نسخ آنها در دست نیست و عبارتند از: کتاب مالایسمع المکلف جهله، الاعجاز، الادب الشاهد و مایثبت به الحق علی الجاحد، ادب القضاه، الاعداد، کتاب التلقین، کتاب الحیل، الکشف عن اصول، الفرائض بذکر البراهین و الدلائل،‌ الشافی در باب وصیت و ارث، شرح مختصر المزنی و التفاح فی مقدمات المساحه ( رساله ای در یک برگ در واتیکان ).

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۶۷۴٫

[۱۵] ابن سَمّاک، ابوعمر و عثمان بن احمد بن عبدالله بن یزید دَقّاق

نام: عثمان
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوعمرو
اسم اشهر: ابن سماک
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۴۴ ق، بغداد
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: محمد بن عبیدالله بن مناری، حسن بن مکرم، محمد بن حسین خثعمی، جعفر بن محمد بن مالک، ابوقلابه رقاشی و یحیی بن ابی طالب. وی همچنین قرائت را نزد اسماعیل بن اسحاق قاضی و محمد بن احمد براء فراگرفت.
شاگردان: ابوالحسن دارقطنی، حاکم نیشابوری، ابن شاهین، شیخ مفید، ابوعلی بن شاذان، محمد بن عثمان نصیبی، هلال بن محمد حفار، ابن منده، ابن فضل قطان.

سرگذشتنامه:

از جزییات زندگی و حتی مذهب فقهی وی اطلاعی در دست نیست.

آثار:

الامالی، الفوائد المنتقاه، وفیات شیوخ و چند جزء حدیثی که در کتابخانه ی ظاهریه موجود است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۷۰۵٫

[۱۶] ابن سَمعون، ابوالحسین محمد بن احمد بن اسماعیل

نام: محمد
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوالحسین
اسم اشهر: ابن سَمعون
سال و محل تولد: ۳۰۰ ق، بغداد
سال و محل وفات: ۳۸۷ ق، بغداد
مذهب و شریعت: حنبلی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: ابوبکر شبلی، ابوالقاسم خِرقی و عبدالله بن ابی داوود سجستانی
شاگردان: در مجلس وعظ او بزرگانی چون ابوحامد اسفراینی، ابواسحاق بن شاقلا و ابوحفص برمکی شرکت می کردند.

سرگذشتنامه:

ابن سمعون در بغداد زاده شد و همانجا به تحصیل علم پرداخت. ابن سمعون در پاسخ کسی که از وی درخواست اجازه کرده بود، از سفرهای طولانی خود برای استماع حدیث یاد کرده، ولی تنها یک سفر او به مکه و مدینه گزارش شده است. در روایت دیگری گفته شده که ابن سمعون در آغاز با پیشه ی وراقی روزگار می گذراند. ولی پس از مراجعت از سفر حج با یکی از کنیزان خلیفه الطائع عباسی ازدواج کرد و چهره ی زندگی اش دگرگون شد.

آثار:

یک نسخه با عنوان الامالی و نسخه ای دیگر با عنوان جزء فیه مسأله من کلام… منسوب به ابن سمعون در کتابخانه ی ظاهریه ی دمشق وجود دارد ( GAS, I/668 ). کتابی با عنوان مجالس نیز به وی نسبت داده است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۷۱۱-۷۱۰؛ خطیب بغدادی، ۱ / ۲۷۴٫

[۱۷] ابن سُنّی، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق دینوری

نام: احمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوبکر، دینوری
اسم اشهر: ابن سنی
سال و محل تولد: ۲۸۰ ق [دینور]
سال و محل وفات: ۳۶۴ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شافعی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: نسائی، ابویعلی موصلی، محمد بن جریر طبری، ابوبکر بن ابی داوود سجستانی، ابوالقاسم بغوی، قاضی محاملی و احمد بن عُمیر بن جوصای دمشقی.
شاگردان: قاضی ابونصر احمد بن حسین کسار دینوری، ابوالقاسم علی بن عمر اسدآبادی، قاضی ابوبکر احمد بن عبدالله بن علی بن شاذان دینوری، ابوالحسن محمد بن علی حسنی همدانی و ابوعلی حمد بن عبدالله اصفهانی.

سرگذشتنامه:

ابن سنی برای کسب حدیث مسافرت هایی به نقاط مختلف از جمله بغداد، کوفه، بصره، حران، دمشق، عمان، مصر و جزیره ی ابن عمر داشته است. ابن سنی نه تنها در آثارش کارهای نسائی را دنبال کرده است، بلکه عمده ترین راوی سنن نسائی در مشرق زمین بشمار می رود.

آثار چاپی:

عمل الیوم و اللیله.

آثار خطی:

ریاضیه المتعلم، الصراط المستقیم، طب النبی و فضائل الاعمال

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۳ / ۷۲۰-۷۱۹٫

[۱۸] ابن شاذان، ابوعلی حسن بن احمد بن ابراهیم بن حسن بن محمد بن شاذان بزاز

نام: حسن
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوعلی [ن.م]
اسم اشهر: ابن شاذان
سال و محل تولد: ۳۹۹ ق
سال و محل وفات: ۴۲۵ ق، بغداد
مذهب و شریعت: حنفی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: پدرش، ابوعمرو عثمان بن احمد ابن سماک، ابوبکر احمد بن سلمان بن حسن بن نجاد، ابوبکر احمد بن کامل بن خلف قاضی عبدالباقی ابن قانع و ابوالعباس محمد بن احمد نقاش.
شاگردان: ابوبکر احمد بن علی خطیب بغدادی، ابواسحق ابراهیم بن علی شیرازی، ابوالمعالی محمد بن زید علوی، ابوالحسن صابی، محمد بن هلال صابی غَرس النعمه و ابومحمد جعفر بن احمد سراج.

سرگذشتنامه:

وی در بغداد محدث و متکلمی مشهور و مورد اطمینان در نقل حدیث بود و کسانی چون ابن رزقویه و ازهری و خطیب بغدادی او را ثقه و صدوق خوانده اند. ابن شاذان در علم قرائت نیز دستی داشته است.

آثار:

المشیخه الکبری و المشیخه الصغری.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۵۰-۴۹؛ سیر اعلام النبلاء ۱۷ / ۴۱۷

[۱۹] ابن الصّلت، شیخ ابوالحسن احمد بن محمد ابن موسی اهوازی

نام: احمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن الصّلت
سال و محل تولد: ۴۰۸ ق
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
شاگردان: نجاشی و شیخ طوسی. وی از مشایخ نجاشی و شیخ طوسی است و شیخ طوسی به واسطه ی وی از ابی العباس احمد بن محمد بن سعید سبیعی همدانی معروف به ابن عقده ( م ۳۳۳ ق ) و نیز در چند محل از فهرست خود از جمله در شرح حال ابوالعباس احمد بن محمد معروف به ابن عقده نقل روایت می کند.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف تشیع، ۱ / ۳۳۹٫

[۲۰] اِبن طَرارا، ابوالفرج مُعافی بن زکریا بن یحیی بن حمید بن رجا حماد بن داوود جریری قاضی نهروانی

نام: معافی
نام پدر: زکریا
کنیه و لقب: ابوالفرج / ابوالفتح
اسم اشهر: ابن طرارا
سال و محل تولد: ۷ رجب ۳۰۵ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ذیحجه ۳۹۰ ق، نهروان
مذهب و شریعت: شافعی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، قرائت، ادب، فقه و لغت
استادان: ابوالقاسم عبدالله بن محمد بغوی، ابوبکر عبدالله بن ابی داوود سجستانی، ابومحمد یحیی بن محمد بن صاعد، قاضی محاملی، محمد بن احمد بن ابی الثلج، محمد بن همام اسکافی، احمد بن محمد بن سعید ابن عقده، ابن شنبوذ، ابوعیسی بکار، ابومزاحم خاقانی، خضر بن حسین حلوانی، ابوالقاسم بغوی، نفطویه و دیگر تلامذه ی محمد بن جریر بن یزید طبری.
مناصب و مقام ها: وی مدتی در باب الطاق بغداد نیابت منصب قضا را برعهده داشت.

سرگذشتنامه:

اصل خاندان معافی بنا به قراین مختلف از نهروان بود، ولی در مورد محل تولد او اطلاعی در دست نیست. با توجه به مشایخ بغداد در آن زمان می توان نتیجه گرفت که وی پیش از دوازده سالگی در بغداد به تحصیل علم اشتغال داشته است. دانسته نیست معافی در چه زمانی بغداد را به قصد نهروان ترک کرده، ولی وفات او در نهروان واقع شده است. نه تنها منابع شرح حالی معافی، بلکه بررسی مشایخ او نیز ثابت نمی کند که وی در طول عمر از عراق خارج شده باشد،‌ البته تنها یک سفر او به حجاز برای به جا آوردن مناسک حج گزارش شده است.

آثار:

دو کتاب التحریر و النقر و الحدود و العقود در اصول فقه جریری، الجلیس الصالح الکافی و الانیس الناصح الشافی در ادب، شرح کتاب الجرمی در نحو، المحاوره فی العربیه، البیان الموجز عن علوم القرآن، المعجز در علوم قرآنی و کتابی در علل قرائات و تفصیل در مورد وجوه آنها، تأویل القرآن، التفسیر الکبیر و الشافی فی مسح الرجلین.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۱۳۳-۱۳۲؛ ریحانه الادب، ۴ / ۲۵۶٫

[۲۱] ابن طیب رزاز، شیخ ابوالحسن علی بن احمد بن محمد بن داوود بن موسی بن بیان

نام: علی
نام پدر: احمد
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن طیب، رزاز
سال و محل تولد: ۳۳۵ ق، بغداد
سال و محل وفات: ۴۱۹ ق، بغداد
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: ابوبکر بن الجعابی، ابوالفرج اصفهانی، ابن الزبیر کوفی، ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن حسین بن رجاء الغرقی ( م ۳۵۱ ق ).

سرگذشتنامه:

وی ساکن شهر بغداد و در محله ی کرخ بوده و دکانی در بازار رزازان ( برنج فروشان ) داشت و در اواخر عمر خود بینایی خویش را از دست داده بود.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ تشیع، ۱ / ۳۴۴٫

[۲۲] اُبن عُقْده، ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید همدانی

نام: احمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوالعباس [ن.م]
اسم اشهر: ابن عقده
سال و محل تولد: ۲۴۹ ق [کوفه]
سال و محل وفات: ۳۳۲ ق [کوفه]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
شاگردان: ابن صلت اهوازی و ابن جعابی

سرگذشتنامه:

ابن عقده بیشتر عمر خود را در کوفه گذرانده و بنا به تصریح شاگردش ابن جعابی تنها سه سفر به بغداد داشته است. نظر به اینکه ابن عقده در سفر اول خود به بغداد از علی بن داوود قنطری استماع حدیث کرده است، سفر وی به این شهر باید پیش از ۲۷۲ ق بوده باشد. در سفر دومی وی به بغداد از احمد بن یحیی صوفی استماع حدیث کرده. درباره ی سفر سوم وی به بغداد تنها می دانیم که وی در ۳۳۰ ق در جامع رصافه و مسجد براثا حدیث گفته است. خطیب نیز تصریح کرده که این سفر در اواخر عمر وی صورت گرفته و وی چندی پس از بازگشت به کوفه درگذشته است.

آثار چاپی:

اثری با عنوان ذکر النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)

آثار خطی:

جزئی از احادیث ابن عقده در شش برگ ضمن یک مجموعه در کتابخانه ی ظاهریه ی موجود است. آثار یافت نشده: تفسیر القرآن، الرجال، الولایه، التسمیه فی فقه اهل البیت بالاخبار، الدلائل و المجموع و تسمیه المشایخ.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۳۲۰-۳۱۸٫

[۲۳] ابن عَیاش، احمد بن محمد بن عُبیدالله جوهری

نام: احمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: [ن.م]
اسم اشهر: ابن عیاش
سال و محل تولد: حدود ۲۷۰ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۰۱ ق، بغداد
مذهب و شریعت: شیعه ی امامی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: در میان مشایخ او در حدیث نام بیش از چهل تن در دست است. از جمله ی آنان می توان از ابن عقده همدانی، ابوعلی صولی، عبدالله بن جعفر حمیری، احمد بن محمد بن یحیی عطار، ابن حمزه طبری، ابن جعابی، محمد بن احمد منصوری، سهل بن محمد طرطوسی و حسین بن علی بزوفری نام برد.
شاگردان: ابن شاذان قمی، نجاشی، جماز قمی و جعفر بن محمد دوریستی.

سرگذشتنامه:

چنانکه از بررسی مشایخ و شاگردانش برمی آید، وی بخش عمده ی عمر خود را در بغداد گذرانیده است. تنها از یک سفر وی به سامرا در حوالی ۳۳۹ ق اطلاعی در دست است. این سفر بایستی کوتاه بوده باشد، زیرا ابن عیاش در ۳۴۰ ق ظاهراً در بغداد از سهل بن محمد طرطوسی حدیث شنیده است. وی پس از عمری طولانی در بغداد درگذشت.

آثار چاپی:

مقتضب الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر

آثار یافت نشده:

الاغسال، اخبار ابن هاشم، عمل رجب، شعبان و شهر رمضان، مسائل الرجال، کتاب فی ذکر الشجاج، اخبار جابر الجعفی، اخبار السید ( اسماعیل حمیری )، شعر ابی هاشم الجعفری، مانزل من القرآن فی صاحب الامر و الزمان ( عج ) و الاشتمال علی معرفه الرجال.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۳۴۹-۳۴۸٫

[۲۴] ابن قزوینی، ابوالحسن علی بن عمر بن محمد بن حسن حربی ملقب به قزوینی

نام: علی
نام پدر: عمر
کنیه و لقب: ابوالحسن، قزوینی
اسم اشهر: ابن قزوینی
سال و محل تولد: ۳۶۰ ق [قزوین / بغداد]
سال و محل وفات: ۴۴۲ ق، بغداد
مذهب و شریعت: شافعی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و فقه
استادان: ابوحفص بن زیّات، ابوالعباس بن مکرم، قاضی جراحی و ابوعمر بن حیویه. وی فقه را نزد ابوالقاسم دارکی و نحو را از ابوالفتح ابن جنی آموخت و قرآن را با قرائات مختلف نزد ابوحفص کنانی خواند.

سرگذشتنامه:

رافعی گوید اصل او از قزوین است، اما معلوم نیست که در این شهر زاده شده باشد، ولی اسفوی وی را زاده ی بغداد می داند. ابن قزوینی در بغداد به تحصیل پرداخت. وی کثیرالحدیث بود و مجالس املایی داشت که کسان بسیاری در آن شرکت می کردند. از جمله ی راویانش می توان به خطیب بغدادی، ابن خیرون، ابوالولید باجی، ابوسعد طرسوسی و… اشاره کرد. وی علاوه بر روایت حدیث به نقل حکایات و اشعار نیز می پرداخت. زهد او را ستوده اند، ولی گفته شده که لباس های زیبا می پوشید. ابن قزوینی در ۸۲ سالگی در بغداد درگذشت و در منزلش به خاک سپرده شد.

آثار خطی:

الفوائد المنتقاه و الغرائب الحسان که در کتابخانه ی چستربیتی موجود است. افزون بر این، بخش هایی از امالی وی بصورت پراکنده در کتابخانه ی ظاهریه مضبوط است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۴۷۰٫

[۲۵] ابن مَخْلَد، ابوالحسن محمد بن محمد بن محمد بن ابراهیم بزاز

نام: محمد
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابواحسن، بزّاز
اسم اشهر: ابن مَخْلَد
سال و محل تولد: ۳۲۹ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۱۹ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: حنفی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و فقه
استادان: وی از کسانی چون محمد بن عمرو بن بختری رزاز، ابوالحسن محمد بن حسن شیبانی، ابوعمرو بن سماک، محمد بن نصیر خلدی، ابوعمر محمد بن عبدالواحد زاهد و اسماعیل بن محمدصفار، حدیث فراگرفت. ابوبکر احمد بن سلمان نجار از دیگر استادان وی می باشد.
شاگردان: شیخ طوسی، خطیب بغدادی، علی بن طاهر موصلی، عبدالعزیز کتانی، علی بن حسین ربعی، ابوبکر احمد بن علی طریثیثی و ابوالقاسم بن بیان رزاز.

سرگذشتنامه:

او از نوجوانی تحصیل علم را آغاز کرد و توانست شیوخ کهنسال بغداد را درک کند. استماع حدیث در نوجوانی از پیران حدیث بغداد و برخورداری از عمری دراز موجب شد که ابن مخلد در اواخر عمر بعنوان محدثی با عالی ترین اسناد، مورد توجه طالبان حدیث قرار گیرد. ابن مخلد در کنار فعالیت علمی، برای امرار معاش به تجارت می پرداخت و از این راه ثروت زیادی اندوخته بود. وی بدنبال تسلط ترکان بر بغداد و تزلزل امنیت در آنجا از ترس مصادره ی اموال راهی مصر شد و حدود یک سال در آنجا اقامت کرد، اما پس از بازگشت در ۴۱۷ ق ترکان اموال وی را مصادره کرده بودند و ابن مخلد دچار تنگدستی و فقر شد. وی یک سال و اندی از پایان زندگی خود را در تنگدستی گذراند.

آثار:

آثار شناخته شده ی ابن مخلد مجموعه ی مجالسی است که او از امالی حدیثی استادان خود گرد آورده است. رودانی نیز دو مجلس از امالی شیبانی و امالی نجاد به روایت ابن مخلد یاد کرده و سند روایت خود را به آنها نشان داده است. ابن مخلد به جز امالی مشایخ خود به روایت متون حدیث پیشین نیز اهتمام داشته است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۵۹۲-۵۹۱٫

[۲۶] ابن مَخْلَد، ابوعبدالله محمد بن مخلد بن حفص دوری عطار

نام: محمد
نام پدر: مخلد
کنیه و لقب: ابوعبدالله [ن.م]
اسم اشهر: ابن مخلد
سال و محل تولد: ۲۳۳ ق، –
سال و محل وفات: ۳۳۱ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: وی از مسلم بن حجاج نیشابوری، زبیر بن بکار، یعقوب بن ابراهیم دروقی و حسن بن عرفه و جمعی دیگر حدیث شنید.
شاگردان: دارقطنی، محمد بن حسین آجری، ابوالعباس بن عقده، ابوحفص بن شاهین، ابوبکر بن جعابی و ابوعبیدالله مرزبانی.

آثار:

السنن فی الفقه، الآداب، المسند و اخبار الصبیان و ما یستدل به علی رشد الغلام که نشانی از آنها در دست نیست.

آثار خطی:

الامالی، مارواه الاکابر عن الامام مالک ابن انس و غیره و المنتفی.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۵۹۲؛ ابن ندیم، ۲۸۸٫

[۲۷] ابن مروان کلوزانی، عباس بن عمر

نام: عباس
نام پدر: عمر
کنیه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: ابن مروان
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۱۴ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: یحیی صولی، محمد بن عمرالرزاز و حمزه بن ابی القاسم هاشمی

سرگذشتنامه:

خطیب گوید: او به مذهب رافضی است.

منابع و مآخذ:

خطیب بغدادی، ۱۲ / ۱۶۲٫

[۲۸] ابن مُقْری، ابوبکر محمد بن ابراهیم بن علی بن عاصم بن زاذان

نام: محمد
نام پدر: ابراهیم
کنیه و لقب: ابوبکر [ن.م]
اسم اشهر: ابن مقری
سال و محل تولد: ۲۸۵ ق [اصفهان]
سال و محل وفات: ۳۸۱ ق، اصفهان
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: در میان مشایخ بسیار ابن مقری می توان از ابویعلی موصلی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد بغوی، ابوبکر محمد بن محمد بن سلیمان، ابن باغندی، عبدان ابن احمد جوالیقی، ابوعروبه ی حرّانی، احمد بن حسن بن عبدالجبار صوفی، علی بن عباس مقانعی، محمد بن محمد بن اشعت و ابوجعفر طحاوی نام برد. کسانی چون حمزه بن یوسف سهمی، ابونعیم اصفهانی، ابوبکر بن مردویه، ابویعلی خلیلی قزوینی، ابوسعد مالینی، ابوالحسین هارونی از امامان زیدیه، احمد بن محمد عتیقی و ابوالشیخ اصفهانی که از مشایخ وی نیز به شمار می آید، از او روایت کرده اند.

سرگذشتنامه:

ابن مقری در اصفهان پرورش یافت و در ۳۰۲ ق به استماع حدیث پرداخت. آنگاه سفرهای بسیاری کرد و چنانکه نقل شده، از قریب ۵۰ شهر گذشت و از مشایخ بسیاری بهره برد. وی در کتابی موسوم به معجم الشیوخ به ذکر مشایخ خود و سفرهایش پرداخته است. درباره ی تاریخ آغاز این سفرها اطلاع دقیقی نداریم، تنها می دانیم که او در ۳۰۵ ق در موصل حضور داشته است. در جریان این سفرها که به گفته ی خود وی چهار بار شرق و غرب را زیرپا گذاشته، از همدان، خوزستان، عراق، جزیره، شام، حجاز، یمن و مصر دیدن کرد.

آثار:

الاربعون، تقبیل الید، فوائد، مسند ابی حنیفه، مسند نافع بن ابی نعیم، معجم الشیوخ، المنتخب من غرائب احادیث مالک بن انس الاصبحی.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۶۵۹-۶۵۸؛ سیر اعلام النبلاء ۱۶ / ۳۹۸-۳۹۹٫

[۲۹] ابن مَنْجویه، ابوبکر احمد بن علی اصفهانی

نام: احمد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوبکر [ن.م]
اسم اشهر: ابن منجویه
سال و محل تولد: ۳۴۷ ق [اصفهان]
سال و محل وفات: ۴۲۸ ق، نیشابور
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: ابوبکر مقری، ابوعمرو بن حمدان، حاکم ابواحمد حافظ، ‌ابوبکر اسماعیلی، ابوعبدالله بن منده.

سرگذشتنامه:

او در اوان جوانی برای تجارت از اصفهان به نیشابور رفت و با اینکه در آغاز قصد کسب علم نداشت، به نوشتن املائات دو شیخ نیشابور ابوعمرو بن نجید و ابوالحسن سراج برای همشهریان خود پرداخت. سپس به اصفهان مراجعت کرد و از ابوبکر بن مقری در آن دیار حدیث شنید. از اینجا بود که به کسب دانش روی آورد و سفرهای علمی خود را آغاز کرد. او بار دیگر به نیشابور رفت و از ابوعمرو بن حمدان و حاکم بن احمد حافظ استماع حدیث نمود. وی افزون بر نیشابور به شهرهای ری، گرگان، نسا، بخارا، سمرقند و هرات نیز سفر کرد. از جمله شیوخ وی در حدیث می توان از ابوبکر اسماعیل و ابوعبدالله بن منده نیز نام برد. وی سرانجام به نیشابور آمد و همانجا اقامت گزید و به تألیف پرداخت و پس از مرگ ابوحازم عبدوی در مدرسه ی ابوسعد زاهد در نیشابور مجلس املا دایر کرد.

آثار:

تنها کتاب موجود ابن منجویه رجال صحیح مسلم می باشد. از دیگر آثار ابن منجویه مستخرجاتی است که وی بر صحیح بخاری صحیح مسلم و سنن ابوداوود و سنن ترمذی نوشته است که در حال حاضر اطلاعی از نسخ آنها در دست نیست.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۶۹۶-۴ / ۶۹۷؛ سیر اعلام النبلاء ۱۷ / ۴۲۹-۴۴۰٫

[۳۰] ابن منده، ‌ابوعبدالله محمد بن اسحاق بن محمد

نام: محمد
نام پدر: اسحاق
کنیه و لقب: ابوعبدالله [ن.م]
اسم اشهر: ابن منده
سال و محل تولد: ۳۱۰ ق [اصفهان]
سال و محل وفات: آخر ذیقعده ی ۳۹۵ ق، [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

وی از محدثان مشهور و نامدارترین فرد خاندان خود بود. از پدر و عموی پدرش عبدالرحمن بن یحیی و نیز از جمعی دیگر از مشایخ اصفهان مانند محمد بن قاسم کرانی، محمد بن عمر بن حفص و ابوعلی حسن بن محمد بن نضْر حدیث شنید. وی در ۳۳۰ ق یا سالی پیش از آن در جستجوی حدیث سفری را آغاز کرد که ۴۵ سال طول کشید. او خود گفته که شرق و غرب را دو بار زیرپا گذاشته است. ابن منده نخست به نیشابور رفت. در آنجا از محمد بن حسین قطان، ابوعلی محمد بن احمد میدانی، ابوالعباس اصم و… حدیث شنید. وی بجز نیشابور در دیگر شهرهای خراسان هم اقامت کرد. وی برای استماع حدیث به بخارا، سرخس، بلخ، عراق، شام، بغداد، دمشق، طرابلس، بیت المقدس، مصر، اسکندریه، تنّیس و جزیره ی تونه سفر کرد.

آثار یافت نشده:

تاریخ اصبهان، دلائل النبوه و الناسخ و المنسوخ.

آثار چاپی:

الایمان، الرد علی الجهمیه، فتح الباب فی الکنی و الالقاب و مسند احادیث ابراهیم بن ادهم الزاهد.

آثار خطی:

الاسامی و الکنی، الامالی، تسمیه المشایخ، التوحید، ذکر عدد ما لکل واحد من الصحابه من الحدیث و معرفه الصحابه.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۶۹۸-۶۹۹؛ سیر اعلام النبلاء ۱۷ / ۲۹-۳۰٫

[۳۱] ابن منده، ابوعمرو عبدالوهاب بن محمد بن اسحاق

نام: عبدالوهاب
نام پدر: محمد
کنیه و لقب: ابوعمرو [ن.م]
اسم اشهر: ابن مَنْده
سال و محل تولد: ۳۸۸ ق [اصفهان]
سال و محل وفات: ۱۹ جمادی الاخر ۴۷۵ ق، –
مذهب و شریعت: حنبلی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث

سرگذشتنامه:

وی یکی از افراد برجسته ی خاندانی از محدثان حنبلی مذهب ایرانی است که عنوان کلی ایشان ابن منده بود و از سده ی ۳ تا ۷ ق در اصفهان می زیسته اند. وی از پدر حدیث بسیار شنید و نیز در موطن خود اصفهان از ابواسحاق ابراهیم بن فرشیذ، ابوعمر بن عبدالوهاب سُلَمی، ابومحمد حسن بن یوه، جعفر بن محمد فقیه، محمد بن ابراهیم جرجانی و ابوبکر مودویه استماع حدیث کرد. فارسی از یک سفر او به نیشابور یاد می کند. وی در آنجا از ابوسعید محمد صیرفی حدیث شنیده است. ظاهراً مدتی هم در طوس اقامت کرد. وی سفرهایی نیز به شیراز، همدان، مکه و ری داشته است و در این سفرها مانند پدرش تجارت هم می کرد.

آثار خطی:

احادیث ابن منده و فوائد

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۴ / ۶۹۹٫

[۳۲] ابن نجار، ابوالحسن محمد بن جعفر بن محمد بن هارون تمیمی کوفی

نام: محمد
نام پدر: جعفر
کنیه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن نجّار
سال و محل تولد: ۳۰۳ ق، کوفه
سال و محل وفات: جمادی الاول ۴۰۲، [ن.م]
مذهب و شریعت: مسلمان ( در مناقع اطلاعی درباره ی مذهب او داده نشد )
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، قرائت و ادب
استادان: ابوبکر بن درید ازدی، ابراهیم بن محمد نفطویه، محمد بن یحیی صولی، احمد بن محمد بن سعید بن عقده، محمد بن قاسم بن زکریا محاربی، عبدالعزیز بن یحیی جلودی، محمد بن حسین خثعمی اشنانی و پدرش. از استادان قرائت او باید حسن بن داوود نقار، محمد بن حسن بن یونس نحوی و پدرش را نیز نام برد.
شاگردان: شیخ مفید، ابن شاذان قمی، ابوعبدالله علوی، علی بن محمد خزاز، احمد بن علی نجاشی، حسین بن علی وزیر مغربی، ابوالقاسم ازهری، احمد بن عبدالواحد وکیل ابوعلی غلام هرّاس، حسن بن محمد بغدادی و ابوعلی عطار ( ۳ نفر آخر در علم قرائت ).

سرگذشتنامه:

عمر طولانی ابن نجار او را از طبقه ای عالی در سند برخوردار ساخت. ابن نجار علاوه بر حدیث و نحو در قرائت نیز دست داشت. بویژه قرائت عاصم و حمزه را نزد مشایخ این علم فراگرفته بود. برخی از رجال شناسان همچون احمد بن محمد عتیقی و سمعانی وی را توثیق کرده اند و سمعانی یادآور شده که ابن نجار در زمان خویش شیخ و بزرگ محدثان کوفه بشمار می رفته است.

آثار:

الاستدارک لما اغفله الخلیل،‌ تاریخ الکوفه،‌ التحف و الطرف، روضه الاخبار و نزهه الابصار، القراآت، مختصر فی النحو، الملح و المسّار و الملح و النوادر.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۵ / ۳۴؛ خطیب بغدادی ۲ / ۱۵۸٫

[۳۳] ابن نوح سیرافی، ابوالعباس احمد بن علی بن محمد بن احمد بن عباس بن نوح

نام: احمد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابوالعباس [ن.م]
اسم اشهر: ابن نوح سیرافی
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: حدود ۴۰۸ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث، رجال و فقه
استادان: محمد بن علی بن بابویه قمی، حسن بن حمزه ی طبری، احمد بن محمد بن یحیی عطار، ابوالحسن علی بن بلال مهلبی، محمد بن علی بن فضل بن تمام، احمد بن ابراهیم بن ابی رافع، احمد بن جعفر بن سفیان بزوفری، حسین بن علی بن بابویه ی قمی و نیایش محمد بن احمد بن عباس، حسین بن ابراهیم قمی و نجاشی.

سرگذشتنامه:

از جزییات زندگی وی چیز زیادی دانسته نیست. ابن نوح براساس سندی در الغیبه ی طوسی ( ص ۲۴۰ ) آمده برای تحصیل و استماع حدیث سفری به مصر داشته است. همچنین ظاهراً از برخی محدثان مقیم بغداد مانند ابوغالب زراری، ابن قولویه ی قمی و ابن داوود قمی که هر سه در ۳۶۸ ق درگذشته اند، بطور مستقیم روایت کرده است. نجاشی که احتمالاً وی را در بصره ملاقات کرده است، ضمن توثیق و تأکید بر اتقان وی در روایت، او را فقیهی بصیر به حدیث خوانده و از وی به « استاذنا » و « شیخنا » تعبیر کرده و چنانکه از عبارتش برمی آید، از او بهره ی علمی بسیار برده است.

آثار:

ابن نوح آثار بسیاری داشته که اخبار الوکلاء الاربعه یا اخبار الابواب معروفترین آنهاست. از دیگر آثار وی التعقیب و التعفیر، القاضی بین الحدیثین المختلفین و المصابیح می باشد.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۵ / ۶۲-۶۱٫

[۳۴] ابن وَدْعان، ابونصر محمد بن علی بن عبیدالله بن احمد

نام: محمد
نام پدر: علی
کنیه و لقب: ابونصر [ن.م]
اسم اشهر: ابن ودعان
سال و محل تولد: ۴۰۲ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۴۹۴ ق، موصل
مذهب و شریعت: مسلمان
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: حسین بن محمد بن جعفر صیرفی، محمد بن علی بن محمد بن بحشل و بویژه عمویش ابوالفتح احمد بن عبیدالله ودعانی.
شاگردان: ابوطاهر سلفی، ابوالفضل یحیی بن عطاف موصلی، ابوعبدالله محمد بن فضل فراوی، ابوبکر محمد بن محمود جوهری، مروان بن علی طنزی و محمدهادی مصری.
مناصب و مقام ها: ابن ودعان چندگاهی تصدی قضای موصل را داشت و به همین سبب در منابع، قاضی و حاکم خوانده شده است.

سرگذشتنامه:

او به گفته ی خویش در نیمه ی شعبان ۴۰۲ ق متولد شد و از خردسالی به فراگیری حدیث روی آورد. ابن ودعان چندگاهی تصدی قاضی موصل را داشت. او بارها به بغداد سفر کرده است. وی پس از بازگشت از بغداد در محرم یا ربیع الاول ۴۹۴ ق در موصل درگذشت.

آثار:

کتاب الاربعون الودعانیه، مجموعه ای از ۴۰ حدیث در باب اخلاق و زهد است که از خطب و مواعظ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برگزیده شده است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۷۶-۵ / ۷۷؛ سیر اعلام النبلاء ۱۹ / ۱۶۴-۱۶۵٫

[۳۵] ابن هَمّام اِسکافی، ابوعلی محمد بن ابی بکر همان بن سهیل بن بیزان ملقب به کاتب

نام: محمد
نام پدر: ابی بکر
کنیه و لقب: ابوعلی، کاتب
اسم اشهر: ابن همام اسکافی
سال و محل تولد: ۲۵۸ ق [ن.م]
سال و محل وفات: ۳۳۶ ق، بغداد
مذهب و شریعت: شیعه امامی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث
استادان: پدر، و دایی اش احمد بن مابنداذ، احمد بن ادریس قمی، ابوجعفر بن رستم نحوی، جعفر بن محمد بن مالک فزاری، حسن بن محمد بن جمهور عمی، حمید بن زیادکوفی، عبدالله بن جعفر حمیدی و محمد بن حماد بربری.
شاگردان: ابوالحسن بن جندی، ابوغالب زراری، جعفر بن محمد بن قولویه، محمد بن احمد صفوانی، محمد بن ابراهیم نعمانی، محمد بن احمد بن داوود قمی، محمد بن عباس بن حجام، ابوالفضل محمد بن عبدالله شیبانی، ابوالجیش مظفر بن محمد بلخی، هارون بن موسی تلعکبری و معانی بن ذکریا بن طرارا.

سرگذشتنامه:

زادگاه ابن همان دانسته نیست، اما می دانیم که در بغداد سکنی داشته است. در میان مشایخ وی از میان ساکنان بصره و کوفه نیز دیده می شود که نشان از سفر احتمالی ابن همام به این دو شهر دارد. در سندی نیز از حضور وی در رحبه سخن رفته که مقصود از آن رحبه ی کوفه است نه رحبه ی شام. ابن همام در عصر خود بعنوان یکی از بزرگترین محدثان بغداد شناخته می شده است. چنانکه نجاشی و صولی او را با عناوین « شیخ اصحابنا و متقدمهم » و « جلیل القدر » ستوده و ضمن بیان عظمت منزلت وی، امانت در نقل حدیث وسعه ی روایت او را مورد تأکید قرار داده اند. ابن همام بعنوان یک عالم برجسته ی امامی در بخش عمده ای از دوره ی غیبت صغری و در زمانی مقارن با ایام نواب اربعه ی امام زمان (علیه السلام)، توانست در موقعیت های حساس به تبیین مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه بپردازد. ابن همام به گفته ی خطیب بغدادی در ۳۳۲ ق و به قولی در ۳۳۶ ق در گذشته است، اما به جهت دقتی که در گفتار نجاشی دیده می شود، تاریخ اخیر صحیح می نماید. خطیب بغدادی همچنین یادآور شده است که ابن همام در بغداد در گذشت و در مقابر قریش به خاک سپرده شد.

آثار:

نجاشی به یک اثر ابن همام با عنوان الانوار فی تاریخ الائمه (علیه السلام) اشاره کرده است. حر عاملی در وسائل الشیعه کتابی با عنوان المزار به ابن همام نسبت داده که مستند آن دانسته نیست. همچنین کتاب دیگری با عنوان التحصیص به ابن همام نسبت داده شده است.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۲۱-۵ / ۱۲۲؛ خطیب بغدادی ۳ / ۳۶۵٫

[۳۶] ابوبکر احمد بن ابراهیم بن اسماعیل جرجانی

نام: احمد
نام پدر: ابراهیم
کنیه و لقب: ابوبکر، شیخ الاسلام
اسم اشهر: اسماعیل جرجانی
سال و محل تولد: ۲۷۷ ق، جرجان
سال و محل وفات: ۳۷۱ ق [ن.م]
مذهب و شریعت: شافعی
رشته ی علمی و تخصص: حدیث و فقه
استادان: ابوبکر احمد بن اسحاق صبغی، ابراهیم بن هانی مهلبی، ابویعلی موصلی، ابن عقده، محمد بن عثمان بن محمد بن شیبه، ابوجعفر محمد بن حسین اُشنایی، محمد بن عبدالله بن مملک، ابن خزیمه نیشابوری، ابوخلیفه فضل بن حباب جمحی، ابوعوانه ی اسفراینی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد اسفراینی، احمد بن علی بن منجویه ی اصفهانی، ابوحامد احمد بن ابی طاهر اسفراینی، ابوسعد احمد بن محمد مالینی، ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، سهمی و حاکم نیشابوری.

سرگذشتنامه:

وی هنگامی که خبر درگذشت ابن ضریس رازی را که مشتاق شرکت در محفل او بود، دریافت کرد، به اصرار از خانواده اش خواست تا با سفر وی برای تحصیل علم و حدیث موافقت کنند و چون توانست نظر مساعد آنان را جلب کند، راهی فساد شد و در آنجا از حسن بن سفیان فَسَوی محدث مشهور بهره گرفت. آنگاه به جرجان بازگشت و بار دیگر در ۲۹۶ ق راهی بغداد شد. گذار وی به بسطام، ری، همدان، دینور و خلوان نیز در راه این سفر بوده است. در همان سال از حضور کوتاه وی در انبار و نیز کوفه آگاهی داریم. سپس برای گذاردن مناسک حج راهی مکه شد. در دوره ی دیگری از سفر وی پس از ۳۰۰ ق بار دیگر در بغداد بوده است. همچنین از حضور او در دیگر شهرهای عراق، جزیره و خوزستان چون بصره، اُبلّه، واسط، سامرا، تکریت، موصل، عبادان، اهواز و عسکر مکرم اطلاع داریم که می بایست در خلال سفرهای وی به بغداد بوده باشد. هنگامی که خبر درگذشت ابوبکر به بغداد رسید، سهمی که خود در بغداد بود، می نویسد که فقها و محدثان شافعی و نیز حنبلی چون ابوحامد اسفراینی، ابوالحسین ابن سمعون، ابوالحسن تمیمی، ابوالحسن دارقطنی، ابوحفص ابن شاهین و همچنین قریب ۳۰۰ تن از مشایخ و فقها در مسجد ابوالقاسم دارکی چند روز به سوگواری نشستند و ابومحمد عبدالله بن احمد رُزجامی در مرثیه ی وی شعری بلند سرود.

آثار:

المستخرج علی صحیح البخاری، السمند الکبیر، احادیث الاعمش، حدیث یحیی بن ابی کثیر، رساله فی العقیده، العوالی، الفرائد و مسند یحیی بن سعید الانصاری.

آثار چاپی:

المعجم.

آثار خطی:

جزئی مشتمل بر احادیث وی همراه روایات دیگر اوست.

منابع و مآخذ:

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۸ / ۶۷۶؛ طبقات الفقهاء، ۲۱-۲۴٫

ادامه دارد…

پی‌نوشت‌ها:

۱٫ حسن انوشه، فرهنگنامه ادبی فارسی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶٫ ص ۵۱۶٫
۲٫ احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، موسوعه مصطلحات مفتاح السعاده و مصباح السیاده فی موضوعات العلوم تحقیق علی دحروج. بیروت مکتبه لبنان ناشرون، ۱۹۹۸٫ ص ۴۷۹٫
۳٫ همان، ص ۴۰۶٫
۴٫ حسن انوشه، همان، ص ۵۱۵
۵٫ زین العابدین قربانی لاهیجی، علم حدیث… قم. انصاریان. ۱۳۷۰٫ صص ۱۰۹-۱۳۰٫
۶٫ نک احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، علم درایه الحدیث

منبع : فدایی عراقی، غلامرضا؛ (بهار ۱۳۸۳)، حیات علمی در عهد آل بویه، تهران: مؤسسه ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اول