علم امامان (علیهم السّلام) از دیدگاه قرآن و احادیث

اشاره:

امامت منصبی الهی و امام حافظ شریعت و پاسخگوی تمام نیازهای دینی امت است، یکی از مهمترین شرایط امام از دیدگاه شیعه، دانش گسترده وعلوم خاص امام است، علومی که از طرق عادی بشری به دست نمی‌آید و از این رو به آن علم «لدنّی» یا «خدادادی» می‌گویند. نیاز امت به امام ایجاب می‌کند که امام آگاهی جامع از تمام رموز و اسرار قرآن و وقوف کامل بر شریعت و تمام احکام و قوانین دینی (حتی احکام موضوعات جدید و مستحدث) و آمادگی کامل برای پاسخ گویی به شبهات داشته باشد.

امام بابد از علوم ویژه‌ای برخوردار باشد زیرا اگر دانش امام تنها از طریق منابع عادی تأمین شود، هیچ تضمینی برای پاسخگویی به پرسشهای گسترده و متنوع مردم وجود نخواهد داشت، و این به معنای نقض غرض خداوند از تشریع دین است.(۱)

منابع علم امامان:

علوم امام از منابع گوناگونی سرچشمه می‌گیرد که عبارتند از:

۱. قرآن آگاهی کامل امامان از کتاب خدا و قرآن مجید به گونه‌ای است که تفسیر، تأویل، ظاهر، باطن و محکم و متشابه آن را به خوبی می‌دانند.

قرآن می‌فرماید: «وَ یقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» ؛ کافران می‌گویند: تو پیامبر نیستی، بگو: همین بس که خداوند و کسی که علم کتاب (و آگاهی بر قرآن) نزد اوست. گواه باشد.(۲)

از این آیه به خوبی روشن می‌شود کسی وجود دارد که تمام علم کتاب نزد اوست، زیرا علم‌الکتاب بدون قید و مطلق آمده است و شامل تمام علوم مربوط به کتاب الهی می‌شود، برخلاف آن چه در آیه ۴۰ سوره نمل آمده: «قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یرْتَدَّ إِلَیکَ طَرْفُکَ»؛ آن کسی که دانشی از کتاب آسمانی و بخشی از علم کتاب نزد او بود، گفت: من تخت ملکه سبا را پیش از آن که چشم بر هم زنی، نزد تو خواهم آورد.

بدیهی است کسی که از تمام علم کتاب آگاه است، کتابی که سرچشمه فیاض علوم و دانشهاست، کارهای بسیار مهمتری می‌تواند انجام دهد، امّا چه کسی تمام علم کتاب نزد اوست؟ قرآن اشاره سربسته‌ای دارد، امّا مفسران بسیاری در کتب خود نقل کرده‌اند که این آیه اشاره به علی بن ابی طالب (علیه السلام) و ائمه هدی (علیهم السلام) است.

قرطبی مفسر اهل سنت در تفسیر خود به نقل از امام باقر (علیه السلام) در تفسیر «الذی عنده علم الکتاب» می‌گوید: انما ذلک علی بن ابی طالب (علیه السلام) او فقط علی بن ابی طالب (علیه السلام) است.(۳)

در روایت دیگری از ابن عباس می‌خوانیم: کسی که علم کتاب نزد اوست فقط علی (علیه السلام) است، او عالم به تفسیر قرآن و تأویل و ناسخ و منسوخ آن است.(۴)

آری. این آگاهی وسیع نسبت به قرآن مجید و اسرار و دقایق و ظاهر و باطن آن، یکی از منابع اصلی علم امامان معصوم (علیهم السلام) است.(۵)

۲. وراثت از پیامبر دومین منبع از منابع علوم امامان (علیهم السلام) وراثت از پیامبر (صلی الله علیه و آله) است، به این معنی که پیامبر تمام معارف و شرایع اسلام را به علی (علیه السلام) آموخت و این علم و آگاهی از علی (علیه السلام) به امامان (علیهم السلام) منتقل شد، امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «عَلَّم رسولُ اللهِ علیاً الفَ بابٍ یفتَحُ من کلِّ بابٍ الفُ بابٍ»؛ رسول خدا به علی (علیه السلام) هزار باب از علم را آموخت و از هر بابی هزار باب گشوده شد.

حدیث معروف: «انا مدینه العلم و علی بابها» که پیامبر فرمودند: «من شهر علم هستم و علی درب آن استط، را راویان مختلفی از اهل سنت و شیعه در کتب خود نقل کرده‌اند.(۶)

۳. ارتباط با فرشتگاناز منابع علم امامان ارتباط با فرشتگان است،‌ البته نه به این معنی که آنها در زمره پیامبران بوده‌اند، بلکه آنها همچون «خضر»، «ذوالقرنین» و «مریم» بودند که مطابق ظاهر آیات قرآن با فرشتگان الهی ارتباط داشتند.

در حدیثی از امام باقر می‌خوانیم که فرمود: اِنّ علیاً کان محدّثاً، علی (علیه السلام) محدث بود (سخنان به او گفته می‌شود) هنگامی که از آن حضرت توضیح خواستند که چه کسی با او سخن می‌گوید، فرمود: یحدّثهُ ملکٌ، فرشته با او سخن می‌گفت، و هنگامی که سؤال کردند آیا او پیامبر بود؟ دست خود را به علامت نفی و انکار تکان می‌داد و سپس افزود: کصاحب سُلیمانَ او کصاحبِ موسی او کذی القرنینِ، او همانند دوست سلیمان (آصف بن برخیا) یا دوست موسی (یوشع یا خضر) یا ذی القرنین بود.

۴. القای روح القدس چهارمین منبع علم امامان، فیض روح القدس است.

از روایاتی که در منابع اهل بیت (علیهم السلام) وارد شده به خوبی بر می‌آید که روح القدس روح مقدسی بوده که با همه پیامبران و انبیاء و معصومین (علیهم السلام) بوده است، و امدادهای الهی را در موارد مختلف به آنها منتقل می‌ساخته، حتی از روایات متعددی که در منابع اهل سنت نیز وارد شده است، استفاده می‌شود که گاه که کارهای مهم یا سخنان و اشعار پر مغز از کسی صادر می‌شد، می‌فرمودند: این به کمک روح القدس بوده است، این تعبیر (کمک روح القدس) درباره حسّان بن ثابت ـ مدافع پیامبر ـ و کمیت بن زید اسدی ـ مدافع اهل بیت (علیهم السلام) ـ و دعبل خزاعی ـ شاعر قصیده معروف (مدارس آیات) ـ از زبان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امام باقر (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) نقل شده است.(۷)

و از این جا به خوبی روشن می‌شود که «روح القدس» یک روح امدادگر است که انسان را به هنگام کارهای معنوی و الهی یاری می‌دهد، و البته به تفاوت مراتب اشخاص متفاوت است، در پیامبران و امامان به گونه فوق العاده‌ای قویتر و بارزتر عمل می‌کند، و در دیگران به اندازه خودشان.

۵. نور الهی منبع دیگری که برای علوم امامان می‌توان ذکر کرد «نور الهی است»، امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:

هنگامی که امام پیشین از دنیا می‌رود، خداوند برای امام بعد از او ستونی از نور بر می‌افرازد که به وسیله آن اعمال مردم را می‌بیند، و از این طریق خداوند حجت را بر خلق خود تمام می‌کند.

با توجه به منابع فوق، امامان (علیه السلام) از سایر مردم ممتاز شده و به انجام وظایف مهمی که در مورد حفظ اسلام و تعلیمات قرآن و هدایت بندگان دارند، نایل می‌شوند.(۸)

پی نوشت:

۱. ر.ک: سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی، قم، انتشارات طه، چاپ دوم، ۱۳۸۱.

۲. رعد: ۴۳.

۳. تفسیر قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج ۵، ص ۳۵۶۵.

۴. من عنده علم الکتاب انما هو علی لقد کان عالماً بالتفسیر و التأویل و الناسخ و المنسوخ. ر.ک: قندوزی حنفی، سلیمان، ینابیع الموده، ص ۱۰۴.

۵. روایات مختلفی در تفسیر مصداق راسخان در علم (سوره آل عمران، ۷) وارد شده که راسخان در علم را پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) می‌دانند که برای رعایت اختصار در متن نیاورده‌ایم. برای تکمیل بحث رجوع شود به: کلینی، اصول کافی، انتشارات اسماعیلیان، قم، ج۱، ص ۲۱۳، احادیث ۱ و ۲و ۳ و تفاسیر روایی از قبیل نور الثقلین ذیل آیه.

۶. برای آگاهی بیشتر ر.ک: حسینی المرعشی نور الله، احقاق الحق، انتشارات مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ ق، ج ۵، ص ۴۶۸ ـ ۵۰۱. و برای آگاهی به منابع این حدیث به کتاب شریف «جامع الاحادیث» مراجعه شود.

۷. ر.ک: جلال الدین سیوطی، الدرّ المنثور، ج ۱، ۸۷. و سفینه البحار، ج ۲، ص ۴۹۵۴. و کشف الغمه، ج ۳، ص ۱۱۸.

۸. ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر موضوعی پیام قرآن، انتشارات امیر المؤمنین، قم، ج ۹، ص ۱۱۱ تا ۱۳۴. و سعیدی مهر، محمد، کلام اسلامی، ج ۱، ص۱۴۸ و ۱۴۹.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.