علامه محمدصالح سمنانى

اشاره:

علامه محمد صالح سمنانی در ۲۸ رجب سال (۱۲۹۸ هـ . ق) ^[۱] در شهر مقدس و مذهبی کربلای معلا دیده به جهان گشود. خاندان ایشان اهل علم و دانش و تقوا بود. جد اعلای ایشان مرحوم آیه الله آقا شیخ معین الدین قاسمی^[۲] علامه مازندرانی از فقیهان معروف عصر خود و از دست پروردگان علامه مجلسی بوده است. جد دیگرش فقیه فرزانه آیه الله محمد حسن قاسمی بارفروشی ـ رحمه الله ـ است.

پدر بزرگوارش، آیه الله حاج میرزا فضل الله علامه حائری از فقیهان عصر خویش است و نه تنها پدر جسمانی محمد صالح، که مربی روحانی او نیز به حساب می آید.

مادر مکرمه اش دختر شادروان آیه الله حاج ملا محمد یوسف استرآبادی (صاحب کتاب صیغ العقود و کتاب های رضاع، لقطه، قضا و شهادات) و از زنان پاکدامن و نمونه عصر خویش بوده است.

تحصیل

علامه سمنانی برادری با فرهنگ و فرهیخته به نام آیه الله شیخ علی علامه (متوفای ۱۳۹۲ هـ . ق) (صاحب کتاب حجه البالغه) داشت که سال ها از محضر او کسب فیض کرد. او نیز فرزندی دانشمند به نام علامه جلال الدین حائری مازندرانی (متوفای ۱۳۵۷ هـ. ش) داشته که آثاری از خود به یادگار گذاشته است. محمد صالح از همان آغاز کودکی به فراگیری دانش رغبت فراوان داشت و دارای نبوغ فکری و حافظه ای نیرومند بود. علم اندوزی را در کربلا نزد برادران خود به نام های مولا علی معروف به «سیبویه» و مولا عباس معروف به «اخفش» آغاز نمود.

پس از تکمیل ادبیات، سطوح و فقه و اصول را نزد پدر دانشمند و برادر فاضلش (علامه شیخ علی حائری) و استادان دیگر آموخت. علامه خود در این باره می نویسد:

« … مرحوم والدم مرا در حالی که بسیار خردسال بودم، به تحصیل دانش وا داشت و به روش معمول زمان، بی آن که فارسی بیاموزم، پس از آموختن قرائت قرآن مجید به آموختن امثله و شرح امثله … پرداختم. سرمایه فارسی ام نخست از چند کتاب بود، سپس به نحو و صرف و منطق عربی مشغول شدم … شرح لمعه را با کمال تدقیق و تحقیق نزد والدم خواندم و به همین منوال قوانین را نزد برادر اکبرم و مرحوم شیخ علی علامه … (کتاب) کبری را به پارسی در بحر تقارب و انموزج و التهذیب المنطق را به تازی به نظم کشیدم و نیز به استقبال نان و حلوای شیخ بهایی و نان جو سید دلدار حسین هندی، نان و خرمایی به نظم آوردم که چندان به زعم زعمای شعر با آن حداثت (نوجوانی) از قافله عقب نماندم. هنگامی که سیوطی می خواندم، الفیه را تخمیس کردم، هر چند ناتمام ماند. رفته رفته قصاید بسیار را انشاء نمودم. (پس از استفاده بسیار از علمای کربلا) به نجف اشرف مسافرت و ۱۲ سال تمام در حوزه درسی مرحوم آخوند خراسانی و میرزا حسین خلیل تهرانی مشغول بودم»^[۳]

او پس از این آموزش ها به تألیف «رساله غساله» پرداخت و کتاب هایی که خوانده بود، تدریس کرد. آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، صاحب کفایه الاصول (متوفای ۱۳۲۹ هـ . ق) در ماه رجب سال (۱۳۱۲ هـ . ق) به قصد زیارت وارد کربلا شد. وی روزها در صحن مطهر سید الشهدا ـ علیه السلام ـ مبحث غساله را تدریس می کرد. شیخ محمد صالح فرصت را مغتنم شمرد و رساله غساله، و کلی طبیعی و تجری را که تألیف کرده بود، به مرحوم آخوند عرضه کرد. مرحوم آخوند پس از مطالعه تألیفات شیخ محمد صالح، به استعداد فوق العاده و نبوغ وی پی برد و در بازگشت به نجف؛ این جوان نابغه را نیز با خود برد. بدینسان شیخ محمد صالح به حلقه درس آخوند خراسانی وارد شد.

در حوزه نجف، علاوه بر درس آخوند، از دانشمندانی چون فقیه بزرگوار حاج میرزا حسین، حاج میرزا خلیل تهرانی ـ رحمه الله علیه ـ و از حکیم توانا مرحوم ملا اسماعیل بروجردی علوم عقلی را استفاده کرد و با دانش های گوناگون آشنا شد و هنوز به بیست سالگی نرسیده بود که به درجه رفیع اجتهاد نائل آمد. متأسفانه زمانی که حوزه نجف می بایست از مقام علمی او بهره برداری کند مصادف با بیماری چشم او شد.

پس از ۱۲ سال بهره وری از معارف استادانی برجسته به علت ابتلا به درد شدید چشم در سال ۱۳۲۴ هـ . ق برای درمان آن از حوزه کهن سال نجف، عازم ایران گردید و به بابل زادگاه نیاکانش رفت. او به درخواست مردم در پرتو کتاب آسمانی قرآن، سنت پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ و احادیث اهل بیت ـ علیه السلام ـ به ارشاد و روشن گری پرداخت و در ضمن تبلیغ، مطالعه، تحقیق، تألیف و تدریس را ادامه داد. غالب فضلای آن دیار در حوزه درسی او حاضر گشته و از فروغ دانشش بهره می بردند.

گوشه ای از مبارزات

حضور علامه سمنانی در بابل هم زمان بود با دوران تسلط بیگانگان از جمله استعمارگر پیر انگلستان بر سرنوشت ملت مسلمان ایران و رواج بی دینی و ابتذال.

از طرفی رضاخان پهلوی، از مخالفان سرسخت اسلام و روحانیت با حمایت دولت انگلستان به سلطنت رسیده بود، و به نام تجدد طلبی برای حذف تدریجی اسلام و بیرون راندن تدریجی روحانیان از مناصب و پست های دولتی، به ویژه مشاغل با اهمیت قضایی، تلاش می کرد. زمزمه های شوم نبرد با اسلام و احکام نورانی آن از هر سو به گوش می رسید.

در این حال روحانیان زمان شناس، بدون واهمه از قدرت های پوشالی، پا در رکاب مبارزه نهاده و با تهاجم فرهنگی استعمار و اسلام زدایی رضاخان مزدور به ستیز برخاستند. علامه سمنانی نیز با مشاهده اوضاع و احوال به حکم وظیفه دینی و صنفی، ساکت ننشست و شجاعانه وارد مبارزه با استعمار و استبداد شد رضا شاه بر پایی مجالس روضه خوانی را ممنوع کرد اما او هم چون گذشته در گرامی داشت یاد شهدای کربلا مجلس به پا می کرد و با سخنرانی های خود به روشن فکری می پرداخت. وی در یکی از سخنرانی های آتشین خود در مسجد جامع بابل با صراحت گفت: هر کس با قرآن مخالفت کند کافر است اگر چه رضاخان باشد.!

سخنرانی شدید علامه سمنانی در مسجد بابل سبب دستگیری وی شد. ایشان مدت نه ماه در سیاه چال های رژیم شاه، در پایتخت زندانی شد و سپس به سمنان تبعید گردید. بدین ترتیب وی به سمنان گام نهاد و ناگزیر در آن دیار ماندگار شد. در زمانی کوتاه توجه مردم مسلمان سمنان و دانشمندان شهر را به خود جلب کرد. محضر شریف ایشان همواره فیض بخش خاص و عام بود. علاوه بر اقامه نماز جماعت، اغلب صبح ها در مسجد جامع سمنان، حوزه درسی داشت و اکثر طلاب علوم دینی از خارج و داخل، از حوزه درس ایشان استفاده می کردند. افسوس، در زمانی که می بایست او ده ها و بلکه صد ها دانشمند هم چون خود و بهتر از خود را تربیت کند، همه وقتش در سمنان به مطالعه و تحقیق و تتبع گذشت.

کتابخانه معظم له

طبق وصیت علامه سمنانی در تاریخ (۱۳۵۱) کتابخانه شخصی اش که شامل ۹۴۱ عنوان اثر و بسیاری از آن ها نادر بود؛ به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شد و بدین گونه وی ارادت خود را به بارگاه نورانی امام هشتم ـ علیه السلام ـ نشان داد.^[۴]

اجازات ایشان

علامه سمنانی علاوه بر اجازه اجتهاد، از دست مبارک مشایخ روایتی نیز به دریافت اجازه نقل روایت مفتخر گشت که آن مشایخ عبارتند از:

۱. پدر بزرگوارش شیخ فضل الله حائری مازندرانی.

۲. برادرش علی علامه حائری.

۳. حاج میرزا حسین خلیل تهرانی.

۴. حاج میرزا حسین نوری.^[۵]

روایت کنندگان از علامه سمنانی

اسامی برخی از عالمانی که از علامه سمنانی اجازه روایت دریافت کرده اند، بدین قرار است: سید شهاب الدین مرعشی نجفی، شیخ جلال الدین علامه حائری، سید فخر الدین امامت کاشانی، حاج حسین مقدس مشهدی شاهرودی، سید عزیزالله امامت کاشانی، شیخ مهدی شرف الدین، سید عباس کاشانی، حسین عمادزاده اصفهانی.

علامه سمنانی از نگاه بزرگان

با نگاهی به نظرات بزرگان درباره فیلسوف نامدار، فقیه و شاعر عالی مقدار، گنجینه علوم الاهی، علامه سمنانی، جایگاه والای این عالم توانا در میان علمای شیعه و ابعاد شخصیت وی هویدا می شود.

سید الفقها و المجتهدین آیه الله سید محمد مهدی اصفهانی کاظمینی (متوفای ۱۳۹۱ هـ . ق) درباره او می نویسد:

علامه شیخ محمد صالح … اکنون یگانه مرجع تقلید مهم مازندران است، تألیفات خوبی دارد که بر فراوانی فضل و وسعت دایره اطلاعات و فزونی دانشش دلالت می کند.^[۶]

ـ شادروان استاد محمد تقی جعفری تبریزی ـ رحمه الله ـ او را نابغه ای عظیم الشأن معرفی کرده است.^[۷] وی می گوید:

علامه مردی بسیار با فضل بود، مخصوصا ادبیات عربی اش خیلی قوی بود … اطلاعات فلسفی اش هم خیلی زیاد بود، در اصول هم حد بالایی داشت.

ـ مرحوم حجه الاسلام دکتر محمد هادی امینی درباره او می نویسد:

شیخ محمد صالح … از فقیهان و عالمان بزرگ جهان اسلام و از استادان مسلم در فقه اصول و از مولفان و پژوهشگران و محققان بزرگوار است.^[۸]

مولف کتاب تذکره الشعراء وی را این گونه ستوده است:

شیخ الفقهاء و المجتهدین آیه الله العظمی فی العالمین آقای شیخ محمد صالح حائری مازندرانی معروف به علامه سمنانی از مفاخر و مشاهیر فقها و مراجع عصر حاضر و از مشایخ اجازه مولف کتاب و مرحوم آیه الله والد و جمع بسیاری از علمای اعلام معاصر هستند.^[۹]

اندیشمند دردمند استاد محمد رضا حکیمی علامه را چنین معرفی می کند:

حضرت علامه سمنانی، از علمای بزرگ و بسیار کم مانند اسلام است در سده گذشته، و جامع، معقول و منقول به معنای وسیع و ژرف تعبیر، و صاحب اطلاعات و معلوماتی پهناور و مجتهد در فلسفه و تحقیقات فلسفی (نه تنها فلسفه خوان و فلسفه دان و فلسفه گو و فلسفه نویس)، نقاد تیز هوش و پرتوش و توان مباحث فلسفی، بویژه اصول و مبانی «حکمت متعالی» در عین رعایت تعادل، و با اشاره و به ارزشمندی نکته هایی در خور ارزش که در فلسفه صدرایی مطرح گشته است. جامعیت علامه سمنانی تا جایی است که آثار او در فنون مختلف و رشته های علمی و فلسفی و کلامی و ادبی و تاریخی و فقهی و اصولی و گونه هایی دیگر از مباحث تحقیقی سیصد تألیف دانسته اند …

علامه سمنانی، در کتاب «حکمت بوعلی سینا» روشی از نقد فلسفی را عرضه کرد، و با غنایی که از نظر منابع و استنادها، و رساله های منقول در آن، و وفور مباحث آن، به این کتاب بخشید، این روش را در خور عرضه ساخت.

شاگرد او عبدالرفیع حقیقت «رفیع» می نویسد:

یکی از دانشمندان به نام و علمای بزرگ اسلام در عصر حاضر، آیه الله آقا شیخ محمد صالح حائری مازندرانی (سمنانی) است.

… بدون هیچ گونه مبالغه استفاده از راهنمایی های بی دریغ و تحصیل دانش و کسب فیض که نگارنده در دوره نوجوانی از محضر مبارک ایشان نمودم پایه اساسی معلومات تاریخی و ادبی نگارنده و هم چنین تألیف و تنظیم آثار نظم نثر موجود است، به همین جهت همواره به روان پاک آن مرحوم درود می فرستم.^[۱۰]

آثار مکتوب

علامه سمنانی، عمرش را در مطالعه و تحقیق و تألیف و تدریس سپری کرد، نتیجه این کار آثار فراوانی است که همه حاکی از ژرف نگری، احساس تعهد و مسئولیت، عمق دانش و فکر عالی اوست. آثاری که در حد خود از گرانقدرترین مکتوبات علمی و حکمی بوده و از دقایق و نکات و اسرار علوم عقلی و الهی پرده برداشته و به رفع مشکلات و حل معضلات آن ها اهتمام کرده است. شمار آثار علامه سمنانی اعم از کتاب و رساله به سیصد مجلد تحت عناوین فقه، اصول فقه، تفسیر، کلام، منطق، فلسفه، دعا، ادبیات مندرج است شگفت این که تعدادی از این آثار را در جوانی نوشته است. اینک نام آثاری از وی را یادآوری می شویم.

۱. ارث الزوجه؛

۲. ارائه التنقیح السنی فی البرائه عن تلقیح المنی؛

۳. اتحاد العاقل و المعقول؛

۴. احتجاجات مأمون، چاپ اصفهان، سربی، وزیری، کانون ادبیات ایران، ۷۲ص.

۵. احسن الدلالات؛

۶. احیاء المنطق الرسطائی؛

۷. احیاء الرجال؛

۸. الاریکه الخضراء؛

۹. الاستصحاب، سال نشر ۱۳۶۲٫

۱۰. الاسکناسیه فی احکام اوراق النقدیه؛

۱۱. اصاله اللزوم فی العقود و الایقاعات؛

۱۲. الاعتقادات؛

۱۳. اجتماع الامر و النهی؛

۱۴. اکسیر سعادت و حیات جاودان و تکثیر شقاوت و سیئات جاهلان و حاسدان. تاریخ تألیف (۱۳۸۴ هـ . ق)

۱۴. اقسام الکفار و احکامهم؛

۱۵. الهیات؛

۱۶. امتناع شریک الباری؛

۱۷. الأمر بین الأمرین؛

۱۸. الایمان بالله، در شمارش ادله اثبات واجب الوجود طبق تمام مذاهب، فارسی و استدلالی است.

۱۹. الباقیات الصالحات، فی الاحکام المنصوصه ـ ناتمام؛

۲۰. البدیعیه، قصیده میمیه؛

۲۱. بستان الادب، تهران، کتاب فروشی، معصومی.

۲۲. البقعیه؛

۲۳. بناء المهدوم فی اعاده المعدوم؛

۲۴. بوارق الالهام فی شرح شوارق الالهام؛

۲۵. بیان ایمان (فقه فارسی) استدلالی؛

۲۶. بیان الواقع فی رد البابیه؛

۲۷. تاریخ الدنیا والدین؛

۲۸. تاریخ ظهور المنطق، من لدن ارسطالیس؛

۲۹. تاریخ معارف امامیه ترجمه کتاب ظلامه العتره الطاهره الی حضره قاده الاسلام الباهره. (متضمن مذاهب اسلامیه و جواب جمیع شبهات وهابیان) این کتاب با تحقیق این جانب (ناصر باقری بیدهندی) آماده چاپ است.

۳۰. تاریخ معارف الامامیه و معارف المذاهب الاسلامیه در ۱۲ جلد.

۳۱. تتمیم حاشیه المکاسب.

۳۲. التجری؛

۳۳. تخلف العله عن المعلول؛

۳۴. تخمیس الفیه ابن مالک ـ تا باب اضافه ـ ؛

۳۵. تخمیس لامیه المعری؛

۳۶. ترجمه الادب الکبیر از ابن مقفع؛

۳۷. تفسیر سوره حمد و حدید و آیه الکرسی؛

۳۸. تقریر ابحاث مرحوم آخوند خراسانی (در طهارت، خمس، زکات، و احکام شیردادن) ؛

۳۹. حاشیه بر مفاتیح الشرایع؛

علامه سمنانی در عرصه شعر و ادبیات

علامه سمنانی از طبعی موزون، ذوق شعری لطیف و روحی نیرومند نیز برخوردار بود. اشعار عربی و قصاید بلند ایشان را از قدیم در حوزه های ادبی نجف همطراز آثار شاعران برجسته عرب به شمار آورده اند؛ مانند قصیده بلند «نونیه نبویه و قصیده بدیعیه» … از این رو علامه سمنانی، در تاریخ فرهنگ اسلامی یادآور کسانی چون «مهیار دیلمی (متوفای ۴۲۸ هـ . ق) و موید الدین طغرائی اصفهانی (متوفای ۵۱۵ هـ . ق) است … .

علی اسفندیاری «نیما یوشیج» (متوفای ۱۳۳۸) شاعر نوپرداز و نوآفرین کشورمان در نامه ای خطاب به علامه می نویسد: مخصوصا به تو «تو» خطاب می کنیم برای تو که در مازندران فرد هستی. گمان نمی برم میزانی برای تعیین مقدار توفیق صالحین یک قوم بهتر از وجود شخص صالحی در آن قوم باشد.^[۱۱]

استاد جلال الدین همایی و نیما یوشیج درباره مقام علمی او شعر سروده اند:

نیما در قصیده ای می سراید:

منم که طالح درمانده ام در این فکرت

تویی که صالحی ای حایری زمن مگریز

ابونواس و غزالی و طوسی، این سه تویی

که کس نخوانده و نشناسدت به حق تمیز^[۱۲]

علامه سمنانی را باید از شاعران شیعه خواند که در ادبیات فارسی و عربی فوق العاده چیره دست بوده است. برخی از سروده های او از این قرار است.

شد برون از آستین امروز دست گردگار

داشت بر کف گوهر گیتی فروزی شاهوار

بود هفت اقلیم و نه طارم برایش استوار

جبرئیلش می ستودی روی تخت زرنگار

از لبش این حسن مطلع شد چو خورشید آشکار

لا فتی الاعلی لا سیف الا ذوالفقار

وفات

علامه سمنانی سرانجام پس از یک سده پژوهش، تألیف، تدریس، عبادت و پارسایی در ۲۱ دیماه ۱۳۵۰ برابر با ۲۳ ذی قعده ۱۳۹۱ هـ . ق، در سن ۹۳ سالگی به لقاء الله پیوست.

روز درگذشت او بازار سمنان تعطیل و پیکرش با حضور دانشمندان، استادان، دانشجویان و سایر طبقات تشییع و به مشهد مقدس انتقال داده شد و در آن جا نیز با تشییع باشکوهی به حرم رضوی منتقل گردید و پس از طواف حرم مطهر امام علی بن موسی الرضا ـ علیه السلام ـ در جوار آستان ملکوتی امام رضا ـ علیه السلام ـ مدفون شد.

ماده تاریخ آن مرحوم چنین است، «به صالح گوبیا بر خاک پائی پیکر اندازیم»^[۱۳]

پی نوشت:

[۱]. مطابق با ۱۲۵۸ ش.

[۲]. او فرزند شیخ فضل الله و او فرزند ملا محمد حسن بن علی محمد بن علاء الدین بن ابوالحسن بن معین الدین قاسمی است و قاسمی های مازندرانی از اولاد حسن بن قاسم بن علی بن عبدالرحمن بن شجیری بن قاسم بن زید بن حسن بن علی ـ علیه السلام ـ هستند. بنابر نظریه دیگر: از اولاد قاسم بن ادریس بن امام علی نقی ـ علیه السلام ـ هستند.

[۳]. شرح حال رجال معاصر مازندران، ص ۲۴.

[۴]. واقفین عمده کتاب به کتاخانه های آستان قدس رضوی، ص ۲۰؛ گوشه هایی از زندگینامه مجاهد متقی مرحوم آیه الله شیخ جلال الدین علامه حائری، ص ۵۱؛ مجموعه مقالات کنگره بین المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، دفتر سوم، ص ۱۳۷.

[۵]. المسلسلات، ج۲، ص ۴۱۷.

[۶]. احسن الودیعه، ج۲، ص۹۶.

[۷]. مقدمه حکمت بو علی سینا،

[۸]. معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۳، ص ۱۱۴.

[۹]. تذکره الشعراء، ص ۴۴.

[۱۰]. تاریخ سمنان، ۶۱۴ و ۶۱۳.

[۱۱]. نیما یوشیج، نامه ها، ص ۳۶۱.

[۱۲]. همان، برگزیده آثار به کوشش سیروس طاهباز؛ با شراگیم یوشیج، ص ۱۸.

[۱۳]. زندگی نامه رجال و مشاهیر ایران، ج۲، ص ۷۵.

منبع: گلشن ابرار، بخش “محمد صالح حائری (علامه سمنانی)” از ناصر حائری بیدهندی (ج ۴، ص ۴۶۲)