- زمان مطالعه : 13 دقیقه
- توسط : حمید الله رفیعی
- 0 نظر
اشاره
عقل نعمت خدا دادی است که به انسانها عنایت شده است. عقل نیروی هدایتگر درونی است که انسان به وسیله آن حقایق را تشخیص داده و بد از خوب جدا نموده و راه روشن را در فراروی خود قرار می دهد. در دین اسلام تعقل و تفکر بسیار مورد تأکید قرار گرفته و در آموزه های قرآن واحادیث بیان گرده که کسی که از عقل خود استفاده نمی کند مانند حیوانی است که عقل ندارد. در این مقاله احادیث متعددی در باره عقل و کارایی آن جمع آوری شده است.
(۱) رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله):
یا عَلىُّ اَلعَقلَ مَا اکتُسِبَت بِهِ الجَنَّهُ و طُلِبَ بِهِ رِضَى الرَّحمنِ؛ یا على عقل چیزى است که با آن بهشت و خشنودى خداوند رحمان به دست مى آید.
(من لایحضره الفقیه،ج۴،ص۳۶۹)
(۲) امام على (علیه‌السلام):
أَعقَلُ النّاسِ أَبعَدُهُم عَن کُلِّ دَنیَّهٍ؛عاقل ترین مردم کسى است که از همه پَستى ها دورتر باشد.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص۱۹۷)
(۳) امام على (علیه‌السلام):
مَن لَم یُهَذِّب نَفسَهُ لَم یَنتَفِع بِالعَقلِ؛ هر کس خود را تزکیه نکند، از عقل بهره نمى برد.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص۲۴۰)
(۴) امام حسین (علیه‌السلام):
لا یَکمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ؛ عقل جز با پیروى از حق کامل نمى شود.
(بحار الانوار(ط-بیروت)ج۷۵،ص۱۲۷)
(۵) امام على (علیه‌السلام):
أَفضَلُ النّاسِ عَقلاً أَحسَنُهُم تَقدیرا لِمَعاشِهِ وَ أَشَدُّهُمُ اهتِماما بِإِصلاحِ مَعادِهِ؛عاقل ترین مردم کسى است که در امور زندگیش بهتر برنامه ریزى کند و در اصلاح آخرتش بیشتر همّت نماید.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص۵۲)
(۶) امام على (علیه‌السلام):
زکوه العَقلِ احتِمالُ الجُهّالِ؛ زکات عقل تحمّل نادانان است.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص۵۶)
(۷) امام على (علیه‌السلام):
رَدعُ النَّفسِ عَن زَخارِفِ الدُّنیا ثَمَرَهُ العَقلِ؛دورى از تجمّلات دنیا میوه عقل است.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص۲۴۱)
(۸) امام على (علیه‌السلام):
لَیسَ العاقِلُ مَن یَعرِفُ الخَیرَ مِنَ الشَّرِّ وَلکِنَّ العاقِلُ مَن یَعرِفُ خَیرَ الشَّرَّینِ؛ عاقل آن نیست که خیر را از شر تشخیص دهد، بلکه عاقل کسى است که میان دو شر، آن را که ضررش کمتر است بشناسد.
(بحار الانوار(ط-بیروت)ج۷۵،ص۶)
(۹) قال الحسین (علیه‌السلام):
إذا وَرَدَت عَلَى العاقِلِ لُمَّه قَمَعَ الحُزنَ بِالحَزمِ وَ قَرَعَ العَقلَ لِلاِحتیالِ؛ چون براى عاقل مشکلى پیش آید، غم خود را با هوشیارى و دوراندیشى از میان مى برد و عقل را به چاره جویى وامى دارد.
(نزهه الناظر و تنبیه الخاطر،ص۸۴)
(۱۰) امام على (علیه‌السلام):
یَنبَغى لِلعاقِلِ اَن یَحتَرِسَ مِن سُکرِ المالِ وَ سُکرِ القُدرَهِ ، وَ سُکرِ العِلمِ ، وَ سُکرِ المَدحِ وَ سُکرِ الشَّبابِ ، فَاِنَّ لِکُلِّ ذالِکَ ریاحا خَبیثَهً تَسلُبُ العَقلَ وَ تَستَخِفُّ الوَقارَ؛ سزاوار است که عاقل ، از مستى ثروت، قدرت ، دانش ، ستایش و مستى جوانى بپرهیزد، چرا که هر یک را بادهاى پلیدى است که عقل را نابود مى کند و وقار و هیبت را کم مى نماید .
(تصنیف غرر الحکم و دررالکلم،ص۶۶)
(۱۱) رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله):
مَن اُلهِمَ الصِّدقَ فى کَلامِهِ وَ الإنصافَ مِن نَفسِهِ وَ بِرَّ والِدَیهِ وَ وَصلَ رَحِمِهِ، اُنسِى ءَ لَهُ فى اَجَلُهُ وَ وُسِّعَ عَلَیهِ فى رِزقِهِ وَ مُتِّعَ بِعَقلِهِ وَ لُـقِّنَ حُجَّتَهُ وَقتَ مُساءَلَتِهِ؛به هر کس، راستگویى در گفتار، انصاف در رفتار، نیکى به والدین و صله رحم الهام شود، اجلش به تأخیر مى افتد، روزیش زیاد مى گردد، از عقلش بهره مند مى شود و هنگام سئوال [مأموران الهى] پاسخ لازم به او تلقین مى گردد.
(اعلام الدین، ص ۲۶۵)
(۱۲) امام على (علیه‌السلام):
اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حُسامٌ قاطِعٌ، فَاستُر خَلَلَ خَلقِکَ بِحِلمِکَ وَقاتِل هَواکَ بِعَقلِکَ؛ بردبارى پرده اى پوشاننده و عقل شمشیرى برنده است، پس عیبهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخیز.
(الذریه الی الحافظ الشریعه،ج۱،ص۲۱۳)
(۱۳) امام على (علیه‌السلام):
حُبُّ الدُّنیا یُفسِدُ العَقلَ وَ یُصِمُّ القَلبَ عَن سَماعِ الحِکمَهِ وَ یوجِبُ اَلیمَ العِقابِ؛ دل بستگى به دنیا، عقل را فاسد مى کند، قلب را از شنیدن حکمت ناتوان مى سازد و باعث عذاب دردناک مى شود.
(مستدرک الوسائل و منبسط المسائل،ج۱۲،ص۴۱)
(۱۴) امام حسین (علیه‌السلام):
لا یَکمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ؛ عقل جز با پیروى از حق کامل نمى شود.
(أعلام الدین فی صفات المؤمنین،ص۲۹۸)
(۱۵) رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله):
مَنِ استَشارَهُ أَخوهُ المُؤمِنُ فَلَم یَمحَضهُ النَّصیحَهَ سَلَبَهُ اللّه لُبَّهُ؛ هر کس برادر مؤمنش با او مشورت کند و او صادقانه راهنمائیش نکند، خداوند عقلش را از او بگیرد.
(بحارالأنوار، ج۷۲، ص۱۰۴)
(۱۶) رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله):
أَعقَلُ النّاسِ أَشَدُّهُم مُداراهً لِلنّاسِ؛عاقل ترین مردم کسى است که بیشتر با مردم مدارا کند.
(من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۹۵)
(۱۷) امام على (علیه‌السلام):
اَلعَقلُ یَهدى وَیُنجى، وَالجَهلُ یُغوى وَیُردى؛ عقل راهنمایى مى کند و نجات مى دهد و نادانى گمراه مى کند و نابود مى گرداند.
(غررالحکم و دررالحکم،ص۱۲۴)
(۱۸) امام على (علیه‌السلام):
اَکثَرُ مَصَارعِ العُقُولِ تَحتَ بُرُوقِ المَطَامِعِ؛ قربانگاه عقلها غالبا در پرتو طمعها است.
(نهج البلاغه،ص۵۰۷)
(۱۹) امام على (علیه‌السلام):
لا غِنَی کالعَقلِ، و لا فَقرَ کالجَهلِ، و لا میراثَ کالاَدَب و لا ظَهیرَ کالمُشاوَرَه؛ هیچ ثروتی چون عقل و هیچ فقری چون جهل و هیچ میراثی چون ادب و هیچ پشتیبانی چون مشورت نخواهد بود.
(نهج البلاغه،ص۴۷۸)
(۲۰) رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله):
لا فقرَ اَشدُّ مِنَ الجَهلِ ، لا مالَ اَعودُ مِن العَقلِ؛ هیچ تهیدستی سخت تر از نادانی و هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست.
(تحف العقول، ص۶)
(۲۱) امام على (علیه‌السلام):
اَلْحِلْمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالْعَقْلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواکَ بِعَقْلِکَ؛ بردبارى پرده اى پوشاننده و عقل شمشیرى برنده است، پس عیبهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخیز.
(الذریه الی الحافظ الشریعه،ج۱،ص۲۱۳)
(۲۲) امام على (علیه‌السلام):
اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ کانَ بِعَیْبِهِ بَصیرا وَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ ضَریرا؛ عاقل ترین مردم کسى است که به عیب هاى خویش بینا و از عیوب دیگران، نابینا باشد.
(غررالحکم، ص۲۰۷)
(۲۳) امام صادق (علیه‌السلام):
لا یُعَدُّ الْعاقِلُ عاقِلاً حَتّى یَسْتَـکْمِلَ ثَلاثا: اِعْطاءَ الْحَقِّ مِنْ نَفْسِهِ عَلى حالِ الرِّضا وَ الْغَضَبِ وَ اَنْ یَرْضى لِلنّاسِ ما یَرْضى لِنَفْسِهِ وَ اسْتِعْمالَ الْحِلْمِ عِنْدَ الْعَثْرَهِ؛ عاقل، عاقل نیست مگر آن که سه صفت را در خود به کمال رساند: حق را در هنگام خشنودى و خشم ادا کند، آنچه را براى خود مى پسندد، براى دیگران هم بپسندد و هنگام خطاى دیگران، بردبار باشد.
(تحف العقول، ص ۳۱۸)
(۲۴) امام صادق (علیه‌السلام):
دِعامَهُ الاِْنْسانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَهُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ یَکْمُلُ وَ هُوَ دَلیلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتاحُ اَمْرِهِ فَاِذا کانَ تَاْییدُ عَقْلِهِ مِنَ النّورِ کانَ عالِما حافِظا ذاکِرا فَطِنا فَهِما فَعَلِمَ بِذلِکَ کَیْفَ وَ لِمَ وَ حَیْثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَ مَنْ غَشَّهُ فَاِذا عَرَفَ ذلِکَ عَرَفَ مَجْراهُ وَ مَوصولَهُ وَ مَفْصولَهُ وَ اَخْلَصَُّهُ مِنْ تَاْییدِ العَقْلِ؛ ستون انسانیت، عقل است و از عقل، زیرکى، فهم، حفظ و دانش بر مى خیزد. با عقل، انسان به کمال مى رسد. عقل، راهنماى انسان، بینا کننده و کلید کارهاى اوست. هر گاه عقل با نور یارى شود، دانا، حافظ، تیزهوش و فهیم مى شود و بدین وسیله (پاسخ) چگونه، چرا و کجا را مى فهمد و خیرخواه و دغلکار را مى شناسد و هرگاه این را دانست، مسیر حرکت ۴۹ و خویش و بیگانه را مى شناسد و در توحید و طاعت خداوند اخلاص مى ورزد و چون چنین کرد، آنچه از دست رفته جبران مى کند و بر آنچه در آینده مى آید چنان وارد مى شود که مى داند در کجاى آن است و براى چه منظورى در آنجاست. از کجا آمده و به کجا مى رود. و این همه از پرتو تأیید عقل است.
(کافى، ج ۱، ص ۲۵)
(۲۵) امام کاظم (علیه‌السلام):
کَما لا یَقومُ الْجَسَدُ اِلاّ بِالنَّفْسِ الحَیَّهِ فَکَذلِکَ لا یَقومُ الدّینُ اِلاّ بِالنِّیَّهِ الصّادِقَهِ وَ لا تَثْبُتُ النِّیَّهُ الصّادِقَهُ اِلاّ بِالْعَقْلِ؛ همان گونه که قوام جسم، تنها به جانِ زنده است، قوام دیندارى هم تنها به نیّت پاک است و نیّت پاک، جز با عقل حاصل نمى شود.
(تحف العقول، ص ۳۹۶)
(۲۶) امام رضا (علیه‌السلام):
اِذا اَرادَ اللّه اَمْرا سَلَبَ الْعِبادَ عُقولَهُمْ فَاَنْفَذَ اَمْرَهُ وَ تَمَّتْ اِرادَتُهُ فَاِذا اَنْفَذَ اَمْرَهُ رَدَّ اِلى کُلِّ ذى عَقْلٍ عَقْلَهُ فَیَقولُ کَیْفَ ذا؟ وَ مِنْ اَیْنَ ذا؟ هر گاه خداوند چیزى را بخواهد، عقل هاى بندگان را از آنها مى گیرد و حکم خود را اجرا مى کند و خواسته خود را به پایان مى رساند. همین که حکم خود را اجرا کرد، عقلِ هر صاحب عقل را به او بر مى گرداند، آنگاه او مرتب مى گوید: چگونه و از کجا چنین و چنان شد.
(تحف العقول، ص۴۴۲)
(۲۷) امام على (علیه‌السلام):
اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ جِدُّهُ هَزْلَهُ وَ اسْتَظْهَرَ عَلى هَواهُ بِعَقْلِهِ؛ عاقل کسى است که جدّى اش از شوخى اش بیشتر باشد و با کمک عقلش بر هوا و هوسش پیروز گردد.
(تصنیف غررالحکم،ص۵۲)
(۲۸) امام على (علیه‌السلام):
اَلا وَ اِنَّ اللَّبیبَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجوهَ الاْآراءِ بِفِکْرٍ صائِبٍ وَ نَظَرٍ فِى الْعَواقِبِ؛ بدانید عاقل، کسى است که با فکر درست، به استقبال نظرات گوناگون برود و در عواقب امور بنگرد.
(غررالحکم،ص۱۷۸)
(۲۹) امام على (علیه‌السلام):
اِحْتَمِلْ ما یَمُرُّ عَلَیْکَ فَاِنَّ الاِْحْتِمالَ سِتْرُ الْعُیوبِ وَ اِنَّ الْعاقِلَ نِصْفُهُ اِحْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ؛ در برابر آنچه بر تو مى گذرد، بردبار باش، زیرا بردبارى، عیب ها را مى پوشاند. به راستى که نیمى از عقل، بردبارى و نیمه دیگرش خود را به غفلت زدن است.
(غررالحکم،ص۱۳۹)
(۳۰) امام على (علیه‌السلام):
اَلْعاقِلُ مَنْ صانَ لِسانَهُ عَنِ الْغیبَهِ؛عاقل کسى است که زبانش را از بدگویى پشت سر دیگران، نگه دارد.
(غررالحکم، ص۱۰۸)
(۳۱) امام على (علیه‌السلام):
اتَّهِمُوا عُقولَکُمْ فَاِنِّهُ مِنَ الثِّقَهِ بِها یَکونُ الْخَطاءُ؛ عقل خویش را زیر سؤال ببرید؛ زیرا از اعتماد به آن، خطاها سرچشمه مى گیرد.
(شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم، ج۲،ص۲۶۷)
(۳۲) امام على (علیه‌السلام):
اَلْعاقِلُ اِذا تَـکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ اَتْبَعَها حِکْمَهً وَ مَثَلاً وَ الاَحْمَقُ اِذا تَـکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ اَتْبَعَها حِلْفا؛عاقل، هر گاه سخن بگوید، آن را با سخنى حکیمانه و ضرب المثل همراه سازد و نادان هرگاه سخن بگوید، آن را با سوگند همراه کند.
(شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۲۰، ص۲۸۹)
(۳۳) امام على (علیه‌السلام):
ما عُبِدَ اللّه بِشَىْ ءٍ اَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ وَ ما تَمَّ عَقْلُ امْرِى ءٍ حَتّى یَکونَ فیهِ خِصالٌ شَتّى: اَلْکُفْرُ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأمونانِ وَ الرُّشْدُ وَ الْخَیْرُ مِنْهُ مَأمولانِ وَ فَضْلُ مالِهِ مَبْذولٌ وَ فَضْلُ قَوْلِهِ مَکفوفٌ وَ نَصیبُهُ مِنَ الدُّنْیَا القوتُ لا یَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ اَلذُّلُّ اَحَبُّ اِلَیْهِ مَعَ اللّه مِنَ العِزِّ تَمامُ الاَمْرِ؛خداوند با چیزى بهتر از عقل عبادت نشده است، و عقل کسى کامل نشود، مگر در او چند خصلت باشد: کفر و بدى از او انتظار نمى رود، رشد و خوبى در او امید مى رود، زیادى ثروتش بخشوده و زیادى سخنش نگه داشته شده است، بهره او از دنیا تنها غذاى روزانه است، در طول زندگى از دانش سیر نمى شود، خوارى را با خداوند از عزّت با دیگران، بیشتر دوست دارد، عقـــل و عــاقـل نزد او دوست داشتنى تر از شرف و بزرگى است، خوبىِ کم دیگران را بسیار و خوبى بسیار خود را کم مى شمرد، همه مردم را از خودش بهتر و خود را نزد خویش از همه بدتر مى داند و این مهم ترین خصلت است.
(کافى، ج ۱، ص ۱۸)
(۳۴) امام على (علیه‌السلام):
اَلظَّنُّ الصَّوابُ مِنْ شیَمِ اُولِى الاَلْبابِ؛ خوش گمانى، از اخلاق عاقلان است.
(غررالحکم، ص۲۵۳)
(۳۵) امام على (علیه‌السلام):
اَلْعاقِلُ مَنْ اَحْسَنَ صَنائِعَهُ وَ وَضَعَ سَعْیَهُ فى مَواضِعِهِ؛ عاقل کسى است که کارهایش را خوب انجام دهد و تلاشى که مى کند، به جا باشد.
(غررالحکم، ص۹۶)
(۳۶) امام حسین (علیه‌السلام):
لا یَکْمُلُ الْعَقْلُ اِلاّ بِاتِّباعِ الْحَقِّ؛ عقل، جز با پیروى از حق، کامل نمى شود.
(اعلام الدین، ص ۲۹۸)
(۳۷) پیامبر صلى الله علیه و آله:
اَنَسٌ: قیلَ: یا رَسولَ اللّه ، اَلرَّجُلُ یَکونُ حَسَنَ الْعَقْلِ کَثیرَ الذُّنوبِ؟ قالَ: ما مِنْ آدَمىٍّ اِلاّ وَ لَهُ ذُنوبٌ وَ خَطایا یَقْتَرِفُها، فَمَنْ کانَتْ سَجیَّتُهُ الْعَقْلَ وَ غَریزَتُهُ الْیَقینَ لَمْ تَضُرَّهُ ذُنوبُهُ. قیلَ: کَیْفَ ذلِکَ یا رَسُولَ اللّه ؟ قالَ: لاَِنَّهُ کُلَّما اَخْطَاَ لَمْ یَلْبَثْ اَنْ تَدارَکَ ذلِکَ بِتَوْبَهٍ وَ نَدامَهٍ عَلى ما کانَ مِنْهُ فَیَمْحو ذُنوبَهُ وَ یَبْقى لَهُ فَضْلٌ یَدْخُلُ بِهِ الْجَنَّهَ؛اَنس گوید: سؤال شد: «اى رسول خدا! ممکن است کسى از عقل نیکو برخوردار باشد و گناهان بسیار داشته باشد؟». پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) فرمودند: هیچ انسانى نیست، مگر این که گناهان و خطاهایى مرتکب مى شود، ولى هر کس سرشتش عقل و نهادش یقین باشد، گناهانش به او آسیب نمى رساند». گفته شد: «اى رسول خدا! چگونه است این؟». فرمودند: «زیرا عاقل هرگاه مرتکب خطایى گردد، بى درنگ آن را با توبه و پشیمانى جبران کند و با این کار، گناهانش را پاک مى گرداند و خوبى هایى برایش باقى مى ماند که با آن، وارد بهشت مى گردد».
(مجموعه ورام، ج ۱، ص ۶۲)
(۳۸) پیامبر صلى الله علیه و آله:
سُئِلَ النَّبىُّ صلى الله علیه و آله عَنْ قَوْلِهِ: «اَ یُّـکُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً» فَقالَ: اَ یُّـکُمْ اَحْسَنُ عَقْلاً، ثُمَّ قالَ صلى الله علیه و آله: اَتَمُّکُمْ عَقْلاً وَ اَشَدُّکُمْ لِلّهِ خَوْفا وَ اَحْسَنُکُمْ فیما اَمَرَ اللّه عَزَّوَجَلَّ بِهِ وَ نَهى عَنْهُ نَظَرا وَ اِنْ کانَ اَقَلَّکُمْ تَطَوُّعا؛از پیامبر صلى الله علیه و آله از معنى آیه «[تا بیازماید] کدامیک عملتان بهتر است» پرسیدند. فرمودند: یعنى کدامیک عاقل ترید. سپس فرمودند: مقصود، کسى است که عقلش کامل تر، از خدا بیمناک تر و در امر و نهى خداوند دقیق تر است؛ هر چند مستحبّاتش کمتر باشد.
(بحارالأنوار، ج ۶۷، ص ۲۳۳)
(۳۹) امام على (علیه‌السلام):
جاهِدْ شَهْوَتَکَ وَ غالِبْ غَضَبَکَ وَ خالِفْ سوءَ عادَتِکَ، تَزْکُ نَفْسُکَ وَ یَکْمُلْ عَقْلُکَ وَ تَسْتَـکْمِلْ ثَوابَ رَبِّکَ؛ با هوا و هوست مبارزه کن، بر خشمت مسلّط شو و با عادت هاى بدت مخالفت کن، تا روحت پاک و عقلت کامل گردد و پاداش پروردگارت را به تمامى دریافت نمایى.
(غررالحکم، ص۳۳۸)
(۴۰) امام على (علیه‌السلام):
مَنْ شاوَرَ ذَوِى الْعُقولِ اسْتَضاءَ بِاَنْوارِ الْعُقولِ؛ هر کس با عقلا مشورت کند، از نور عقل ها بهره مى برد.
(غررالحکم، ص۶۲۷)
(۴۱) امام على (علیه‌السلام):
اِنَّ بِذَوِى الْعُقولِ مِنَ الْحاجَهِ اِلَى الاَدَبِ کَما یَظْمَأُ الزَّرْعُ اِلَى الْمَطَرِ؛ نیاز عاقلان به ادب، همانند نیاز کشتزار به باران است.
(غررالحکم، ص۲۲۵)
(۴۲) امام على (علیه‌السلام):
اَلْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارِبِ وَ خَیْرُ ما جَرَّبْتَ ما وَعَظَکَ؛ عقل، اندوختن تجربه ها (و عمل به آن) است و بهترین تجربه، آن است که پندت داده.
(نهج البلاغه، ص۴۰۲)
(۴۳) امام على (علیه‌السلام):
لَقَدْ سَبَقَ اِلى جَنّاتِ عَدْنٍ اَقْوامٌ ما کانوا اَکْثَرَ النّاسِ لا صَوْما وَ لا صَلاهً وَ لا حَجّا وَ لاَ اعْتِمارا وَ لکِنَّهُمْ عَقَلوا عَنِ اللّه مَواعِظَهُ؛ گروه هایى به سوى بهشت برین (از دیگران) پیشى گرفتند که بیش از دیگران اهل روزه، نماز، حج و عمره نبودند، بلکه آنان در موعظه هاى الهى تعقل کردند.
(مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۱۳)
(۴۴) امام على (علیه‌السلام):
فَسادُ الاَْخْلاقِ بِمُعاشَرَهِ السُّفَهاءِ وَ صَلاحُ الاَْخْلاقِ بِمُنافَسَهِ الْعُقَلاءِ وَ الْخَلْقُ اَشْکالٌ فَکُلٌّ یَعْمَلُ عَلى شاکِلَتِهِ؛معاشرت با نابخردان، اخلاق را فاسد و رقابت با عقلا اخلاق را اصلاح مى نماید و مردم متفاوتند، و هر کس بر حسب طینت خود رفتار مى کند.
(عوالم العلوم و المعارف، ج ۲۳، ص ۲۷۹)
(۴۵) امام على (علیه‌السلام):
یَنْبَغى لِلْعاقِلِ اَنْ یُخاطِبَ الْجاهِلَ مُخاطَبَهَ الطَّبیبِ الْمَریضَ؛ شایسته است که برخورد عاقل با نادان، مانند برخورد طبیب با بیمار باشد.
(غررالحکم، ص ۷۹۷)
(۴۶) امام على (علیه‌السلام):
اَلْعَقْلُ حَیْثُ کانَ آلِفٌ مَاْلوفٌ ؛ عقل هر کجا باشد، انس گیرنده و الفت پذیر است.
(غررالحکم، ص ۶۷)
(۴۷) پیامبر صلى الله علیه و آله:
اَلا وَ اِنَّ اَعْقَلَ النّاسِ عَبْدٌ عَرَفَ رَبَّهُ فَاَطاعَهُ وَ عَرَفَ عَدُوَّهُ فَعَصاهُ وَ عَرَفَ دارَ اِقامَتِهِ فَاَصْلَحَها وَ عَرَفَ سُرْعَهَ رَحیلِهِ فَتَزَوَّدَ لَها؛ بدانید که عاقل ترین مردم کسى است که پروردگارش را بشناسد و از او پیروى کند، دشمنان خدا را بشناسد و از آنان نافرمانى کند، جایگاه ابدى خود را بشناسد و آن را آباد کند و بداند به زودى به آنجا سفر خواهد کرد و براى آن، توشه بردارد.
(اعلام الدین، ص ۳۳۷)
(۴۸) پیامبر صلى الله علیه و آله:
اِنَّما یُدْرَکُ الْخَیْرُ کُلُّهُ بِالْعَقْلِ، وَ لا دینَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ؛ همه خوبى ها با عقل شناخته مى شوند و کسى که عقل ندارد، دین ندارد.
(تحف العقول، ص ۵۴)
(۴۹) پیامبر صلى الله علیه و آله:
رَاْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الاْیمانِ بِاللّه مُداراهُ النّاسِ فى غَیْرِ تَرْکِ حَقٍّ؛ کمال عقل پس از ایمان به خدا، مدارا کردن با مردم است به شرط آن که حق، ترک نشود.
(تحف العقول، ص ۴۲)
(۵۰) پیامبر صلى الله علیه و آله:
اَرْبَعَهٌ تَلْزَمُ کُلَّ ذى حِجىً وَ عَقْلٍ مِنْ اُمَّتى، قیلَ: یا رَسولَ اللّه ، ما هُنَّ؟ قالَ: اِسْتِماعُ الْعِلْمِ، وَ حِفْظُهُ، وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ؛ چهار چیز بر هر عاقل و خردمندى از امّت من واجب است. گفته شد: «اى پیامبر خدا! آن چهار چیز کدام اند؟». فرمودند: «گوش فرادادن به دانش، نگهدارى، نشر و عمل به آن».
(تحف العقول، ص ۵۷)
(۵۱) پیامبر صلى الله علیه و آله:
اِنَّ خیارَکُمْ اُولُوا النُّهى، قیلَ: یا رَسولَ اللّه ، وَ مَنْ اُولُوا النُّهى؟ قالَ: هُم اُولُوا الاَْخْلاقِ الحَسَنَهِ وَ الاَحلامِ الرَّزینَهِ وَ صِلَهِ الاَْرْحامِ وَ البَرَرَهُ بِالاُْمَّهاتِ وَ الاْآباءِ وَ الْمُتَعاهِدینَ لِلْفُقَراءِ وَ الْجیرانِ وَ الْیَتامى وَ یُطْعِمونَ الطَّعامَ وَ یُفْشونَ السَّلامَ فِى الْعالَمِ وَ یُصَلّونَ وَ النّاسُ نیامٌ غافِلونَ؛«بهترین شما صاحبان عقل هستند». گفته شد: «اى رسول خدا! صاحبان عقل، چه کسانى اند؟». فرمودند: آنان که داراى اخلاق خوب اند، بردبار و باوقارند، صله رحم مى نمایند، به پدران و مادران نیکى مى کنند، به فقرا، همسایگان و یتیمان رسیدگى مى نمایند، اطعام مى کنند، آشکارا به همه سلام مى کنند و هنگامى که مردم در خواب و غافلند، نماز (نماز شب) مى گذارند.
(کافى، ج ۲، ص ۲۴۰، ح ۳۲)
(۵۲) امام صادق (علیه‌السلام):
خَمْسُ خِصالٍ مَنْ فَـقَـدَ واحِدَهً مِنْهُنَّ لَمْ یَزَلْ ناقِصَ العَیْشِ زائِلَ الْعَقْلِ مَشْغولَ الْقَلْبِ، فَاَوَّلُّها: صِحَّهُ البَدَنِ وَ الثّانیَهُ: اَلاْمْنُ وَ الثّالِثَهُ: اَلسَّعَهُ فِى الرِّزْقِ، وَ الرّابِعَهُ: اَلاَنیسُ الْمُوافِقُ (قال الراوى:) قُلْتُ: و مَا الاْنیسُ الْمُوافِقُ؟ قال: اَلزَّوجَهُ الصّالِحَهُ، وَ الوَلَدُ الصّالِحُ، وَ الْخَلیطُ الصّالِحُ وَ الخامِسَهُ: وَ هِىَ تَجْمَعُ هذِه الْخِصالَ: الدَّعَهُ؛ پنج چیز است که هر کس یکى از آنها را نداشته باشد، همواره در زندگى اش کمبود دارد و کم خرد و دل نگران است: اول، تندرستى، دوم امنیت، سوم روزى فراوان، چهارم همراهِ همرأى. راوى پرسید: همراهِ همرأى کیست؟ امام فرمودند: همسر و فرزند و همنشین خوب و پنجم که در برگیرنده همه اینهاست، رفاه و آسایش است.
(خصال، ص ۲۸۴)
(۵۳) امام على (علیه‌السلام):
مَنِ اطَّرَحَ الْحِقْدَ اسْتَراحَ قَلْبُهُ وَ لُبُّهُ؛ هر کس کینه را از خود دور کند، قلب و عقلش آسوده مى گردد.
(غررالحکم، ص۶۳۴)
(۵۴) امام على (علیه‌السلام):
اَصْلُ الْعَقْلِ القُدَرهُ وَ ثَمَرَتُها السُّرورُ؛ ریشه عقل، قدرت است و میوه آن شادى.
(بحارالأنوار، ج ۷۵، ص۷)
(۵۵) امام صادق (علیه‌السلام):
اَلنَّومُ راحَهٌ لِلْجَسَدِ وَ النُّطْقُ راحَهٌ لِلرُّوحِ وَ السُّکوتُ راحَهٌ لِلْعَقْلِ؛ خواب مایه آسایش جسم، سخن مایه آسایش جان و سکوت مایه آسایش عقل است.
(من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴۰۲)
(۵۶) امام باقر (علیه‌السلام):
اِنَّ اللّه عَزَّوَجَلَّ یَقى بِالتَّقْوى عَنِ الْعَبْدِ ما عَزُبَ عَنْهُ عَقْلُهُ وَ یُجَلّى بِالتَّقْوى عَنْهُ عَماهُ وَ جَهْلَهُ؛ خداوند عزوجل به وسیله تقوا، انسان را از آنچه عقلش به آن نمى رسد، حفظ مى کند و کوردلى و نادانى را از او دور مى نماید.
(کافى، ج ۸، ص ۵۲)
(۵۷) امام على (علیه‌السلام):
عَلَى الْعاقِلِ اَنْ یُحْصى عَلى نَفْسِهِ مَساویَها فِى الدّینِ وَ الرَّأىِ وَ الاَْخْلاقِ وَ الاَْدَبِ ، فَیَجْمَعُ ذلِکَ فى صَدْرِهِ اَوْ فى کِتابٍ وَ یَعْمَلُ فى اِزالَتِها ؛ بر عاقل است که بدى هایش را در دین، اندیشه، اخلاق و ادب یادداشت کند و به خاطرش بسپارد و براى از بین بردن آنها بکوشد.
(بحار الأنوار ، ج ۷۵، ص ۶)
(۵۸) امام على (علیه‌السلام):
اَللّهُمَّ ارْزُقنى عَقْلاً کامِلاً وَ عَزْما ثاقِبا وَ لُبّا راجِحا وَ قَلْبا زَکیّا وَ عِلْما کَثیرا وَ اَدَبا بارِعا وَاجْعَلْ ذلِکَ کُلَّهُ لى وَلا تَجْعَلْهُ عَلَىَّ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ؛خدایا مرا عقلى کامل ، تصمیمى نافذ، خردى برتر، دلى پاک، دانشى فراوان و ادبى والا روزى کن و تمام اینها را به سود من قرار ده نه به زیانم،اى مهربان ترین مهربانان.
(بحار الانوار،ج۸۴،ص۳۲۵)
(۵۹) امام على (علیه‌السلام):
کُلُّ شَىْ ءٍ یَحتاجُ اِلَى الْعَقْلِ وَالْعَقْلُ یَحْتاجُ اِلَى الاَدَبِ؛ هر چیزى به عقل نیاز دارد و عقل به ادب نیازمند است.
(غررالحکم و درر الکلم،ص۵۱۰)
(۶۰) ابن شهر آشوب:
کانَ النَّبىّ صلى الله علیه و آله قَبْلَ المَبْعَثِ مَوصوفا بِعِشرینَ خَصلَهً مِن خِصالِ الاَنْبیاءِ لَوِ انْفَرَدَ واحِدٌ بِاَحَدِها لَدَلَّ عَلى جَلالِهِ فَکَیْفَ مَنِ اجْتَمَعَت فیهِ؟! کانَ نَبیّا اَمینا، صادِقا، حاذِقا، اَصیلاً، نَبیلاً، مَکینا، فَصیحا، عاقِلاً، فاضِلاً، عابِدا، زاهِدا، سَخیا، کمیا، قانِعا، مُتَواضِعا، حَلیما، رَحیما، غَیورا، صَبورا، مُوافِقا، مُرافِقا، لَمیُخالِطْ مُنَجِّما وَ لا کاهِنا و لا عَیافا؛ رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) پیش از مبعوث شدن، بیست خصلت از خصلت هاى پیامبران را دارا بودند، که اگر کسى یکى از آنها را داشته باشد، دلیل عظمت اوست؛ چه رسد به کسى که همه آنها را دارا باشد، آن حضرت پیامبرى امین، راستگو، ماهر، اصیل، شریف، استوار، سخنور، عاقل، با فضیلت، عابد، زاهد، سخاوتمند، دلیر و با شهامت، قانع، متواضع، بردبار، مهربان، غیرتمند، صبور، سازگار، و نرم خو بودند و با هیچ منجّم (قائل به تأثیر ستارگان)، غیب گو و پیش گویى هم نشین نبودند.
(بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۷۵)
(۶۱) امام حسن (علیه‌السلام):
لا یَغشُّ العاقِلُ مَن استَنصَحَه؛ خردمند به کسى که از او نصیحت مى خواهد، خیانت نمى کند.
(تحف العقول، ص ۲۳۶)
(۶۲) امام صادق (علیه‌السلام):
أکمَلُ الناسِ عَقلاً أحسَنُهُم خُلقاً؛ عاقل ترین مردم خوش خلق ترین آنهاست.
(اصول کافی، ج ۱، ص ۲۳)
(۶۳) امام حسین (علیه‌السلام):
لا یکمل العقل إلا باتباع الحق؛ عقل کامل نمی شود مگر با پیروی از حق.
(بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۱۲۷)
(۶۴) امام موسی کاظم (علیه‌السلام):
التَوَدُّدُ اِلَی الناسِ نِصفُ العَقل؛ مهرورزی و دوستی با مردم، نصف عقل است.
(تحف العقول، ص ۴۰۳و۴۴۳)
(۶۵) امام على (علیه‌السلام):
العاقِلُ مَن وَعَظَتهُ التَّجارِبُ؛ خردمند کسى است که تجربه ها او را پند دهد.
(تحف العقول، ص ۸۵)
(۶۶) امام على (علیه‌السلام):
مَن تَرَکَ الإستِماعَ مِن ذَوی العُقولِ ماتَ عَقلُهُ؛ هر که به خردمندان گوش نسپارد عقلش بمیرد.
(تحف العقول،ص۸۵)
(۶۷) پیامبر خدا (صلی‌الله علیه و آله):
ما قَسَمَ اللّه ُ لِلعِبادِ شَیئًا أفضَلَ مِنَ العَقلِ؛ خداوند ، چیزى با ارزش تر از عقل ، در میان بندگان تقسیم نکرد .
(الکافی ،ج۱،ص۱۲)
(۶۸) امام عسکرى (سلام الله علیه):
حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ؛ نکویى خرد، زیبایى درون است.
(بحارالانوار،ج۱،ص۹۵)
(۶۹) پیامبر خدا (صلی‌الله علیه و آله):
رَأسُ العَقلِ بَعدَ الإِیمانِ بِاللّه ِ عز و جل التَّحَبُّبُ إلَى النّاسِ؛ حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله) وسلم: اساس عقل ، پس از ایمان به خداوند عز و جل ، اظهار دوستى با مردم است .
(الخصال ،ج۱،ص۱۵)
(۷۰) امام على (علیه‌السلام):
کَثرهُ ألامانی مِن فَسادِ العَقل؛ آرزوهای زیاد از تباهی عقل است.
(غررالحکم،ص۵۲۵)
لطفا نظرتان را درباره این محتوا بنویسید
فایل تصویری در سایت شما
فایل صوتی در سایت شما
به اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی