عقلانیت شیعه در آیات و روایات

اسلام دینی است عقلانی که بر پایه تفکر و تعقل استوار است و دستورات و تعالیم آن همه بر محور عقل و خرد قرار دارد و تبلور اسلام ناب محمدی را تنها در مذهب راستین شیعه می توان یافت.

مقدمه

مسأله تعقل و تفکر در دین اسلام جایگاه ویژه ای دارد و عقل در کتاب و سنت _که پیامبر گرامی اسلام آنرا ثقلین نامید و به عنوان دو امانت گرانبها معرفی کرد_ ارزش فوق العاده ای دارد. اصلا قوام دین مسأله خردگرایی است و تشیع به عنوان اسلام اصیل و حقیقی، خاصه در این مسئله پیشتاز بوده است. مذهب حقه تشیع، مذهبی است که بر پایه عقل و تفکر بنا نهاده شده و مبانی اصیل اسلامی را با درک صحیح عقلانی ارائه نموده است و این هم از برکات سفارشات قرآن کریم و پس از آن، سفارشات پیامبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام است که همواره پیروان خویش را به تعقل و تفکر توصیه مکرر نموده اند. اساسا در اسلام اصول دین بر مبنای عقل پایه ریزی شده و توحید، نبوت، معاد و عدل و حتی امامت، همه بر اساس معیار عقل قابل اثبات و پذیرش می باشند، و در این زمینه آیات و روایات به عنوان چراغ های راهنما، راه حق را به عقل نشان می دهند و او را از خطا و پندار و اشتباه و خطر سقوط در بیراهه، مصون داشته اند. بر اساس مبانی دینی، حتی بخشی از فروع دین همچون نماز، روزه و زکات نیز عقلانی است. از نظر ما عقلانیت در اصول و فروع دین حاکم است و این از افتخارات شیعه است که همه مسائل آن با معیار عقلانیت سازگاری دارد. (۱)

در این نوشتار کوتاه بر آنیم تا عقلانیت مذهب حقه شیعه را از منظر قرآن و سنت، به اجمال به اثبات برسانیم. البته پیش از آن لازم است این ادعا را هم ثابت کنیم که اسلام حقیقی، تنها در مذهب حقه تشیع تبلور یافته، و هرجا سخن از اسلام است ، اسلام کامل را تشیع داراست. این مدعا نیاز به دلیل دارد که در ادامه به آن می پردازیم.

تبلور اسلام ناب محمدی در تشیع

تشیع تاریخی جز تاریخ اسلام و مبدئی جز آغاز ظهور اسلام ندارد و اسلام و تشیع دو سوی یک حقیقت اند و دو هم زادند که با هم به دنیا آمده اند. دلیل بر این حقیقت به نحو اختصار عبارت است از :

۱. بیان فضائل امیر المؤمنین(ع) از زبان رسول گرامی اسلام «صلی الله علیه و آله و سلم» در طول عمر شریفشان

۲. حدیث آغاز دعوت

۳. حدیث منزلت

۴. حدیث غدیر

۵. حدیث ثقلین

۶. توصیه های مکرر رسول خدا به وصایت و ولایت و جانشینی و امامت امیر المؤمنین (علیه السلام)

و…

آنگاه پس از رحلت رسول اکرم (ص)، مسلمانان دو گروه شدند:

اول آنان که مطابق سفارش های مکرر رسول خدا نسبت به امیرالمؤمنین و اهل بیت، بر این عقیده راستین ثابت قدم باقی ماندند که صحابه بزرگوار رسول رحمت و مهربانی، از جمله ابوذر و عمار و مقداد و سلمان و اهل بیت پیامبر، از شاخصین این گروه بودند و اینان مسلمان واقعی هستند. دوم گروهی که مصلحت های پنداری را بر توصیه های پیامبر ترجیح دادند و با تسامح و تساهل، تمام تلاش های پیامبر در این زمینه را نادیده گرفتند. (۲)

در حدیث متواتر و جاودانه ثقلین هم پیامبر رحمت و مهربانی دو ثقل بزرگ (یعنی قرآن و عترت) را بعد از خویش به یادگار گذاشت و مردم را به چنگ زدن به آن دو، دعوت نمود و تضمین نمود که با پیروی از آن دو، هرگز گمراه نخواهید شد.

آری، حقیقت اسلام را جز در تشیع (که به این دو یادگار بزرگ پیامبر تمسک جسته) نمی توان یافت؛ با این مقدمه کوتاه، عقلانیت اسلام (یا همان تشیع) را از منظر قرآن و سنت، به اجمال مورد بررسی قرار می دهیم:

عقلانیت در قرآن

بهترین سند ما در اسلام، قرآن کریم است که مملو از عقلانیت است. قرآن به عنوان ثقل اکبر، ارزش فوق العاده ای به عقل و خرد داده است. هر کس با آیات نورانی قرآن آشنا باشد می داند که قرآن کریم در مناسبت‌های مختلف، اهمیت این موضوع را آشکار ساخته است و علیرغم دروغ‌ پردازی های برخی دشمنان که دین را وسیله نادیده گرفتن عقل و خرد برمی شمرند، قرآن کریم اساس سعادت را عقل و خرد می‌داند و روی سخنش در همه جا با اولو الالباب و اولوا الابصار و دانشمندان و اندیشمندان است؛ نمونه ای از  این آیات نورانی را از نظر می گذرانیم:

إن فی خلق السماوات والأرض واختلاف اللیل والنهار لآیات لأولی الألباب (۳)

مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‏هاى (روشنى) براى خردمندان است

در بسیاری از آیات، قرآن همگان را به تعقل یا تفکر یا تذکر دعوت نموده است:

ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون  (۴)

قطعاً در این [امور] براى مردمى که تفکر مى‏کنند نشانه‏هایى وجود دارد

گاهی تعبیر را چنین می فرماید: «کذلک یبین الله لکم الایات لعلکم تتفکرون»(۵)؛ «این گونه خداوند آیاتش را برای شما بیان می کند شاید اندیشه کنید»

و از این قبیل آیات در قرآن فراوان است مانند دعوت به فقه (فهم) یا نکوهش افرادی که فکر خود را به کار نمی اندازند که در ۴۶ آیه از قرآن وارد شده است. در این مورد همین بس که قرآن یکی از صفات دوزخیان را نداشتن تفکر و تعقل ذکر کرده آنجا که می فرماید: و قالوا لو کنا نسمع أو نعقل ما کنا فی أصحاب السعیر (۶)؛ و [دوزخیان] مى‏گویند: «اگر ما گوش شنوا داشتیم یا تعقّل مى‏کردیم، در میان دوزخیان نبودیم!»

و البته آیات فراوان دیگری هم هست که در اینجا به جهت اختصار  از ذکر آنها صرف نظر می کنیم.

عقلانیت در سنت و روایات

در روایات  اسلامی به پیروی از قرآن ، مسأله فکر و اندیشه در درجه اول اهمیت قرار گرفته و تعبیرات بسیار گویا و جالبی در آن به چشم می خورد که به نمونه هایی اشاره می کنیم:

جمعی در محضر پیامبر اکرم(ص) مدح و ستایش از مسلمانی کردند رسول اکرم فرمودند: عقل او چگونه است؟ عرض کردند: ما از تلاش و کوشش او در عبادت و انواع کارهای خیر او سخن می گوییم شما از عقلش سؤال می کنید؟ حضرت فرمود: مصیبتی که از ناحیه حماقت احمق حاصل می شود بدتر است از فجور فاجران و گناه بدکاران، خداوند فردای قیامت بندگان را به مقدار عقل و خردشان بالا می برد و بر این اساس به قرب خداوند نائل می گردند. (۷)

در حدیث دیگری از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: کسی که عاقل باشد دین دارد و کسی که دین داشته باشد وارد بهشت می شود، بنا بر این بهشت جای عاقلان است. (۸)

البته عقل در اینجا بمعنای معرفت راستین است. وقتی از حضرت در مورد تعریف عقل سوال می کنند آن بزرگوار دو نشانه معرفی می کنند و می فرمایند : عقل آن است که با آن خدا پرستش شود و بهشت به دست آید. (۹)

در حدیث دیگری از امام رضا(ع)  می خوانیم: عبادت به زیادی نماز و روزه نیست، بلکه عبادت واقعی، تفکر در کار خداوند متعال و اسرار حهان آفرینش است. (۱۰) (۱۱)

نتیجه گیری

با مطالبی که گفته شد نتیجه می گیریم که اسلام دینی است عقلانی که بر پایه تفکر و تعقل استوار است و دستورات و تعالیم آن همه بر محور عقل و خرد قرار دارد و تبلور اسلام ناب محمدی را تنها در مذهب راستین شیعه می توان یافت.

پی نوشت:

۱- برگرفته از سخنان آیت‌الله مکارم شیرازی (حفظه الله).

۲- گزیده سیمای عقاید شیعه، تالیف آیت الله سبحانی و ترجمه جواد محدثی.

۳- آل عمران/۱۹۰.

۴- رعد/۳ ، زمر/۴۲ ، جاثیه/۱۳.

۵- بقره/۲۱۹ و ۲۶۶.

۶- ملک/۱۰.

۷- مجمع الببان، ج ۱۰، ص۳۲۴.

۸- اصول کافی، ج۱، ص۲۷.

۹- کافی، ج ۱، ص ۱۱.

۱۰- اصول کافی، ج۲، ص ۴۵.

۱۱- در نقل آیات و روایات، از کتاب یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث، اثر آیت الله مکارم و جمعی از محققین استفاده شده است.

منبع: رهروان ولایت.