عدد آیات قرآن و نام های سوره ها و خط و اعراب آن

یکی از مطالبی که درباره قرآن کریم از اهمیت خاصی برخوردار است، تعداد آیات قرآن، سوره ها و خط و اعراب آن است که علمای اسلامی به این مطالب از جهات مختلف پرداخته اند. قرآن کلام خدا و وحی الهی است که توسط جبرئیل (علیه‌ السلام) بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل گردیده است؛ از این رو این مسائل سه گانه قابل توجه است و می بایست در مورد آن ها بحث گردد. علامه طباطبایی این سه موضوع را در کتاب قرآن در اسلام مورد بحث و نظر قرار داده که در این نوشتار به آن اشاره می گردد.

تعداد آیات قرآن

هر چند معروف است که تعداد آیات قرآن ۶۶۶۶ آیه است اما این تعداد مورد اتفاق نیست بلکه در تعداد آیات قرآن اختلاف وجود دارد. توهم نشود که اختلاف در تعداد آیات قرآن می تواند دلیل بر تحریف قرآن باشد؛ زیرا اختلاف در تعداد آیات قران به معنای این نیست که تعدادی از  آیات قرآن حذف شده و یا بر آیات قرآن افزوده گردیده است؛ بلکه این اختلاف مبتنی بر این است که برخی یک آیه را دو آیه و یا بیشتر حساب کرده و برخی  آن را یک آیه شمرده است و این مسئله باعث اختلاف در تعداد آیات قرآن گردیده است.

مسئله تعداد آیات قرآن به زمان پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) مى ‏رسد و در روایاتى از آن حضرت آیات قرآن با عدد مانند ده آیه از آل‏ عمران ذکر شده و حتى از آن حضرت شماره آیات برخى از سوره های قرآنى رسیده مانند این که سوره حمد هفت آیه و سوره ملک ‏سى آیه است.^[۱]

به عبارت دیگر مسئله تعداد آیات قرآن و تعداد آیات سوره ها در زمان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مطرح بوده است و این طور نیست که این مسئله بعدها از سوی مسلمانان مطرح شده باشد.

اقوال درباره تعداد آیات قرآن

در عدد مجموع آیات قرآن چنان که از ابوعمرو دانى‏^[۲] منقول است شش قول است:

برخى گفته‏اند: مجموع آیات قرآن شش هزار آیه است. برخی دیگر گفته اند تعداد آیات قرآن شش هزار و دویست و چهار آیه است. همچنین گفته شده است آیات قرآن شش هزار و دویست و چهارده آیه است. برخی دیگر گفته اند شش هزار و دویست و نوزده آیه و نیز گفته شده شش هزار و دویست و بیست و پنج آیه و باز گفته شده شش هزار و دویست و سى و شش آیه است.

از این شش قول دو قول از آن قراء اهل مدینه و چهار قول از آن قراء چهار شهر مکه، کوفه، بصره و شام است که مصحف عثمانى را داشتند.

اهل هر یک از این شش قول عدد خود را درباره آیات قرآن از راه روایت به عصر صحابه مى ‏رسانند و آن گاه آن را روایت موقوفه شمرده به پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) نسبت مى‏ دهند و از این روى جمهور عدد آیات و تشخیص آیه را توقیفى مى‏ دانند.

عدد اهل مدینه‏^[۳]، دو عدد است: یکى عدد ابى جعفر یزید بن قعقاع و شیبه بن نصاح، و دیگرى عدد اسماعیل بن جعفر بن ابى کثیر انصارى است.

و عدد اهل مکه عدد ابن کثیر است که از مجاهد از ابن عباس از ابى بن کعب روایت مى ‏کند و عدد اهل کوفه عدد حمزه و کسائى و خلف است و آن را حمزه از ابن ابى لیلى از ابو عبدالرحمن سلمى از على (علیه السلام) روایت مى‏ کند و عدد اهل بصره عدد عاصم بن عجاج جحدرى است و عدد اهل شام عدد ابن ذکوان و هشام بن عمار است و به ابودرداء نسبت مى ‏دهند.

البته اختلاف در عدد مجموع آیات قرآن ناشى از اختلافى است که در عدد آیات سور ه های قرآن است و احصائیه ‏هاى دیگرى راجع به عدد حروف و کلمات سوره‏ هاى قرآن و مجموع قرآن ذکر کرده ‏اند که تعرض آن ها براى ما مهم نیست.

نام‏ هاى سوره های قرآن

انقسام قرآن کریم به سوره ‏ها مانند انقسامش به آیه‏ ها ریشه قرآنى دارد و خداى متعال در چندین جا از کلام خود اسم سوره برده همان گونه که اسم آیه را برده است‏ «سُورَهٌ أَنْزَلْناها»^[۴] «وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ»^[۵] و «فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ»^[۶] و نظایر این آیات.

سوره را گاهى با اسمى که در آن سوره واقع شده یا موضوعى که از آن بحث کرده نام گذاری مى ‏کنند. چنان که گفته مى ‏شود سوره بقره، سوره آل‏ عمران، سوره اسراء، سوره توحید و چنانکه در قرآن هاى قدیمى بسیار دیده مى ‏شود که در سر سوره مى ‏نویسند «سوره تذکر فیها البقره» و «سوره یذکر فیها آل‏ عمران».

و گاهى جمله ‏اى از اول سوره را ذکر نموده و آن را معرف آن سوره قرار مى‏ دهند چنان که گفته مى‏ شود «سوره اقرأ باسم ربک» و «سوره انا انزلناه» «سوره لم یکن» و نظائر این ها.

و گاهى با وصفى که سوره دارد به معرفى آن مى ‏پردازند چنانکه گفته مى ‏شود «سوره فاتحه الکتاب»^[۷] «سوره ام‏الکتاب و سبع مثانى» «سوره اخلاص»^[۸] «سوره نسبه الرب» و نظایر این ها.

این روش‏ ها به شهادت آثاری که در دست است در صدر اسلام نیز دایر بوده است و حتى در اخبار نبوی در زبان پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) تسمیه سوره های قرآن مانند سوره بقره و سوره آل ‏عمران و سوره هود و سوره واقعه بسیار دیده مى‏ شود و از این روى مى ‏توان گفت بسیارى از این نام‏ ها در عصر پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) در اثر کثرت استعمال تعین پیدا کرده و هیچ‏گونه جنبه توقیف شرعى ندارند.

توضیح این مطلب این است که خود کلمه سوره ریشه قرآنی دارد اما اسم سوره های قرآن مانند سوره فاتحه یا سوره توحید و امثال اینها از طرف خداوند تعیین نشده است بلکه در صدر اسلام این اسم ها در اثر کثرت استعمال بر این سوره های از سوی مسلمانان تعین پیدا کرده اند.

خط و اعراب قرآن مجید

قرآن مجید در زمان پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) و قرن‏ هاى اول و دوم با خط کوفى استنساخ مى‏ شد و ابهام خط کوفى پیدایش سازمان حفظ و روایت و قرائت را ایجاد مى‏ کرد. در عین‏حال اشکال ابهام به طور کلیت و عموم حل نمى ‏شد و تنها حفاظ و روات بودند که تلفظ صحیح قرآن را آشنا بودند و براى هر کسى که مصحف را باز مى ‏کرد و مى ‏خواست تلاوت نماید قرائت صحیح آسان نبود.

از این روى در اواخر قرن اول هجرى ابوالاسود دؤلى‏^[۹] از اصحاب على (علیه السلام) به راهنمایى آن حضرت دستور زبان عربى را که نوشته بود به امر عبدالملک خلیفه اموى نقطه ‏گذارى حروف را بنا گذاشت و به این ترتیب ابهام خط تا اندازه‏ اى رفع شد.

ولى باز مشکل ابهام فى‏الجمله حل مى‏ شد نه بالجمله تا این که خلیل ‏بن احمد نحوى معروف که واضع علم عروض بود اشکالى براى کیفیات تلفظ حروف وضع کرد: مد، تشدید، فتحه، کسره، ضمه، سکون، تنوین منضم به یکى از حرکات سه‏ گانه و به این نحو ابهام تلفظ رفع شد.

و پیش از آن‏^[۱۰] مدتى با نقطه به حرکت‏ هاى حروف اشاره مى‏ شد به جاى فتحه بالاى حرف در اولش نقطه ‏اى مى‏ گذاشتند و به جاى کسره زیر حرف در اول و به جاى ضمه بالاى حرف طرف آخرش و این روش گاهى موجب مزید ابهام مى‏ شد.^[۱۱]

نتیجه گیری

تعداد آیات قرآن و سوره ها، از سوی شخص رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مشخص شده اند و دیگران در تعیین آن ها نقشی نداشته اند. ولی به علت اختلاف در روایات بین قراء در تعداد آیات قرآن اختلاف به وجود آمده است که نمی تواند اشکال خاصی بر اصل قرآن وارد کند.

اسامی سوره های قرآن، توقیفی نیست و توسط پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و یا خدای متعال وضع نگردیده اند؛ بلکه از سوی قاریان قرآن و دیگر افراد بر تعیین شده اند مثل سوره بقره، سوره آل عمران، سوره اخلاص، سوره قدر، سوره قریش و امثال این ها و اگر امروز کسی بر یکی از سوره های قرآن اسم دیگری بگذارد که متناسب با آن سوره باشد، کار خلاف شرع انجام نداده است.

 پی نوشت ها

[۱] . ترجمه الاتقان فى علوم القرآن،ج۱، ص۲۲۶.

[۲] . ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۷.

[۳]. رک: ترجمه الاتقان  فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۲۷.

[۴] . نور، ۱.

[۵] . توبه، ۸۶.

[۶] . یونس، ۳۸.

[۷] . سوره حمد به مناسبت این ‏که در اول قرآن گذاشته شده فاتحه الکتاب و به مناسبت هفت آیه بودنش سبع مثانى ‏نامیده مى ‏شود

[۸] . سوره قل هواللَّه به مناسبت این که به توحید خالص مشتمل است سوره اخلاص و به مناسبت این که خداى تعالى را توصیف مى ‏کند« نسبه رب» نامیده مى ‏شود چه نسبت به معناى وصف کردن است.

[۹] . رک: ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۵۴۱.

[۱۰]. ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، ج ۲، ص ۵۴۲.

[۱۱]. قرآن در اسلام (طبع جدید)، ص ۱۶۲ – ۱۶۵.

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، ترجمه الاتقان فى علوم القرآن، ‏مترجم: حائرى قزوینى، مهدى‏، تهران، امیر کبیر، چ۳، ۱۳۸۰ش.

۳. طباطبایى، محمدحسین، قرآن در اسلام (طبع جدید)، قم، بوستان کتاب ، چ۳، ۱۳۸۸ ش.