عدالت والدین نسبت به فرزندان

از مهمترین مسائلی که شاید باعث سرخوردگی فرزندان در خانه شود، بد رفتار کردن والدین مبنی بر این که بین فرزندان خود علنی فرق می‌گذارند.

بعضی والدین این کار خود را باعث پیشرفت فرزندان خود می‌دانند و می‌گویند که وقتی ما کودکی را مثلا به خاطر درس خوبش مورد توجه بیشتری قرار می‌دهیم، باعث می‌شود که فرزند دیگر، به خود بیاید و بهتر درس بخواند. امّا این مسئله، نه تنها در علم روانشناسی یک مطلب کاملا غلطی است بلکه اسلام هم با این تبعیض‌ها مخالف است و تعبیر به بی‌عدالتی می‌کند.

پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «اعدلوا بین اولادکم کما تحبون ان یعدلوا بینکم» (بحارالانوار ج۲۳ ص۱۱۳)؛ (بین فرزندان خود به عدالت رفتار نمایید همان طور که دوست دارید دیگران با شما به عدالت رفتار کنند)

بهترین راه حل برای عدم ایجاد مشکل در برخورد با فرزندان، برقراری عدالت و برابری میان کودکان است. در روایات بسیاری تأکید شده که با فرزندان خود به عدالت رفتار کرده و آنان را با این مفهوم آشنا سازید. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «اِعْدِلُوا بَیْنَ اَوْلادِکُمْ کَما تُحِبُّونَ اَنْ یَعْدِلُوا بَیْنَکُمْ فِی الْبِرِّ وَ اللُّطْفِ.»( مکارم الاخلاق، ص ۲۲۰)؛ «با فرزندانتان به عدالت رفتار کنید، همان گونه که دوست دارید دیگران در میانتان در نیکی و لطف به عدالت رفتار کنند».

برقراری عدالت در میان کودکان تجزیه‌پذیر و نسبی نبوده، بلکه عام و فراگیر است. این مسأله، شامل تمام ابعاد زندگی پیرامون آنان، چه در بعد مادی و معنوی خواهد بود؛ یعنی در برآوردن نیازهای مادی و معنوی همانند محبت و منزلت و توجه جدی به آنان. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت است که حضرت مردی را دید که دو پسر داشت، یکی را بوسید و دیگری را نبوسید. فرمود: «فَهَلاّ ساوَیْتَ بَیْنَهُما؟» ؛«چرا مساوات را میان آنان رعایت نکردی؟!».

نیز از آن حضرت است که فرمود: «اِنَّ اللّهَ تعالی یُحِبُّ اَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ اَوْلادِکُمْ حَتّی فی الْقُبَلِ.»؛‌ «خدای شکوهمند دوست دارد که میان فرزندانتان حتی در بوسیدن‌ها به عدالت رفتار کنید».

حضرت در همه چیز، حتی در خرید هدیه برای کودکان؛ چه خوردنی و نوشیدنی و چه لباس و اسباب بازی و غیره به رعایت عدالت تأکید ورزیده است. چنان که فرمود: «ساوُوا بَیْنَ اَوْلادِکُمْ فِی الْعَطیَّهِ، فَلَوْ کُنْتُ مُفْضِلاً اَحَداً لَفَضَّلْتُ النِّساءَ.»؛ «در هدیه دادن به کودکان، مساوات را رعایت کنید. اگر من قرار بود در هدیه دادن کسی را مقدم بدارم، بی‌گمان زنان و دختران را مقدم می‌داشتم».

رعایت نکردن عدالت، تأثیر منفی بر روحیه کودکان خواهد نهاد و تنفر و کینه‌توزی را در ضمیر آنان بارور خواهد ساخت و در نهایت به دشمنیِ پایدار و موضع‌گیری ناسالم هر یک علیه دیگری منجر خواهد شد؛ چنان که برادران یوسف با وی چنین کردند، آن گاه که [از شدت کینه و نفرت] او را به چاه انداختند.

نیز فرمود: «اِعْدِلُوا بَیْنَ اَوْلادِکُمْ فِی النِّحَلِ کَما تُحِبُّونَ اَنْ یَعْدِلُوا بَیْنَکُمْ فِی الْبِرِّ وَ اللُّطْف.»؛ «در عطایا میان فرزندان خود عدالت‌ورزید، چنان که دوست دارید [مردم] در نیکی و لطف میانتان به عدالت رفتار کنند».

مقصود از عدالت‌ورزی، برتری ننهادن میان کودکان نیست؛ چه آن که برخی کودکان از مقبولیت بیشتری نزد والدین برخوردارند. رُفاعه اسدی از حضرت ابوالحسن موسی بن جعفر (علیه السلام) پرسید: آیا مردی که پسرانی متعدد از بیش از یک مادر دارد، می‌تواند یکی را بر دیگران برتری نهد؟ حضرت فرمود: «نَعَمْ، لا بأس به، قد کان ابی (علیه السلام) یُفَضِّلُنی عَلی اَخی عبدالله.»( مکارم الاخلاق، ص ۲۲۱)؛ «آری، ایرادی ندارد. همانا پدرم (علیه السلام) مرا بر برادرم عبدالله بن جعفر برتر می‌نهاد».

این برتری نهادن برخی بر برخی دیگر می‌باید نزد خود کودکان نمود پیدا نکند، بلکه در احساسات قلبی والدین پنهان بماند. اما در واقع، نباید جز به عدالت و مساوات با کودکان برخورد شود، چنان که حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) فرموده است:

«و اللّه لاَءُصانِعُ بعض وُلْدی وَ اَجْلِسه عَلی فخذی وَ اَکْثِرُ له المحَبَّه وَ اَکْثِرُ له الشُّکْر، وَ اَنَّ الْحَقَّ لغیره من ولدی، ولکن محافظهً علیه منه و من غیره لِئَلاّ یصنعوا به ما صَنَعَ بیوسف اخوته»؛ (مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۶۲۶).

«پدرم می‌فرمود: سوگند به خدا که من برخلاف میل باطنی ام با برخی فرزندانم بیشتر خوش رفتاری کرده، او را روی زانویم می‌نشانم و بیشتر بدو ابراز محبت کرده و تشکر می‌کنم؛ حال آن که این همه حق دیگر فرزندان است. لیکن این کارها برای آن است که فرزندان شایسته را از شرّ این [ناشایست] حفظ کنم تا چنان نکند که برادران یوسف با یوسف کردند».( همان)

زیرا رعایت نکردن عدالت تأثیر منفی بر روحیه کودکان خواهد نهاد و تنفر و کینه‌توزی را در ضمیر آنان بارور خواهد ساخت و در نهایت به دشمنیِ پایدار و موضع گیری ناسالم هر یک علیه دیگری منجر خواهد شد؛ چنان که برادران یوسف با وی چنین کردند، آن گاه که [از شدت کینه و نفرت] او را به چاه انداختند.

سیره معصومان (علیهم السلام) در طول تاریخ بر اساس گسترش عدالت میان کودکان استوار بوده است؛ چه کودکانی که با یکدیگر برادر بوده‌اند و چه خویشاوند. از عبدالله بن عباس نقل است که گفت: «من نزد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بودم، در حالی که آن حضرت بر پای راستش حسین بن علی (علیه السلام) و بر پای چپش ابراهیم فرزند خودش را نشانده بود و گاهی این را می‌بوسید و گاهی آن را.»( بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۶۱)

آری، ابراهیم، پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و حسین (علیه السلام) فرزند دخترش بود، و با این همه، آن حضرت اختلاف در روابط را به کناری نهاد و در شیوه رفتار با آنان، فرقی میانشان ننهاد.

در روایت است که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) بر منبر وعظ و خطابه نشسته بود که حسن و حسین (علیهما السلام) ـ را که کودک بودند ـ دید. آن دو راه می‌رفتند و سکندری می‌خوردند و بیم افتادنشان می‌رفت. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از منبر فرود آمده، در آغوششان گرفت و پیش روی خود نشانید.( بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۸۴)

از مصداق‌های عدالت و مساوات، عدم مقایسه میان کودکان است؛ مقایسه در صفات جسمی، معنوی و روحی شان. از این رو، گفتن چنین جمله‌هایی که: فلانی زیباتر یا تیزهوش‌تر و زیرک‌تر یا خوش‌اخلاق‌تر از فلانی است، ناصواب است؛ زیرا چنین سخنانی ریشه کینه‌توزی را تقویت خواهد کرد؛ چه آن که مقایسه میان کودکان به «حسادت و رقابت برخی با برخی دیگر»( حدیث الی الامّهات، ص ۶۸) خواهد انجامید.

فرق ننهادن بین فرزند پسر و دختر

از مصادیق عدالت‌ورزی میان کودکان، فرق ننهادن بین فرزند پسر و دختر است؛ زیرا فرق‌گذاری [و برتر نهادن پسر بر دختر مثلاً] تأثیر منفی بر روحیه دختر به جا خواهد نهاد و بذر دشمنی و حسادت را در دل خواهر و برادر بارور خواهد ساخت.

مقصود از عدالت‌ورزی، برتری ننهادن میان کودکان نیست؛ چه آن که برخی کودکان از مقبولیت بیشتری نزد والدین برخوردارند. این فرق‌گذاری میان دختر و پسر، پدیده‌ای است که در اکثر مناطق رواج دارد؛ چه آن که پدران و مادران به فرزند پسر بیش از دختر، گرایش نشان می‌دهند و خواسته‌های فرزند ذکور را بیشتر برآورده می‌سازند.

به منظور کم کردن از اهمیت چنین پدیده‌ای [و مبارزه با آن]، در روایات، به فرزند دختر عنایت ویژه‌ای صورت گرفته است که این خود آموزه‌ای است برای پدران و مادران، چنان که ابن عباس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است: «مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَری تحفهً فَحَمَلَها اِلی عِیالِهِ کانَ کَحامِلِ صدقهٍ اِلی قومٍ محاویجَ، وَ لْیَبْدَأْ بِالاِْناثِ قَبْلَ الذُّکُورِ … .»( مکارم الاخلاق، ص ۲۲۱)

«هر کس به بازار رفته، هدیه‌ای بخرد و برای خانواده‌اش ببرد، همچون رساننده صدقه به سوی گروه نیازمندان است، و باید زنان و دختران را بر پسران و مردان مقدم بدارد … .»

تقسیم هدیه و مقدم داشتن فرزندان دختر، هیچ تأثیر منفی بر روحیه پسر بچه‌ها نخواهد گذاشت؛ زیرا آنان این مسأله را امری طبیعی می‌دانند که لاجرم می‌باید یکی‌شان مقدم داشته شود. اغلب اوقات پسر بچه‌هایی که از هدایای والدین خود برخوردار می‌شوند، چه ایشان را مقدم بدارند و چه مۆخر، به تفاوت نهادن میان پسر بچه‌ها و دختر بچه‌ها توجهی نداشته، اعتراضی نمی کنند.

زنی که به سبب عدالت به بهشت می‌رود

برای روشن شدن این مطلب و حدیث مهم، داستانی بسیار پند‌آموز را در ذیل می‌آوریم: زنی با دو فرزند کوچک خود، وارد خانه یکی از همسران رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلم) شد. همسر پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلم) سه دانه خرما به زن داد، مادر بچه‌ها به هر یک از آنها یک دانه خرما داد و خرمای دیگر را نصف کرد و به هر یک نیمی از آن را داد.

وقتی پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلم) به منزل آمد، همسرشان جریان را برای حضرت تعریف کرد. پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: آیا از عمل آن زن تعجب کردی؟ خداوند متعال به سبب مساوات و عدالتش، او را به بهشت می‌برد. (احمد دهقان، روایت ها و حکایت ها، ص۷۳)

منابع: سایت پرسمان؛ سایت حوزه؛ سایت فارس

تبیان