صله رحم از دیدگاه امامان (ع)

اشاره:

یکی از اصول اخلاقی که در شیوه زندگی امامان (علیهم السلام) در جایگاه بسیار ارجمند و رفیع است، صله رحم (رفت و آمد و پیوند نیک با خویشان ) است، این اصل از واجبات مؤکد و بسیار مهم است، و ضد آن یعنی قطع رحم از گناهان کبیره ای است که مجازات اخروی بسیار سخت دارد، و از گناهانی است که دارای کیفر زود رس است و در همین دنیا دامنگیر مرتکب آن خواهد شد .

برای روشن شدن موضوع، این بحث را در سه بخش تجزیه و تحلیل می کنیم:

۱. معنی رحم، و اهمیت صله رحم در مکتب امامان (علیهم السلام) و حدود آن

۲. اقسام و شاخه های مختلف صله رحم

۳. فرازهایی از شیوه امامان (علیهم السلام) در رابطه با صله رحم و قطع رحم.

۱. معنی رحم، و اهمیت صله رحم

واژه رحم در اصل به معنی خویشاوندی است، و از نظر عرف و لغت شامل همه خویشاوندان از زن و مرد، از دور و نزدیک خواهد شد، گرچه آنها که نزدیکتر هستند، در مورد صله رحم نسبت به آنها تأکید بیشتر شده است .

فقیه عالیمقام، شهید اول (محمد بن مکی، متوفی ۷۸۷ ه.ق ) در کتاب قواعد خود، همین معنی وسیع را در معنی واژه رحم انتخاب کرده، و قول بعضی از علمای اهل تسنن را که صله رحم را محدود به خویشانی که محرم هستند نموده، رد کرده و می فرماید: به مقتضای معنی لغوی، و عرف و روایات، واژه رحم، معنی وسیعی دارد و شامل همه خویشان از دور و نزدیک خواهد شد، سپس به عنوان شاهد، به قرآن تمسک کرده که در آیه ۲۲ سوره محمد(ص) می فرماید:

«فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فی الارض و تقطعوا ارحامکم – اولئک الذین لعنهم الله …»؛« اگر روزی گردان شوید، آیا جز این انتظار می رود که در زمین فساد کنید و قطع رحم نمائید ایشان کسانی هستند که خداوند آنها را لعنت نموده است .

در تفسیر علی بن ابراهیم، از امام علی (ع) نقل شده که فرمود: این آیه در مورد بنی امیه نازل شده است .

بنابراین مطابق سخن حضرت علی (ع) در مورد آیه فوق، فهمیده می شود که رحم شامل بستگان دور نیز خواهد شد، با توجه به اینکه بنی امیه نسبت به بنی هاشم، از بستگان دور بودند .(۱)

نگارنده گوید: درباره وسعت معنی رحم ، روایات دیگری نیز نقل شده است، از جمله:

رسول اکرم (ص) فرمود: در شب معراج هنگامی که مرا در آسمان سیر دادند، در آنجا شخصی را دیدم که خود را به عرش خدا آویخته و از یکی از رحم (خویش ) خود شکایت می کند، از او پرسیدم: بین تو و او از ناحیه پدر، چقدر فاصله است؟  در پاسخ گفت: اربعین ابا: به اندازه واسطه شدن چهل پدر. .(۲)

و در مورد اهمیت صله رحم و کیفر قطع رحم، آیات و روایات بسیار نقل شده است، به عنوان نمونه:

۱. قال رسول الله: «اوصی الشاهد من امتی و الغائب منهم و من فی اصلاب الرجال و ارحام النساء الی یوم القیامه ان یصل الرحم و ان کانت منه علی مسیره سنه، فان ذلک من الدین» ؛«رسول خدا (ص) فرمود: وصیت می کنم به حاضران و غائبان و به آنها که در پشت مردان و رحم زنان تا روز قیامت هستند، که صله رحم کنند، اگر چه با پیمودن فاصله یک سال راه باشد، زیرا صله رحم، جزء دین است .» (۳)

۲. امام باقر (ع) فرمود: «صله الارحام تحسن الخلق، و تسمح الکف، و تطیب النفس، و تزید فی الرزق، و تنسی ء الاجل» ؛«صله رحم، خوی انسان را نیکو، و دست را باز ، و روح را پاکیزه، و روزی را زیاد، و مرگ را به عقب می اندازد .» (۴)

۳. شخصی به محضر رسول خدا (ص) آمد و گفت: به من خبر بده بهترین چیز در اسلام چیست؟

پیامبر (ص) در پاسخ فرمود: ایمان به خدا.

او عرض کرد: بعد از آن چیست؟

پیامبر (ص) فرمود: صله رحم . (۵)

۴. نیز فرمود:

«اعجل الخیر ثوابا صله الرحم» ؛ «صله رحم، صفتی است که ثواب آن از همه چیز زودتر به انجام دهنده آن برسد .» (۶)

۵. امام صادق (ع) به یکی از یاران به نام میسر فرمود:

«قد حضر اجلک غیر مره، کل ذلک یؤخرک الله بصلتک رحمک و برک قرابتک» ؛«قوت مرگ تو چندین بار فرا رسید، ولی در هر بار خداوند آن را به خاطر صله رحم، و نیکی تو به خویشانت، تأخیر انداخت .» (۷)

۶.رسول خدا (ص) فرمود:

«الصدقه بعشره، و صله الاخوان بعشرین، و صله الرحم باربعه و عشرین »؛ «پاداش صدقه، ده برابر است، پاداش ارتباط نیک با برادران دینی، بیست برابر است، پاداش صله رحم، بیست و چهار برابر است . (۸)

حدود و وسعت صله رحم

حدود صله رحم، بر اساس روایات، بسیار وسیع و گسترده است، و در همه حالات باید رعایت گردد، حتی در موردی که خویشان قطع رحم کردند، و یا گناهکار و منحرف هستند، باز شما وظیفه دارید، نسبت به آنها نیز صله رحم کنید، فقط تنها مورد که استثناء شده، آن موردی است که صله رحم شما موجب انحراف شما از راه حق گردد، در اینجا به روایت زیر توجه کنید:

مردی به محضر رسول خدا (ص) آمد و گفت: همه خویشان من با من قطع رابطه کرده اند و به من ناسزا می گویند، آیا برای من رواست که مقابله به مثل کرده و با آنها قطع رابطه کنم؟

پیامبر (ص) در پاسخ فرمود:

«تصل من قطعک، و تعطی من حرمک، و تعفوا عمن ظلمک فانک اذا فعلت ذلک کان لک من الله علیهم ظهیرا» ؛«با کسی که از تو برید، پیوند برقرار کن، و به هر که محرومت کند عطا کن، و از آنکه به تو ستم کند بگذر، هرگاه چنین کردی خدا تو را بر آنها یاری نماید .» (۹)

۲. اقسام و شاخه های مختلف صله رحم

چگونگی صله رحم بستگی به تناسبات عرفی دارد و دارای مراتب و شاخه های گوناگون در محیطهای مختلف است، کمترین مرتبه آن، دیدار و رفت و آمد و احوالپرسی از همدیگر است، قسمتهای دیگر عبارت است از آزار نرساندن خویشان، کمک کردن و دفاع از حق آنها با زبان و عمل می باشد، اینک در اینجا به چند سخن از امامان (علیهم السلام) توجه کنید:

امام صادق (ع) فرمود:

«صل رحمک و لو بشربه من ماء، و افضل ما توصل به الرحم کف الاذی عنها»؛«با خویشان خود ارتباط داشته باش، گرچه به وسیله مقداری آب دادن باشد، و بهترین صله رحم، آزار نرسانیدن به خویشان است .» (۱۰)

رسول خدا (ص) فرمود:

«بلوا ارحامکم و لو بالسلام» ؛« پیوند با خویشان خود را گرچه با سلام کردن باشد تر و تازه کنید . (۱۱)

 فقیه عالیقدر مرحوم شهید اول در کتاب قواعد می گوید: صله رحم در مورد پدر و مادر فقیر، به کمک کردن مالی، واجب است، ولی نسبت به سایر بستگان فقیر، صله رحم با کمک مالی، مستحب می باشد، سپس می فرماید:

بالاترین مرتبه صله رحم آن است که انسان با جان و دل ارتباط صمیمانه با خویشان خود داشته باشد، سپس ضرر و زیانی که متوجه او است، دفع نماید، و پس از آن منفعت به او برساند … و پائین ترین مرتبه صله رحم، سلام کردن به او است، سپس سلام به پیام آور او است و دعا کردن در غیاب او، و ستودن در حضور او می باشد .

و در ادامه سخن می فرماید: صله رحم بر دو قسم است:

۱ – واجب ۲ – مستحب، صله رحم واجب آن است که انسان را از حد قطع رحم، بیرون آورد، زیرا قطع رحم از گناهان بزرگ است، پس ترک آن واجب می باشد، ولی صله رحم مستحب، اضافه بر این حد می باشد . (۱۲)

گناه بزرگ قطع رحم

در اینجا برای آنکه با گناه بزرگ قطع رحم بیشتر آشنا شویم، در میان دهها روایت، به ذکر یک روایت اکتفا می کنیم:

امام سجاد (ع) در ضمن گفتاری به فرزندش فرمود:

«و ایاک و مصاحبه القاطع لرحمه فانی وجدته ملعونا فی کتاب الله عزوجل فی ثلاثه مواضع …»؛ «از همنشینی با کسی که قطع رحم کند دوری کن، زیرا در سه مورد از قرآن به او لعن شده است، آنگاه آیه ۲۲ سوره محمد (ص)، و ۲۴ سوره رعد، و ۲۷ سوره بقره را تلاوت فرمود که بیانگر لعن بر کسی است که قطع رحم کند .» (۱۳)

۳ . چند فراز از شیوه امامان در مورد صله رحم

در اینجا برای آنکه به روش رفتاری امامان (علیهم السلام) در رابطه با صله رحم و قطع رحم آشنا گردیم، به فرازهای زیر توجه کنید:

فراز اول:

داود رقی یکی از شاگردان امام صادق (ع) است، او پسر عموی منحرف و بی دین و ناپاکی داشت، داود از ناحیه او و افراد خانواده او همواره در زحمت و آزار بود، ولی رعایت صله رحم می کرد، حتی در آستانه سفر به مکه، حواله ای به دست پسر عمویش داد تا طبق آن، مخارج زندگی خویش را تأمین کند .

داود می گوید: در سفر مکه، به مدینه رفتم و به محضر امام صادق (ع) رسیدم، آن حضرت بدون مقدمه و بی آنکه چیزی بگویم به من رو کرد و فرمود: ای داود!روز پنجشنبه اعمال شما بر من عرضه شد، از جمله از کارهای نیک تو که به من گزارش گردید این بود که نسبت به پسر عمویت فلانی، صله رحم کردی؛

«فسرنی ذلک، انی علمت ان صلتک له اسرع لفناء عمره و قطع اجله» ؛ «این کار تو مرا خشنود کرد، همانا من آگاهم که صله رحم تو (و قطع رحم او ) نسبت به پسر عمویت، برای نابودی او و فرا رسیدن مرگ او سریعتر از امور دیگر است .» (۱۴)

فراز دوم:

حسین بن علی اصغر بن الحسین (ع) نوه امام سجاد (ع) معروف به حسن افطس پسر عموی امام صادق (ع) بود، در ماجرای قیام محمد بن عبدالله بن حسن مثنی، معروف به نفس زکیه بر ضد منصور دوانیقی، از پرچمداران و یاران او بود، و پس از شهادت او مخفی شد، تا از گزند منصور خود را حفظ کند .

امام صادق (ع) در ملاقاتی با منصور، وساطت کرد، و منصور حسن افطس را عفو نمود .

امام صادق (ع) به او کمک و محبت فراوان کرد در عین حال او گاهی نسبت به آن حضرت تندی می کرد، حتی در موردی درگیری او آنچنان با امام صادق (ع) شدید شد که به سوی امام (ع) چاقو کشید .

ولی امام صادق (ع) پس از این ماجرا نیز، فرهنگ صله رحم اسلامی را از یاد نبرد، و با او ارتباط صمیمانه داشت (۱۵) اینک در اینجا به این روایت توجه کنید:

یکی از کنیزان امام صادق (ع) به نام سالمه می گوید: آقایم امام صادق (ع) هنگام شهادت، چشم گشود، و در مورد بستگانش سفارش کرد و فرمود: به حسن افطس هفتاد دینار بدهید و به فلانی و فلانی این مقدار … بدهید.

عرض کردم: آیا به کسی که با شما دشمنی کرد و تا سر حد کشتن شما، با شما برخورد بد نمود، سفارش می کنی که پول بدهند؟

فرمود: آیا می خواهی مشمول این آیه نگردم که:

«و الذین یصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب … اولئک لهم عقبی الدار»؛ « صاحبان اندیشه کسانی هستند که پیوندهایی را که خداوند به آن امر کرده، برقرار می نمایند( یعنی صله رحم می کنند) … عاقبت نیک در سرای دیگر دارند .» ( رعد – ۲۱ و ۲۲ )

آری ای سالمه!خداوند بهشت را آفرید، و آن را پاکیزه و خوشبو نمود، و بوی خوش آن تا مسیر پیمودن دو هزار سال راه، می رسد ولی به مشام آن کسی که پدر و مادرش را از خود ناراضی کند، و با بستگانش، صله رحم نداشته باشد نمی رسد.(۱۶)

از این فراز فهمیده می شود که صله رحم باید حتی نسبت به آنانکه در برابر خوبی، بدی کردند، رعایت گردد، و صله رحم تنها به دید و بازدید، و احوالپرسی نیست، بلکه جلوگیری از ضرر، و کمک مالی و … نیز، جزء برنامه صله رحم است .

فراز سوم:

عبدالله بن حسن مثنی معروف به عبدالله محض (۲۵۱) نوه پسری امام حسن مجتبی (ع) و نوه دختری امام حسین (ع) بود و از افرادی بود که بر ضد منصور دوانیقی (دومین طاغوت عباسی ) قیام کرد و به شهادت رسید، در موضوع قیام ( و احتمالا در مورد بیعت نکردن امام صادق (ع) با پسر او به نام محمد) بین او و امام صادق (ع) درگیری لفظی شدید شد، به طوری که صدای هر دو بر ضد هم بلند گردید و مردم اجتماع کردند، و شب فرا رسید، و آن دو با تندی و خشونت از همدیگر جدا شدند.

صفوان جمال می گوید: بامداد آن شب، برای کاری از خانه بیرون آمدم، دیدم امام صادق (ع) کنار در خانه عبدالله بن حسن (بن حسن ) توقف کرده و می فرماید ای کنیز!به ابومحمد (عبدالله بن حسن ) بگو بیاید .

عبدالله از خانه بیرون آمد، و به امام صادق (ع) عرض کرد: ای ابا عبدالله!چرا صبح زود به اینجا آمده ای؟ .

امام صادق (ع) فرمود: دیشب آیه ای از کلام خدا قرآن را خواندم که آن آیه مرا پریشان ساخت.

عبدالله: عرض کرد: کدام آیه؟

امام صادق (ع) فرمود: این آیه که خداوند ( در آیه ۲۱ سوره رعد) می فرماید:

«و الذین یصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب»؛« صاحبان اندیشه کسانی هستند که پیوندهایی را که خداوند به آن امر کرده برقرار می نمایند، و از پروردگارشان، و همچنین از بدی روز حساب قیامت، بیم دارند. عبدالله عرض کرد: راست گفتی، گویا من این آیه را هرگز در کتاب خدا، نخوانده بودم، سپس عبدالله و امام صادق (ع) دست در گردن هم انداختند و مدتی با هم ( به نشانه صله رحم و ارتباط مجدد) گریه کردند .» (۱۷)

این روایت به روشنی بیانگر آن است که باید صله رحم رعایت گردد، گرچه خویشاوند به این حد از فسق و گمراهی برسد.

پی نوشت:

۱. بحار، ج ۷۴، ص ۱۱۰ و ۱۱۱ .
۲. خضال صدوق، ج ۲، ص ۱۱۱ – بحار، ج ۷۴، ص ۹۱ .
۳. اصول کافی، ج ۲، ص ۱۵۱ .
۴. همان، ص ۱۵۲ .
۵. بحار، ج ۷۴، ص ۹۷ .
۶. بحار، ج ۷۴، ص ۹۹ .
۷. بحار، ج ۷۴، ص ۹۹ .
۸. بحار، ج ۷۴، ص ۳۱۱ .
۹. اصول کافی، ج ۲، ص ۱۵۰ .
۱۰. اصول کافی، ج ۲، ص ۱۵۱ .
۱۱. بحار، ج ۷۴، ص ۱۱۱ .
۱۲. همان مدرک.
۱۳. اصول کافی، ج ۲، ص ۳۷۷ .
۱۴. بحار، ج ۷۴، ص ۹۳ .
۱۵. سفینه البحار، ج ۱، ص ۲۶۸ .
۱۶. و ان ریحها لیوجد من مسیره الفی عام فلا یجد ریحا عاق و لا قاطع رحم (فروع کافی، ج ۷، ص ۵۵ – انوار البهیه، ص ۲۶۷ ) – بحار، ج ۷۴، ص ۹۶ .

۱۷.  از این رو به او عبدالله محض گویند که هم از ناحیه پدر، و هم از ناحیه مادرش (فاطمه دختر امام حسین ) از سادات بود (تتمه المنتهی، ص ۱۲۸ .)

منبع: مرکز اطلاع رسانی الغدیر( برگرفته از کتاب فرازهای برجسته از سیره امامان شیعه (نوشته: محمد تتقی عبدوس و محمد محمدی اشتهاردی)