صلح و جنگ در سیره پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)

تبیین نادرست صلح ها و جنگ هایى که در تاریخ زندگانى پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) رخ داده، این شبهه را به وجود آورده که اسلام «دین شمشیر» است. این در حالى است که اکنون تکفیرى هاى به ظاهر مسلمان نیز با رفتارهاى غیرانسانى خود پدیده «اسلام هراسى» را رشد داده اند. بر این اساس، در این نوشتار، به روش تاریخى (توصیفى ـ تحلیلى)، سخن بر سر بازشناسى صلح و جنگ در سیره پیامبر اعظم در جایگاه اسوه حسنه است.

مقدّمه

     در سیره پیامبر (صلی الله علیه و اله) دعوت به خداى یگانه اصالت داشت؛ البته حضرت در این دعوت، تا جاى ممکن از جنگ دورى مى کرد. در صلح حدیبیه، بیعت رضوان که نشانه اى از استحکام مسلمانان بود، به تحکیم صلح منجر شد. در این صلح، پیامبر (صلی الله علیه و آله) با نرمش قهرمانانه به امنیت دست یافت، و توانست دعوت خود را جهانى کند. جنگ در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله)، یا در دفاع از کیان اسلام بود و یا در رفعِ موانع دعوت به اسلام؛ ازاین رو، امرى مقدس به شمار مى آمد که توأم با رحمت و مهرورزى بود.

در طول تاریخ، همواره صلح و جنگ، آدمیان را به کشاکشى بس دشوار واداشته اند: زیستن و زنده گذاشتن یا مردن و میراندن. اکنون در این دوران، که گسترش خشونت یک تهدید بزرگ جهانى به شمار مى رود، و در این میان، گروه هاى تکفیرى و افراطى به ظاهر مسلمان، درواقع پدیده اسلام هراسى را رشد مى دهند، بسیار ضرورت دارد که سیره و روش رسول خدا حضرت محمدبن عبداللّه (صلی الله علیه و آله) در دو مقوله صلح و جنگ بازشناسى شود؛ چراکه به تصریح قرآن کریم، حضرت اسوه حسنه مسلمانان است.

در تاریخ زندگانى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، صلح ها و جنگ هاى متعددى رخ داده است؛ اما تاکنون آثار اندکى درباره صلح هاى ایشان نگاشته شده ـ ازجمله کتاب بررسى تاریخى صلح هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله) تألیف نگارنده ـ و بیشتر آثار به جنگ هاى حضرت پرداخته اند. ازاین رو، این زمینه فراهم شده است تا خاورشناسان، اسلام را به ناروا دین جنگ و شمشیر بنامند (فروید، ۱۳۷۵، ص ۳۶۷؛ دورانت، ۱۳۷۱، ج ۴، ص ۲۴۱)؛ به ویژه آنکه درباره جنگ هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز تبیین و تحلیل جامعى انجام نشده است. بر این اساس، در این نوشتار، با امید به پیمودن گامى کوتاه در جهت شناخت صلح و جنگ در سیره رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) به این سؤال پاسخ داده شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، چگونه و چرا به صلح، و چگونه و چرا به جنگ روى مى آورده است؟

در پاسخ گویى به این مسئله، در این نوشتار بر پایه روش تاریخى، سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) در صلح و جنگ به تفکیک بازشناسى مى شود؛ امید است که در فرصتى بیشتر بتوان این زوایا را به تفصیل بازشناخت.

صلح در سیره پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)

صلح، پدیده اى رویارو با جنگ و کشتار، و بیانگر وضعیتى است که در آن، مسالمت و سازش، تأمین، و از عداوت و دشمنى دورى شود. به بیانى، صلح حالت طبیعى است که با وقوع جنگ به هم مى خورد و پس از آن، کوشش مى شود که دوباره برگردانده شود (ر.ک: تافلر، ۱۳۷۲، ص ۱۷۱). رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از هجرت به یثرب و تشکیل حکومت اسلامى، با دشمنان خود صلح هاى متعددى برگزار کرد. در آن میان، حدیبیه، شاخص و بسیار شناخته شده است؛ اما صلح هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله)محدود به آن نبود، و پیش و پس از آن نیز صلح هاى دیگرى واقع شد. در این بخش از نوشتار، صلح حدیبیه مورد تأکید است؛ البته پیش از آن سه صلح دیگر نیز بازشناسى مى شود:

صلح با یهودیان یثرب

یهودیان، که در حومه و درون یثرب (مدینه النبى) سکونت داشتند، براى مسلمانان تهدید بالقوه بودند؛ زیرا هنگام هجوم دشمن به مدینه، احتمال داشت که ایشان به یارى دشمن بپردازند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با درک این تهدید، با یهودیان یثرب پیمان صلح منعقد کردند (ابن هشام، بى تا، ج ۱، ص ۵۰۱؛ ابن سلام، ۱۳۸۸ق، ص ۲۹۰)؛ البته یهودیان یثرب دو گروه بودند و صلح با هریک جداگانه انجام شد (ر.ک: منتظرى مقدم، ۱۳۸۵، ص ۵۸ـ۷۵).

گروهى، یهودیان تابع قبیله هاى اوس و خَزرج (انصار) بودند (ر.ک: احمدى میانجى، ۱۹۹۸م، ج ۳، ص ۱۲؛ عاملى، ۱۴۱۵ق، ج ۴، ص ۲۵۵). پیامبر (صلی الله علیه و آله) در ضمن پیمان عمومى یثرب، ایشان را متحد با مسلمانان معرفى کرد که مى توانستند بر آیین خود بمانند؛ مشروط به آنکه نیرنگ نورزند و در دفاع از یثرب همکارى کنند.

گروه دیگر، قبیله هاى سه گانه یهودى (بنى قینقاع، بنى نضیر و بنى قریظه) بودند که با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عهد بستند تا در برابر مصونیت جانى و مالى و حفظ آیین خود، نسبت به مسلمانان بى طرف باشند و دشمن ایشان را یارى نکنند، و هرگاه چنین کردند، مجازات شوند. گفتنى است که این سه قبیله یهودى، در سال هاى دوم، سوم و پنجم هجرى، یکى پس از دیگرى پیمان خود را شکستند و هر کدام به گونه اى مجازات شدند(ر.ک:منتظرى مقدم،۱۳۸۵،ص۷۵ـ۸۷).

صلح با بنى ضَمره و بنى مُدلج

در دومین سال از حاکمیت اسلام در یثرب، پیامبر (صلی الله علیه و آله)نخست با خاندان ضمره و سپس با خاندان مدلج، که در دو منطقه نزدیک به یثرب سکونت داشتند و در آن زمان مشرک بودند، پیمان هایى جداگانه مبنى بر ترک دشمنى بست، و هریک را مکتوب کرد (ر.ک: واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۱، ص ۱۱ـ۱۲؛ ابن هشام، بى تا، ج ۱، ص ۵۵؛ مقریزى، ۱۴۰۱ق، ج ۱، ص ۶۸). ازجمله، در پیمان با بنى ضمره نگاشت: ایشان، بر مال ها و جان هایشان در امانند، و در برابر دشمنان ]از سوى مسلمانان [یارى شوند؛ مگر آنکه با دین خدا دشمنى ورزند (سهیلى، ۱۴۱۲ق، ج ۵، ص ۷۸). شایان توجه است که در این پیمان، فراتر از ترک دشمنى، سخن از یارى شدن نیز مطرح است. همچنین بنا به گزارشى، رئیس بنى ضمره خود در برپایى صلح میان پیامبر و بنى مدلج میانجى گرى کرد (یعقوبى، بى تا، ج ۲، ص ۶۶).

صلح حدیبیه

این صلح، مهم ترین نرمش قهرمانانه و نقطه عطفى در تحولات عصر نبوى (صلی الله علیه و آله)، و چه بسا مهم ترین نرمش در طول تاریخ اسلام است. نخست باید بر این نکته پاى فشرد که در این صلح، پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) موضعى کاملاً فعال داشت، و برخلاف آنچه که تصور مى شود، رفتار مشرکان قریش در مراحل مختلف صلح، انفعالى بود؛ چنان که اصل حرکت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مسلمانان به سوى مکه به قصد انجام حج، اقدامى بود که قریشیان را به مقابله اى ناخواسته در چارچوب ممانعت از انجام حج، وادار کرد. آن گاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیشنهاد صلح داد، که این بار مشرکان به تکاپوى شدیدترى افتادند. به هر روى، صلح واقع شد؛ البته این صلح فتح بزرگ مکه را به دنبال داشت (ابن زینى دحلان، بى تا، ج ۲، ص ۴۴ـ۴۵). در ذیل، به بازخوانى کلى این ماجراودستاوردها و پیامدهاى آن مى پردازیم:

در سال ششم هجرى، مسلمانان به فرمان پیامبر (صلی الله علیه و آله)براى انجام حج، از مدینه عازم مکه شدند؛ اما مشرکان قریش، پس از آگاهى از این حرکت، مصمم شدند از ورود مسلمانان به مکه ممانعت کنند و سواره نظامى را نیز رویاروى ایشان فرستادند. سرانجام، کاروان مسلمانان در منطقه حدیبیه، در نزدیکى شهر مکه، متوقف شد.

در آن هنگام، خواستِ مسلمانان انجام حج، و خواستِ مشرکان ممانعت از حج مسلمانان بود. تعارض طرفین بسیار جدى و آشکار بود و هر آن، احتمال داشت که میان ایشان نبردى هولناک رخ دهد. در این حال، قریشیان بسیار سرسخت بودند؛ اما پیامبر (صلی الله علیه و آله) با رفتارى آکنده از قاطعیت و مدارا، نخست، موضع مستحکم خود را چنین اعلان داشت: ما براى جنگیدن با کسى نیامده ایم؛ آمده ایم تا این خانه را طواف کنیم؛ پس با هر کس که ما را باز دارد، خواهیم جنگید، و در ادامه، پیشنهاد صلح داد و فرمود: اگر بخواهند، مدتى را تعیین کنیم و در آن مدت در امنیت به سر بریم، و آنان ما را با دیگر مردم آسوده بگذارند… (واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۲، ص ۵۹۳ـ۵۹۴). ناگفته نماند که مسلمانان حاضر در حدیبیه قریب ۱۴۰۰ تا۱۶۰۰ تن بودند (همان، ص ۵۷۴)، که این تعداد در مقایسه با نیرویى که قریش مى توانست فراهم سازد بسیار اندک بود. افزون بر این، مسلمانان به فرمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) براى اینکه قریشیان بدانند ایشان قصد حج دارند، فقط سلاح مسافر که شمشیر بود، با خود آورده بودند، و جز آن، جنگ افزارى نداشتند(همان،ص۵۷۳).ازاین رو،چنانچه جنگى رخ مى داد،آنان بایدفداکارانه واردمیدان مى شدند.

در آغاز، میانجى گرى ها و مبادله سفیران نیز راه به جایى نبرد؛ تا اینکه مسلمانان با انجام بیعت رضوان، وفادارى و همراهى خود را با پیامبر (صلی الله علیه و آله) تا سرحدّ جانفشانى اعلان کردند. بیعت رضوان، همراه با صحنه هاى شور و اشتیاق مسلمانان در اعلان وفادارى به پیامبر (صلی الله علیه و آله)، با حضور هیئتى از سفیران قریش انجام شد، و ایشان از آن شور و اشتیاق بیمناک شدند و به انجام صلح گرایش یافتند. در نهایت، قریشیان با چرخشى آشکار، هرگونه تردید در پذیرش صلح را کنار گذاردند (همان، ص ۶۰۴).

در این حال، مشرکان قریش، نگران وجهه خود نیز بودند. ازاین رو، شرط کردند که مسلمانان در آن سال وارد مکه نشوند و از حدیبیه بازگردند (همان). همچنین آنان خواستار شدند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به طور یک جانبه، پناه جویانى را که از مکه به مدینه رو مى آوردند، بازگرداند؛ نیز نماینده قریش پاى فشرد که در پیمان نامه، به جاى بسم اللّه الرحمن الرحیم، عبارت بسمک اللهم نگاشته و وصف رسول اللّه حذف شود. در برابر این امتیازخواهى ها، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با نرمش و مدارا، خواسته هاى قریش را پذیرفت؛ اما این شروط بر اصحاب وى بسیار گران بود، و بیشترشان را ناخشنود ساخت. این در حالى بود که صرف نظر از شروط یادشده، این صلح از نظر پیامبر (صلی الله علیه و آله) این موارد بسیار راهبردى را دربر داشت:

۱. ترک مخاصمه و جنگ به مدت ده سال؛

۲. تأمین امنیت جانى و مالى؛

۳. معتبر دانستن پیمان هاى هر طرف از سوى طرف دیگر؛

۴. ورود به مکه و زیارت خانه خدا از سال بعد (ابن هشام، بى تا، ج ۲، ص ۳۱۷ـ۳۱۸؛ طبرى، ۱۳۸۷ق، ج ۲، ص ۶۳۵).

تا آن زمان، مشرکان قریش با توجه به جایگاهى که میان مردم عرب داشتند، در دعوت جهانى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به اسلام همواره مانعى بزرگ به شمار مى آمدند و چنان که گذشت، رسول خدا (صلی الله علیه و آله)در پى آن بود که آسوده از دشمنى ها و کارشکنى هاى قریش، دیگر مردم را به اسلام، و در اصل به توحید ناب، فراخواند. بر این اساس، صلح حدیبیه نتایج و دستاوردهاى بسیار مهم و ارزشمندى داشت. در ارزیابى این نتایج و دستاوردها در بازه زمانى پس از صلح حدیبیه تا پیش از فتح مکه (سال ششم تا هشتم هجرى)، مى توان به این موارد اشاره کرد:

یک.حکومت اسلامى ازسوى مشرکان قریش به رسمیت شناخته شد؛ تا آنجاکه قریشیان پذیرفتند به مسلمانان خیانت نورزند(ر.ک:ابن زینى دحلان،بى تا،ج۲،ص۴۴).

دو. شمار مسلمانان فزونى و آیین اسلام گسترش یافت؛ زیرا با انجام این آشتى، دیگر از سخن گفتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با مردم ممانعت نمى شد (ر.ک: واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۲، ص ۶۲۴). ازاین رو، شمار مسلمانان همراه با پیامبر (صلی الله علیه و آله)، که در حدیبیه ۱۴۰۰ تا ۱۶۰۰ تن بود (همان، ص ۵۷۴)، در فتح مکه به ده هزار تن رسید (ابن هشام، بى تا، ج ۲، ص ۳۲۲).

سه. دامنه اقدامات تبلیغى و سیاسى و نظامى پیامبر (صلی الله علیه و آله)گسترده شد؛ چنان که پس از این صلح، حضرت با جهانى کردن دعوت خود، سفیرانى را به سوى فرمان روایان سرزمین هاى دیگر فرستاد و آنان را به اسلام فراخواند (ر.ک: طبرى، ۱۳۸۷ق، ج ۲، ص ۶۴۴ـ۶۵۷). همچنین خیبر، آخرین و مستحکم ترین پایگاه یهود که به کانون فتنه انگیزى بر ضد مسلمانان تبدیل شده بود، به فتح مسلمانان درآمد (ابن هشام، بى تا، ج ۲، ص ۳۲۸ـ۳۳۸).

چهار. مسلمانان اهتمام خود را به برپایى مراسم حج، که رسمى ریشه دار میان اقوام عرب بود، آشکار کردند، و بدین سان، زمینه اى مهم براى تمایل اعراب به پذیرش اسلام فراهم شد.

همچنین دیرى نپایید که قریشیان، خود از پیامبر (صلی الله علیه و آله)خواستند شرط بازگرداندن پناه جویان را لغو کند و آنان را در مدینه پناه دهد؛ زیرا پناه جویان، که بنا به مفاد صلح نمى توانستند به مدینه بروند، با حضور بر سر راه بازرگانى مکه به شام، آن راه را براى قریش ناامن کرده بودند (همان، ص ۶۲۷ـ۶۲۹). همچنین در سال هفتم هجرى، مسلمانان به مکه رفتند و عمره انجام دادند. آن گاه تنها بیست و دو ماه پس از صلح، قریشیان با مشارکت در شبیخون به قبیله خزاعه، که هم پیمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) بودند، صلح را نقض کردند. پس مسلمانان به فرمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله)به سوى مکه عازم شدند، و با فتح مکه، به حاکمیت مشرکان در آن شهر پایان بخشیدند.

بررسى و تحلیل

آنچه گذشت، شناسایى مهم ترین موارد از صلح هاى نبوى بود؛ حال در تحلیل، نخست باید اذعان داشت که براى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)بر پایه قولوا لا اله الا اللّه تفلحوا (لا اله الا اللّه بگویید تا رستگار شوید)، دعوت به اسلام و توحید، و نجات انسان ها از گمراهى اصالت داشت، و حضرت در دستیابى به این هدف آیینى، همواره صلح را بر جنگ، و دوستى را بر دشمنى ترجیح مى داد؛ البته این ترجیح دادن نیز به نوبه خود اصیل بود؛ نه شکلى و ظاهرى. این نکته بسیار مهم است که پیشنهاددهنده صلح حدیبیه ـ که چه بسا مهم ترین صلح در تاریخ اسلام است ـ شخص رسول خدا (صلی الله علیه و آله)بود؛ اما او در همان حال که پیشنهاد صلح مى داد، به گسترش اسلام مى اندیشید و بر این اساس، آشکارا به میانجى صلح گفت: … مدتى را تعیین کنیم و در آن مدت در امنیت ]و عدم دشمنى با یکدیگر [به سر بریم، و آنان ما را با دیگر مردم آسوده بگذارند… و نیز تأکید کرد: به خدا سوگند، در این کار خود (دعوت به اسلام) چنان خواهم کوشید تا سر و جان دهم (واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۲، ص ۵۹۳ـ۵۹۴). در اصل، رسول خدا (صلی الله علیه و آله)هنگامى که از صف آرایى مشرکان و عزم آنان براى جلوگیرى از رسیدن مسلمانان به مکه آگاه شد، دردمندانه شکوه کرد: واى بر قریش! جنگ آنان را فرو خورده است؛ چه مى شد اگر آنان ما را با دیگر اقوام عرب وامى گذاشتند! (ر.ک: ابن هشام، بى تا، ج ۲، ص ۳۰۹؛ قمى، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص ۲۶۲و۲۶۳). حال این پرسش جدى مطرح است که آیا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با انجام صلح در پى فرصت سازى بود؟

در پاسخ به این پرسش، با تکیه بر آنچه گذشت، باید گفت که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هرگز در پى فرصت سازى براى فراهم کردن نیروى نظامى بیشتر و ارتقاى توانمندى جنگى و انجام نبردى غافلگیرانه نبود؛ اما بى تردید، در پى فرصت براى گسترش آیین اسلام و رفع موانع دعوت به یکتاپرستى بود. بر این اساس، مهم ترین هدف رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از صلح، تأمین امنیت بود تا بتواند به دور از تهدید دشمن و با آسودگى، پیام اسلام را به جهانیان ابلاغ کند. شایان توجه است که حضرت، ضمن پایبندى کامل به مفاد صلح،ازفرصت وظرفیت به دست آمده بهترین استفاده راکرد.

نرمش قهرمانانه پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) درواقع، بر پایه نگرشى حکیمانه بود. او در صلح حدیبیه بى توجه به برخى رفتارهاى احساسى و هیجانى اصحاب، امتیازاتى را واگذار کرد؛ اما به هدفى راهبردى دست یافت. این را نیز نباید ناگفته گذاشت که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به طور دو سویه، هم خود به صلح پایبند بود، و هم پایبندى طرف مقابل را پى گیر بود؛ چنان که نقض صلح از سوى مشرکان مکه، به واکنش پیامبر (صلی الله علیه و آله) و فتح مکه انجامید؛ البته در ادامه، به این نکته اشاره خواهد شد که این فتح بسیار بزرگ، با بیشترین رحمت و مهرورزى توأم بود.

جنگ در سیره پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)

جنگ، پدیده اى توأم با کشتار و اسارت و احیانا ویرانى است، و به خودى خود، مطلوب آدمیان نیست؛ اما همین جنگ، در دفع متجاوز، یا رفع ظلم و گشودن راه حق، نه تنها مطلوب، بلکه بسیار مقدس خواهد بود؛ چنان که در آیین اسلام، چنین جنگ هایى عنوان جهاد یافته است و کشتگان آن شهید به شمار آمده و بسیار تعظیم شده اند (ر.ک: بقره: ۱۵۴؛ آل عمران: ۱۶۹؛ توبه: ۵۲).

پیش از این گذشت که براى پیامبر (صلی الله علیه و آله)، اصل، دعوت به بندگى خدا (توحید) بود، و او براى انجام این دعوت، صلح را بر جنگ ترجیح مى داد. حال بر همین اساس، در اینجا باید بر این نکته پاى فشرد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) هیچ گاه به اختیار خود به جنگ روى نمى آورد. پیامبر (صلی الله علیه و آله)پس از هجرت به مدینه و تشکیل حکومت در آنجا با هدف نمایش اقتدار امت اسلامى و ناامید کردن دشمنان از تجاوز، مأموریت ها و مانورهاى نظامى متعددى را سازمان داد. این مأموریت ها و مانورها، با حضور پیامبر، غزوه، و بدون حضور ایشان سریّه نام یافت (ر.ک: ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج ۲، ص ۳؛ ابن هشام، بى تا، ج ۲، ص ۶۰۸و۶۰۹). گویا چنین تصور مى شود که این غزوه ها و سریه ها همگى جنگ بود؛ درحالى که بسیارى از آنها بدون ستیز و برخورد نظامى، و گاهى حتى با انعقاد پیمان صلح به پایان رسید؛ چنان که غزوه اَبواء به صلح با بنى ضمره منجر شد (واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۱، ص ۱۱و۱۲)؛ غزوه ذوالعُشیره به صلح با بنى مُدلج انجامید (ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج ۲، ص ۶و۷)؛ همچنین غزوه تبوک، که بزرگ ترین غزوه پیامبر (صلی الله علیه و آله) و در نوع خود کم نظیر بود و با همراهى سى هزار مسلمان انجام شد (ر.ک: واقدى، ۱۴۰۹ق،ج۳، ص۹۹۶)، بابرگزارى صلح هایى با چندین گروه و قبیله مسیحى و یهودى مستقر در همان منطقه بر پایه قانون جزیه پایان یافت (ر.ک: منتظرى مقدم، ۱۳۸۵، ص ۱۵۶ـ۱۷۱).

در این حال، تعدادى از سریه ها و نیز نُه مورد از غزوه هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله) با قِتال (جنگ و کشتار) همراه بود (ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج ۲، ص ۳؛ ابن هشام، بى تا، ج ۲، ص ۶۰۹). در اینجا باید اذعان داشت که با وجود انجام پژوهش هاى متعدد درباره تاریخ و سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، به نظر مى رسد مسئله جنگ در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) همچنان نیازمند پژوهش بیشتر است. در این باره باید اهداف، زمینه ها و عوامل جنگ، دستورها و اقدامات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آغاز جنگ، حین جنگ و پس از جنگ بررسى شود. حال در ادامه، سعى بر این است که با گشودن برخى از این ابعاد، تصویرى کلى از جنگ در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله)بازشناسى شود.

دو هدف کلى پیامبر (صلی الله علیه و آله) از جنگ

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به طور کلى، در دو موقعیت و بر پایه یکى از این دو هدف به جنگ تن مى داد:

الف. حفظ کیان اسلام: برخى از جنگ ها، دفاعى، و هدف از آنها، دفعِ تجاوز دشمن به سرزمین یا امت اسلام بود.

ب. دعوت به اسلام: برخى از جنگ ها نیز با هدف رفعِ موانع موجود بر سر راه دعوت به اسلام انجام مى شد (براى مطالعه بیشتر، ر.ک: کاشف الغطاء، بى تا، ج ۲، ص ۳۹۵).

این دو هدف، به لحاظ نظرى، روشن و بى نیاز از تبیین است؛ زیرا همگان معترفند که باید در برابر متجاوز جنگید، و نیز باید موانعى را که بر سر راه حق قرار دارد، برطرف کرد. حال در تبیین مصداقى و تاریخى بحث، براى هدف نخست، باید از جنگ هاى کاملاً دفاعى و نام آشناى احد و خندق یاد کرد. همچنین درباره هدف دوم، و اینکه برخى جنگ ها با هدف رفع موانع دعوت به اسلام بوده است، از یک سو، باید به تعصب ورزى جاهلانه مردم روزگار پیامبر (صلی الله علیه و آله) و دشمنى ها و کینه هاى پنهان و آشکار آنان توجه داشت؛ چنان که در بدر، پیشنهاد صلح از سوى پیامبر (صلی الله علیه و آله) مى رفت که آتش جنگ را خاموش کند؛ اما کینه توزى ابوجهل، مانع، و او خود در این جنگ کشته شد (ر.ک: قمى، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص ۲۶۲و۲۶۳)؛ از دیگر سوى، باید دانست که در اساس، مشرکان عرب مانعِ هرگونه دعوت به اسلام بودند، و اجازه نمى دادند که این دعوت از راه اقدام فرهنگى و تبلیغى انجام شود. در این باره، گواه آشکار، برخوردهاى خشونت آمیز مشرکان مکه با پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مسلمانان بود، که پیوسته ایشان را تهدید و سرکوب و شکنجه هاى روحى و جسمى مى کردند، که همین سرکوب ها و شکنجه ها، باعث هجرت مسلمانان به حبشه و یثرب شد. همچنین پیش از این گذشت که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) آرزو داشت وى را با مردم آسوده بگذارند. افزون بر این، گفتنى است که در دو شاهد آشکار دیگر، یکى حادثه رَجیع (ر.ک: واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۱، ص ۳۵۴و۳۵۵؛ ابن هشام، بى تا، ج ۲، ص ۱۶۹) و دیگرى ماجراى بِئر مَعونه (ر.ک: واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۱، ص ۳۴۶و۳۴۷)، به طور هم زمان و تقریبا هم شکل، ده ها تن از مبلّغانِ مسلمان به شبیخون مشرکان گرفتار آمدند، و قتل عام شدند؛ این در حالى بود که از آنان براى تبیین اسلام میان برخى اقوام عرب دعوت شده بود.

با بررسى جنگ هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله)، مى توان دو هدف فرعى را نیز بازشناخت: یکى پیش گیرى، و دیگرى واکنش به پیمان شکنى و فتنه انگیزى. براى نمونه، در سال پنجم هجرى، پیامبر (صلی الله علیه و آله) با آگاهى از اینکه قبیله بنى المصطلق در تدارک هجوم به مدینه است، در اقدامى پیش گیرانه به آنان حمله کرد. شایان توجه است که در انتهاى این جنگ، با ازدواج پیامبر (صلی الله علیه و آله) با دختر رئیس آن قبیله، مسلمانان همه اسیران دشمن را آزاد کردند (ر.ک: بلاذرى، ۱۴۱۷ق، ج ۱، ص ۴۲۳ـ۴۲۵). همچنین پیش تر گذشت که یهودیان یثرب در پى نقض صلح، مجازات شدند، و مکه به دنبال پیمان شکنى قریشیان، و خیبر به سبب فتنه انگیزى ساکنانش فتح شد.

ناگفته نماند که در جنگ پیش گیرانه و نیز در جنگى که واکنش به پیمان شکنى و فتنه انگیزى بود، درواقع، طرف مقابل ابتدا قصد هجوم، و یا دشمنى پنهانى داشت. ازاین رو، این گونه جنگ ها را مى توان پاسخ به تهدید کیان اسلامى، و داراى ماهیت دفاعى دانست، که بر پایه عمق تهدید دشمن بود.

اهتمام به موازین انسانى و هدایت گرى

شایان توجه است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هنگامى که سپاهى را مأمور به انجام سریه اى مى کرد، صرف نظر از دستورهاى نظامى موردى، به طور کلى به سپاهیان چنین سفارش مى کرد:

ـ به نام خدا و در راه خدا بجنگید؛

ـ خیانت نورزید و عهدشکنى نکنید؛

ـ مُثْله نکنید (اعضاى بدن دشمن را نبرید)؛

ـ کودکى را نکشید (یعقوبى، بى تا، ج ۲، ص ۷۷؛ مقریزى، ۱۴۰۱ق، ج ۹، ص ۲۲۲)؛

ـ زنى را نکشید (ر.ک: واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۳، ص ۱۱۱۷؛ صالحى شامى، ۱۴۱۴ق، ج ۶، ص ۲۴۸).

براى نمونه، هنگامى که امیرالمؤمنین على علیه السلام از سوى پیامبر (صلی الله علیه و آله) به فرماندهى سریّه اى منصوب، و مأمور شد که عازم یمن شود، از حضرت پرسید: چگونه رفتار کنم؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) در پاسخ به وى فرمود: شروع به جنگ نکن تا آنها شروع به جنگ کنند، و اگر شروع به جنگ هم کردند و یکى دو نفر از شما هم کشته شدند باز هم تو جنگ مکن! با آنها مدارا کن و گذشت و چشم پوشى خود را به آنها نشان بده، و در نهایت، پاى فشرد: به خدا سوگند، اگر خداوند یک نفر را به دست تو هدایت کند برایت بهتر است از آنچه که خورشید بر آن طلوع و غروب مى کند (واقدى، ۱۳۶۹، ص ۸۲۶و۸۲۷). در این گزارش، در همان حال که از آغاز جنگ نهى شده، به کوشش براى هدایت گرى مردم سفارش شده است.

گفتنى است امیرالمؤمنین علیه السلام خود با تأسى به سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله)، در دوران خلافتش در آغاز هر جنگى به سپاهش دستور مى داد: تا آنان (دشمنان) آغاز به جنگ نکرده اند شما به جنگ با ایشان نپردازید… کشته اى را مُثله نکنید… به هیچ زنى آزار و گزندى نرسانید. ایشان همچنین تصریح مى کرد: در عهد رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)، که زنان مشرک بودند، نیز ما مأمور بودیم از آزار رساندن به ایشان خوددارى کنیم (منقرى،۱۳۷۰،ص۲۷۹؛نهج البلاغه،۱۳۸۴،ن۱۴،ص۳۵۲).

بى تردید، براى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هدایت دیگر انسان ها از هر چیزى ارزشمندتر بود. در این باره، در متن گزارش هاى مرتبط با غزوه ها و سریه ها نمونه هاى فراوانى وجود دارد. یک نمونه، رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله) با حَکَم بن کیسان است. حَکَم در سریه اى به اسارت درآمد و نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله)آورده شد. حضرت شروع به فراخواندن او به اسلام کرد، و با اینکه این فراخواندن به درازا کشید، حکم بن کیسان پذیراى اسلام نشد. پس عمربن خطاب با اظهار اینکه حکم هیچ گاه اسلام نمى آورد، از پیامبر (صلی الله علیه و آله)اذن خواست که وى را به قتل برساند؛ اما حضرت اذن نداد، و سرانجام حکم اسلام آورد. اسلام او چنان نیک و استوار بود که او خود در حادثه بئر معونه جزء شهداى راه دعوت به اسلام شد (ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج ۴، ص ۱۰۲). درواقع، آنچه که براى پیامبر (صلی الله علیه و آله) اهمیت داشت، فتح دل هاى دیگران و هدایت آنها بود، و نه فتح سرزمین ها. این اهتمام، خود رفتارهاى انتقام جویانه را از سیره جنگى پیامبر (صلی الله علیه و آله)دور مى کرد، و او را مایه رحمت انسان ها مى ساخت.

در دوران حکومت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تقریباتمام شبه جزیره عربستان فتح شد؛ این در حالى بود که آمار کشته هاى این فتوحات، بسیار اندک، و احتمالاً کمتر از هزار تن یا هزار و اندى بود. در این میان، در فتح مکه، که بى تردید، بزرگ ترین فتح پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود؛ حضرت این سخن را که امروز روز انتقام است، انکار، و تصریح فرمود: امروز روز رحمت است (واقدى، ۱۴۰۹ق، ج ۲، ص ۸۲۱).

نتیجه

در سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نه صلح و نه جنگ، هیچ یک به خودى خود اصیل نبود، و دعوت به توحید اصالت داشت (قولوا لااله الا اللّه تفلحوا)؛ البته پیامبر مى کوشید تا با روش مسالمت آمیز به این دعوت بپردازد، و تا حد امکان از جنگ دورى کند.

در این حال، صلح هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله)، به نوبه خود اصیل و واقعى بود. در مهم ترین صلح، یعنى صلح حدیبیه، پیشنهاددهنده صلح، شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود. پیامبر (صلی الله علیه و آله) با نمایش استحکام مسلمانان، در چارچوب بیعت رضوان، به تحکیم پایه هاى صلح پرداخت، و در انعقاد صلح، نرمشى قهرمانانه مبتنى بر نگرشى حکیمانه داشت؛ چنان که بى توجه به برخى رفتارهاى هیجانى، امتیازاتى داد، و به اهدافى راهبردى دست یافت. مهم ترین هدف پیامبر (صلی الله علیه و آله)، دستیابى به امنیت بود تا بتواند به آسودگى پیام اسلام را به جهانیان ابلاغ کند. حضرت ضمن پایبندى کامل به مفاد صلح، از ظرفیت به دست آمده بهترین استفاده را کرد.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) هیچ گاه به اختیار به جنگ روى نمى آورد، بلکه یا در دفاع از کیان اسلام و یا در رفعِ موانع موجود بر سر راه دعوت به اسلام، به جنگ تن مى داد. برخى از جنگ هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله)پیش گیرانه و برخى نیز واکنش به پیمان شکنى و فتنه انگیزى بود، که در این موارد، طرف مقابل قصد هجوم، و یا دشمنى پنهانى داشت. جنگ، آن گاه که ضرورت مى یافت، جهاد، و امرى مقدس بود، که مى توانست به یکى از دو نیکى، پیروزى یا شهادت، بینجامد: اِحْدَى الْحُسْنَیَیْن.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جنگ ها به رعایت موازین الهى و انسانى پاى مى فشرد. اهتمام پیامبر (صلی الله علیه و آله) به هدایت گرى، سبب مى شد که رفتارهاى جنگى او به دور از انتقام جویى و توأم با رحمت و مهرورزى باشد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) با تلفاتى بسیار اندک، قلمروى بسیار وسیع را گشود؛ البته براى او، هیچ گاه فتح سرزمین اهمیت نداشت، و مهم، فتح دل ها بود.

منابع

۱. نهج البلاغه، ۱۳۸۴، ترجمه محمد دشتى، چ بیست و ششم، قم، مؤسسه فرهنگى تحقیقاتى امیرالمؤمنین علیه السلام.
۲. ابن زینى دحلان، احمد، بى تا، السیره النبویه و الآثار المحمدیه، چ دوم، بیروت، دارالمعرفه.
۳. ابن سعد، ابوعبداللّه محمد، ۱۴۱۰ق، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۴. ابن سلام، ابوعبید، ۱۳۸۸ق، الاموال، تحقیق محمد خلیل هراس، قاهره، مکتبه الکلیات الازهریه.
۵. ابن هشام، ابومحمد عبدالملک، بى تا، السیره النبویه، تحقیق مصطفى السقا و دیگران، چ دوم، بیروت، دارالمعرفه.
۶. احمدى میانجى، على، ۱۹۹۸، مکاتیب الرسول، بى جا، دارالحدیث.
۷. بلاذرى، احمدبن یحیى، ۱۴۱۷ق، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دارالفکر.
۸. تافلر، آلوین و هایدى، ۱۳۷۲، جنگ و ضد جنگ، ترجمه شهیندخت خوارزمى، تهران، سیمرغ.
۹. دورانت، ویل، ۱۳۷۱، تاریخ تمدن، ترجمه گروه مترجمان، چ سوم، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى.
۱۰. سهیلى، عبدالرحمن، ۱۴۱۲ق، الروض الأنف، تحقیق عبدالرحمن الوکیل، بیروت، دار احیاء التراث العربى.
۱۱. صالحى شامى، محمدبن یوسف، ۱۴۱۴ق، سبل الهدى و الرشاد فى سیره خیرالعباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۲. طبرى، محمدبن جریر، ۱۳۸۷ق، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، چ دوم، بیروت، روائع التراث العربى.
۱۳. عاملى، سیدجعفرمرتضى، ۱۴۱۵ق، الصحیح من سیره النبى الاعظم (صلی الله علیه و آله)، چ چهارم، بیروت، دارالهادى دارالسیره.
۱۴. فروید، زیگموند، ۱۳۷۵، آینده یک پندار، ترجمه هاشم رضى، چ دوم، بى جا، مؤسسه انتشارات آسیا.
۱۵. قمى، على بن ابراهیم، ۱۴۱۲ق، تفسیر القمى، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات.
۱۶. کاشف الغطاء، شیخ جعفر، بى تا، کشف الغطاء، بى جا، مهدوى اصفهانى.
۱۷. مقریزى، احمدبن على، ۱۴۰۱ق، امتاع الاسماع، تحقیق محمدعبدالحمید النمیسى و محمدجمیل غازى، قاهره، دارالانصار.
۱۸. منتظرى مقدم، حامد، ۱۳۸۵، بررسى تاریخى صلح هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله)، چ دوم، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.
۱۹. منقرى، نصربن مزاحم، ۱۳۷۰، پیکار صفین، ترجمه پرویز اتابکى، چ دوم، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى.
۲۰. واقدى، محمدبن عمر، ۱۳۶۹، المغازى، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، چ دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهى.
۲۱. ـــــ ، ۱۴۰۹ق، المغازى، تحقیق مارسدن جونز، چ سوم، بیروت، موسسه الاعلمى للمطبوعات.
۲۲. یعقوبى، احمدبن ابى یعقوب، بى تا، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دارصادر.

منبع: سامانه نشریات (موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره))

نویسنده: حامد منتظرى مقدم