شخصیت سالم و بهداشت روانی در قرآن

بهداشت روان در قرآن، به نحو بسیار گسترده ای مطرح شده و شامل موضع قرآن نسبت به مقوله روانشناسی شخصیت سالم (psychology of healthy personality)، انحراف از سلامت روانی و مکانیسم های بروز و روش های اصلاح آن، و نیز شیوه های ارتقاء سلامت روانی(mental health promotion) و رشد عاطفی و عقلانی است.

شخصیت سالم از لحاظ ویژگیهای شناختی (نگرش ها، اعتقادات، جهانبینی، و اصول تفکر)، ویژگیهای عاطفی (عواطف، هیجانات، احساسات، گرایش ها، و دلبستگی ها) و ویژگیهای رفتاری (زمینه و علت بروز ویژگیهای رفتاری و الگوهای عملکرد) قابل بررسی است. اینک به ویژگیهای شناختی، عاطفی و رفتاری شخصیت سالم از نظر قرآن می پردازیم.

۱- ویژگیهای شناختی (cognitive)

الف. ویژگیهای شناختی و شیوه های استنباط

شخصیت سالم پیرو ظن و گمان نیست: ان الظن لا یغنی من الحق شیئا(یونس:۳۶)؛ و لا تقف ما لیس لک به علم(سراء :۳۶).

ـ از بدگمانی پرهیز میکند و پارانوئید نیست: یا ایها الذین امنوا اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم(حجرات:۱۲).

ـ شخصیت سالم، اهل تعقل، تحلیل، و استنتاج منطقی است: و یریکم ایاته لعلکم تعقلون(بقره:۷۳).

ـ اهل تحقیق، بحث، تضارب آراء و گفتگوی سالم به منظور کشف حقیقت است: الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هدیهم الله و اولئک هم اولوالالباب(زمر:۱۸).

ـ شخصیت سالم، به حق اصالت میدهد نه به اکثریت: و ان تطع اکثر من فی الارض یضلوک عن سبیل الله ان یتبعون الا الظن و ان هم الا یخرصون(انعام:۱۱۶)؛ انه الحق من ربک و لکن اکثر الناس لایؤمنون(هود:۱۷).

ب. نوع شناخت نسبت به مبدأ جهان

ـ به بیان قرآن، شخصیت سالم جهان را دارای منشاء واحدی میداند که نه تنها آن را به وجود آورده: الله خالق کل شیء(زمر:۶۲)، بلکه به طور لایزال آن را اداره میکند: و هو علی کل شیء وکیل(زمر:۶۲).

ـ به این منشاء می توان اتکاء کرد، اما به غیر او نمی توان: و توکل علی الله و کفی بالله وکیلا(نساء:۸۱).

ـ شخصیت سالم خدا را مظهر قدرت و مهربانی است، لذا می توان بر او اعتماد کرد: و توکل علی العزیز الرحیم(شعراء:۲۱۷).

ـ او درستی را بر نادرستی ترجیح میدهد در نتیجه اگر فرد درستی پیشه کند خدا او را موفق میکند: انی توکلت علی ربی و ربکم ما من دابه الا هو اخذ بناصیتها ان ربی علی صراط مستقیم(هود:۶۵).

ـ او بر چنین کاری قادر است؛ زیرا سررشته همه کارها در دست اوست: ربنا علیک توکلنا و الیک انبنا و الیک المصیر(ممتحنه:۴)؛ الا الی الله تصیر الامور(شوری:۵۳).

ـ تسلط او به جهان چنان است که حد و مقدار هر چیز را او تعیین میکند: و ان من شیء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم(حجر:۲۱)؛ انا کل شیء خلقناه بقدر(قمر:۴۹).

ـ او فعال بلامنازع است: ان الحکم الا لله علیه توکلت و علیه فلیتوکل المتوکلون(یوسف:۶۷)؛ و یفعل الله ما یشاء(ابراهیم:۲۷).

ـ در افعال خود به کسی حساب پس نمیدهد، اما همه باید حساب کارهای خود را به او پس دهند: لایسئل عما یفعل و هم یسئلون(انبیاء:۲۳).

ـ اما این همه قدرت او موجب خودکامگی و هوسبازی و انحراف از حق نیست و به کسی ستم نمیکند: ان ربی علی صراط مستقیم(هود:۵۶)؛ ان الله لا یظلم مثقال ذره(نساء:۴۰)؛ و لا یظلم ربک احدا(کهف:۴۹).

ـ در حقیقت او مهربانی را بر خود واجب کرده است: کتب علی نفسه الرحمه(انعام:۱۲).

ـ درخواست بندگانش را می پذیرد و به آنها نزدیک است: و اذا سئلک عبادی عنی فانّی قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان(بقره:۱۸۶).

ـ از بسیاری از جرائم بندگان میگذرد: او یوبقهن بما کسبوا و یعف عن کثیر(شوری:۳۴).

ـ او توبه پذیر و مهربان است و کسانی که در صدد جبران بدیهای خود برآیند، مشمول گذشت و پذیرش او می شوند: الا الذین تابوا و اصلحوا و بیّنوا فاولئک اتوب علیهم و انا التواب الرحیم(بقره:۱۶۰).

ـ با این حال او در کمین ستمکاران است: انّ ربک لبالمرصاد(فجر:۱۴).

ـ و خیانتکاران را موفق نمیکند: و ان الله لا یهدی کید الخائنین(یوسف:۵۲).

ـ در او غفلت، خواب، فراموشی، اشتباه، زوال، و هر آنچه بوی عدم دهد، راه ندارد: فاعبده و توکل علیه و ما ربک بغافل عما تعملون(هود:۱۲۳).

ـ و بالاخره او بری از هر زشتی: سبحان الله عما یصفون(صافات:۱۵۹)؛ و منشاء هر زیبایی است: الحمدلله رب العالمین(حمد:۲).

ج. نوع شناخت نسبت به محیط

ـ شخصیت سالم، مجموعه جهان و وقایع آن را پوچ و باطل و بی هدف نمیداند: الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموت و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار(آل عمران:۱۹۱).

ـ دنیا را محل تلاش و کار و بهره برداری صحیح میداند: و اخرون یضربون فی الارض یبتغون من فضل الله(مزمل:۲۰)؛ و ابتغ فیما اتیک الله الدار الاخره و لا تنس نصیبک من الدنیا(قصص۷۷).

ـ شخصیت سالم دنیا را شایسته دلبستگی نمیداند؛ زیرا مرحله ای موقتی بوده و در مقایسه با آخرت ناچیز است: ارضیتم بالحیوه الدنیا من الاخره فما متاع الحیوه الدنیا فی الاخره الا قلیل(توبه:۳۸)؛ ان الذین لایرجون لقاءنا و رضوا بالحیوه الدنیا و اطمأنوا بها و الذین هم عن ایتنا غافلون(یونس:۷)؛ المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و البقیت الصلحت خیر عند ربک ثوابا و خیر املا(کهف:۴۶).

ـ او بلایا را عامل امتحان و تکامل میداند: و لنبلونکم بشیء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرین(بقره:۱۵۵).

ـ ارزیابی او از رویدادها به آرامش روانی وی آسیب نمی زند؛ زیرا میداند که چه بسا وقایع ناخوشایند که خیر هستند و چه بسا امور دوست داشتنی که شرّند. به علاوه هیچ مصیبتی رخ نمیدهد مگر آنکه قضای الهی آن را از پیش مقدر کرده باشد: و عسی ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم و عسی ان تحبوا شیئا و هو شر لکم(بقره:۲۱۶)؛ ما اصاب من مصیبه فی الارض و لا فی انفسکم الا فی کتاب من قبل ان نبرأها ان ذلک علی الله یسیر(حدید:۲۲).

ـ مشکلات و سختی ها را قرین و مقدمه آسایش و گشایش میداند و همواره امیدوار است: ان مع العسر یسرا(شرح:۶)؛ سیجعل الله بعد عسر یسرا(طلاق:۷).

ـ نیایش و دعا را در رویدادهای جهان مؤثر میداند: و قال ربکم ادعونی استجب لکم(غافر:۶۰)؛ ا من یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء(نمل:۶۲).

ـ ثروت و امکانات مادی را به خودی خود عامل خوش بختی نمیداند: فلا تعجبک امولهم و لا اولادهم انما یرید الله لیعذبهم بها فی الحیوه الدنیا و تزهق انفسهم و هم کفرون(توبه:۵۵).

ـ نژاد و قومیت را عامل برتری نمیداند: یا ایها الناس انّا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقاکم ان الله علیم خبیر(حجرات:۱۳).

د. نوع شناخت نسبت به خود

شخصیت سالم، محدودیت های خود را می پذیرد و از خود به اندازه توانش انتظار دارد و همین دیدگاه را نیز نسبت به دیگران دارد: لا تکلف نفس الا وسعها(بقره:۲۳۳).

ـ در عین حال خود و هر انسان دیگر را مسئول اعمال خویش میداند: الا تزر وازره وزر اخری و ان لیس للانسان الا ما سعی(نجم:۳۸ و۳۹).

ـ خود را مبری از عیوب نمیداند و نقاط ضعف خود را می پذیرد: و ما ابریء نفسی ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربی ان ربی غفور رحیم(یوسف:۵۳).

ـ در عین حال به ارزش وجودی خود احترام میگذارد و خود را جانشین خداوند در زمین میداند. خود و سایر هم نوعان خود را موجودات تصادفی ندانسته، بلکه موجوداتی ارزشمند، انتخاب شده، برگزیده، و دارای رسالت میداند: انی جاعل فی الارض خلیفه(بقره:۳۰).

ـ شخصیت سالم، خودشناسی داشته و ویژگیهای خود را شناسایی میکند و دچار خود فراموشی و از خود بیگانگی نمی شود: و لا تکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم اولئک هم الفاسقون(حشر:۱۹)؛ یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم(مائده:۱۰۵).

ـ حیات خود را هدفمند میداند و نه پوچ و بی هدف و رنج و تعب را به عنوان امور اجتناب ناپذیر زندگی می پذیرد: یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه(انشقاق:۶).

ـ او مرگ را پایان زندگی نمیداند، بلکه آن را یک مرحله طبیعی و اجتناب ناپذیر از زندگی محسوب میکند و معتقد است که مرگ به دنبال یک زندگی سالم چیز ترسناکی نیست: کل نفس ذائقه الموت ثم الینا ترجعون(عنکبوت:۵۷)؛ و لئن قتلتم فی سبیل الله او متّم لمغفره من الله و رحمته خیر مما یجمعون. و لئن متّم او قتلتم لالی الله تحشرون(آل عمران: ۱۵۷ و۱۵۸).

۲- ویژگیهای عاطفی (emotional)

شخصیت سالمی که مورد نظر قرآن کریم است، شرط شاد بودن را نداشتن مشکل نمیداند، اما در عین حال چیزی او را ذوق زده و مغرور نمیکند به عبارت دیگر از دست دادن و به دست آوردن او را چندان دچار استرس نمیکند: لکیلا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما اتیکم و الله لا یحب کل مختال فخور(حدید:۲۳).

ـ سرخوش و ذوق زده و مانیاک (manic) نیست لذا تفکر بزرگ منشی و فخرفروشی ندارد: اذ قال له قومه لا تفرح ان الله لا یحب الفرحین(قصص:۷۶)؛ انه لفرح فخور(هود:۱۰)؛ لا تحسبن الذین یفرحون بما أتوا و یحبون ان یحمدوا بما لهم یفعلوا فلا تحسبنهم بمفازه من العذاب و لهم عذاب الیم(آل عمران:۱۸۸).

ـ افسردگی و اضطراب ندارد: فإما یأتینکم منی هدیً فمن تبع هدای فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون(بقره:۳۸)؛ بلی من اسلم وجهه لله و هو محسن فله اجره عند ربه و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون(بقره:۱۱۲).

ـ در مجموع از احساس امنیت و آرامش برخوردار است: الذین امنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن و هم مهتدون(انعام:۸۲).

ـ مهار تمایلاتش را در دست دارد: و اما من خاف مقام ربه و نهی النفس عن الهوی(نازعات:۴۰).

ـ شخصیت سالم می تواند خشم خود را خاموش کند، از خشونت بپرهیزد، از بدیهای دیگران بگذرد و حتی در مقابل، به آنها نیکی کند و کینه در دل نگیرد: و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین(آل عمران:۱۳۴).

ـ حسادت نمیکند و کمالگرا و برتری طلب نیست: ام یحسدون الناس علی ما اتیهم من فضله(نساء:۵۴)؛ و لا تتمنوا ما فضل الله به بعضکم علی بعض(نساء:۳۲)؛ و ان فرعون لعال فی الارض و انه لمن المسرفین(یونس:۸۳).

شخصیت سالم تملق پذیر نیست: یریدون ان یحمدوا بما لم یفعلوا(آل عمران:۱۸۸).

ـ احساس گناه (guilt feeling) از نوع تخریبی ندارد؛ زیرا راه جبران اشتباهات را مسدود نمیداند، لذا احساس گناه او از نوع سازنده و در جهت جبران خطاها است: و الذین اذا فعلوا فاحشه او ظلموا انفسهم ذکروا الله فاستغفروا لذنوبهم و من یغفر الذنوب الا الله و لم یصرّوا علی ما فعلوا و هم یعلمون(آل عمران:۱۳۵)؛ قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا انه هو الغفور الرحیم(زمر:۵۳).

ـ به توانایی ها و امکانات خود مغرور نیست و احتمال عدم موفقیت را در نظر می گیرد: و لا تقولن لشیء انی فاعل ذلک غدا الا ان یشاء الله(کهف: ۲۳ و۲۴).

ـ اگر چیزی را فراموش کرد مضطرب یا اندوهناک نمی شود: لا یکلف الله نفسا الا وسعها لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت ربنا لا تؤاخذنا ان نسینا او اخطأنا(بقره:۲۸۶).

ـ شخصیت سالم، احساس حقارت ندارد، بلکه احساس ارزشمند بودن دارد، ارزیابی وی از خود (self steam) مثبت است و در نتیجه به خود و دیگران، احترام میگذارد: ثم انشأناه خلقا اخر فتبارک الله احسن الخالقین(مؤمنون:۱۴)؛ انی جاعل فی الارض خلیفه(بقره۳۰).

ـ اما این احساس ارزشمند بودن، منجر به خود بزرگ بینی نمی شود: انه لا یحب المستکبرین(نحل:۲۳)؛ ساصرف عن آیاتی الذین یتکبرون فی الارض بغیر الحق(اعراف:۱۴۶)؛ کذلک یطبع الله علی کل قلب متکبر جبار(غافر:۳۵).

به طور کلی دیگران را دوست دارد و مهربان، خیرخواه و خوش نیت است: و تواصوا بالمرحمه(بلد:۱۷)؛ رحماء بینهم(فتح:۲۹)؛ و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفظوا من حولک(آل عمران:۱۵۹).

ـ به خدا اعتماد و توکل دارد: و ما عندالله خیر و ابقی للذین امنوا و علی ربهم یتوکلون(شوری:۳۶).

ـ خداوند را به شدت دوست دارد: و الذین امنوا اشد حبا لله(بقره:۱۶۵).

ـ با پدیده سوگ (grief reaction) کنار می آید: الذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انا لله و انا الیه راجعون(بقره:۱۵۶).

ـ مسئله مرگ برای او حل شده و در او اضطراب ایجاد نمیکند: و لئن متم او قتلتم لالی الله تحشرون(آل عمران:۱۵۸).

۳- ویژگیهای رفتاری (behavioral)

شخصیت سالم از اظهار نظر درباره چیزی که نمیداند، پرهیز میکند: اذ تلقونه بالسنتکم و تقولون بافواهکم ما لیس لکم به علم و تحسبونه هیناً و هو عندالله عظیم(نور:۱۵)؛ فلم تحاجّون فیما لیس لکم به علم(آل عمران:۱۶۶).

ـ تشنه آموختن به منظور رشد (self actualization) است: قال له موسی هل اتبعک علی ان تعلمن مما علّمت رشدا(کهف:۶۶).

ـ شخصیت سالم پیش داوری نمیکند و اهل تحقیق است: الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه(زمر:۱۸).

ـ حق را مخفی نمیکند و می گوید حتی اگر بر علیه خود یا نزدیکانش باشد: و لا تلبسوا الحق بالباطل و تکتموا الحق و انتم تعلمون(بقره:۴۲)؛ یا ایها الذین امنوا کونوا قوامین بالقسط شهداء لله و لو علی انفسکم او الوالدین و الاقربین(نساء:۱۳۵).

ـ رفتار وی با شناخت و عواطف او هماهنگی و سازگاری دارد لذا دو رنگی، ریا و نفاق ندارد. رو راست و راستگو است: یا ایها الذین امنوا لم تقولون ما لا تفعلون کَبُر مقتا عندالله ان تقولوا ما لا تفعلون(صف:۲و۳)

ـ شخصیت سالم، اهل رعایت حد و مرزها و قوانین است: و لو اَنّ اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض(اعراف:۹۶).

ـ حتی اگر در تنگنا بیفتد دست به ستم یا قانون شکنی نمی زند: و من یتق الله یجعل له مخرجا(طلاق:۲).

ـ در مشکلات وقار و صبر خود را از دست نمیدهد: و الصابرین فی البأساء و الضراء و حین البأس(بقره:۱۷۷)؛ فاصبر صبرا جمیلا(معارج:۵).

ـ ضمن سازگاری با محیط در حد توان به رفع اشکالات محیط می پردازد: ان ارید الا الاصلاح ما استطعت(هود: ۸۸).

ـ برای جبران اشتباهاتش تلاش میکند: انما التوبه علی الله للذین یعملون السوء بجهاله ثم یتوبون من قریب(نساء:۱۷).

ـ شخصیت سالم رفتار متکبرانه ندارد: و لا تصعّر خدّک للناس و لا تمش فی الارض مرحا ان الله لایحب کل مختال فخور(لقمان:۱۸).

ـ در حفظ حریم و احترام دیگران کوشا است، لذا غیبت، تمسخر، عیبجویی، و هرزه زبانی نمیکند حتی به بهانه شوخی: یا ایها الذین امنوا لایسخر قوم من قوم عسی ان یکونوا خیرا منهم(حجرات:۱۱)؛ و لا تلمزوا انفسکم و لا تنابزوا بالالقاب(حجرات:۱۱).

ـ آنچه از دیگران انتظار دارد خودش عمل میکند: أ تأمرون الناس بالبر و تنسون انفسکم(بقره:۴۴).

ـ در تعامل با دیگران منصف است: و یا قوم اوفوا المکیال و المیزان بالقسط و لا تبخسوا الناس اشیائهم و لا تعثوا فی الارض مفسدین(هود:۸۵).

ـ شخصیت سالم کم فروشی یا کم کاری نمیکند: ویل للمطففین الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون و اذا کالوهم او وزنوهم یُخسِرون(مطففین: ۱تا۳).

ـ شخصیت سالم مردم آزار و ضد اجتماعی (antisocial) نیست، از خشونت پرهیز میکند و رفتار نرم و توأم با مهربانی دارد: فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفظوا من حولک(آل عمران:۱۵۹)؛ و الکاظمین الغیظ(آل عمران:۱۳۴).

ـ آرام سخن می گوید و آرام رفتار میکند: و اقصد فی مشیک و اغضض من صوتک ان انکر الاصوات لصوت الحمیر(لقمان:۱۹).

ـ شخصیت سالم آسایش دیگران را بر آسایش خود ترجیح میدهد: و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه(حشر:۹).

ـ سخاوتمند و دست و دلباز است: و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون(حشر:۹).

ـ شخصیت سالم از حق خود دفاع میکند: لا یحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم و کان الله سمیعا علیما(نساء:۱۴۸)؛ لاتَظلِمون و لا تُظلَمون(بقره:۲۷۹)؛ اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان الله علی نصرهم لقدیر(حج:۳۹).

ـ و اگر نتواند حق خود را بگیرد، از جایگاه ظلم بیرون می رود(هجرت): و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوئنهم فی الدنیا حسنه و لاجر الآخره اکبر لو کانوا یعلمون(نحل:۴۱).

ـ شخصیت سالم از مظلوم دفاع میکند: و ما لکم لاتقاتلون فی سبیل الله و المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان الذین یقولون ربنا اخرجنا من هذه القریه الظالم اهلها و اجعل لنا من لدنک ولیا و اجعل لنا من لدنک نصیرا(نساء:۷۵).

ـ اگر به او بدی شود حداکثر به همان اندازه پاسخ میدهد نه بیشتر: فان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به(نحل:۱۲۶).

ـ ترجیحا از بدی دیگران میگذرد: و لئن صبرتم لهو خیر للصابرین(نحل:۱۲۶)؛ و لمن صبر و غفر ان ذلک من عزم الامور(شوری:۴۳).

ـ و در حالت بهتر بدی را با خوبی پاسخ میدهد: و یدرءون بالحسنه السیئه(رعد:۲۲ و قصص:۵۴).

ـ شخصیت سالم به دیگران نیکی میکند و نیکی آنان را با نیکی پاسخ میدهد: ان الله یأمر بالعدل و الاحسان(نحل:۹۰)؛ هل جزاء الاحسان الا الاحسان(رحمن:۶۰).

ـ ترجیحاً نیکی دیگران را با نیکی بالاتری پاسخ میدهد: و اذا حیّیتم بتحیّه فحیّوا باحسن منها او ردّوها ان الله علی کل شیئ حسیبا(نساء:۸۶).

ـ اگر به کسی نیکی کرد او را با منت نمی آزارد: یا ایها الذین امنوا لاتبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذی(بقره:۲۶۴)؛ و لا تمنن تستکثر(مدثر:۶).

ـ شخصیت سالم برای افزایش احساس ارزشمندی خود، دیگران را تحقیر نمیکند: فاستخف قومه فاطاعوه(زخرف:۵۴).

ـ شخصیت سالم رفتار نمایشی ندارد: و لا تکونوا کالذین خرجوا من دیارهم بطرا و رئاءالناس(انفال:۴۷)؛ الذین هم یرائون(ماعون:۶).

ـ اجتماعی است و تکروی و انزوا ندارد: و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا(آل عمران:۱۰۳).

ـ به نحو مؤثر ارتباط برقرار میکند و یک شنونده فعال (active listener) است: الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه(زمر:۱۸) جالب آن است که در این آیه، به جای کلمه یسمعون(شنیدن) از کلمه یستمعون(گوش دادن) استفاده شده است که نشان‌دهنده شنیدن فعال (active listening) می باشد.

ـ جا را برای حضور اجتماعی دیگران تنگ نمیکند: یا ایها الذین امنوا اذا قیل لکم تفسّحوا فی المجالس فافسحوا یفسح الله لکم(مجادله:۱۱).

شخصیت سالم استقلال فکری دارد: و لا تتبع اهوائهم عما جائک من الحق(مائده۴۸:)؛ و ان تطع اکثر من فی الارض یضلوک عن سبیل الله ان یتبعون الا الظن و ان هم الا یخرصون(انعام:۱۱۶).

ـ در عین حال استبداد رأی ندارد و از مشورت دیگران بهره مند می شود: و امرهم شوری بینهم(شوری:۳۸).

ـ رفتار برتری جویانه ندارد: تلک الدار الاخره نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الارض و لا فسادا و العاقبه للمتقین(قصص:۸۳)؛ و ان فرعون لعال فی الارض و انه لمن المسرفین(یونس:۸۳).

ـ شخصیت سالم نسبت به امانت و قول خود متعهد است: و هم لاماناتهم و عهدهم راعون(مؤمنون:۸ و معارج:۲۲)؛ و اوفوا بالعهد ان العهد کان مسئولا(اسراء:۳۴).

شخصیت سالم خیانت نمیکند: و ان الله لا یهدی کید الخائنین(یوسف:۵۲).

ـ برای خودکفایی مالی تلاش میکند: و اخرون یضربون فی الارض یبتغون من فضل الله(مزمل:۲۰).

ـ اما بیش از حد مال اندوزی نمیکند(عامل استرس): و الذین یکنزون الذهب و الفضه و لا ینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذاب الیم(توبه:۳۴)؛ الهیکم التکاثر(تکاثر:۱).

ـ برای خود محدودیت های ساختگی و من درآوردی قائل نمی شود و خود را از نعمت های پاکیزه دنیا محروم نمیکند: یا ایها الذین امنوا لا تحرّموا طیبات ما احل الله لکم(مائده:۸۷)

ـ هدف اصلی او در بهره گیری از نعمات دنیوی، سعادت اخروی است: و ابتغ فیما اتیک الله الدار الاخره و لا تنس نصیبک من الدنیا(قصص:۷۷).

ـ شخصیت سالم در غذای مصرفی خود، دقت میکند و هر چیزی را نمی خورد: یا ایها الذین امنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم و اشکروا لله ان کنتم ایاه تعبدون(بقره:۱۷۲).

ـ به خصوص از مصرف موادی که اندیشه را مختل می کنند(مانند الکل) خودداری میکند: انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه و البغضاء فی الخمر و المیسر و یصدکم عن ذکر الله و عن الصلوه فهل انتم منتهون(مائده:۹۱).

-شخصیت سالم پرخوری و شکمبارگی نمیکند: و کلوا و اشربوا و لاتسرفوا انه لا یحب المسرفین(اعراف:۳۱).

ـ روابط جنسی تنظیم شده و کنترل شده ای دارد: و الذین هم لفروجهم حافظون الا علی ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین فمن ابتغی وراء ذلک فاؤلئک هم العادون(مؤمنون: ۵ تا۸).

ـ شخصیت سالم چشم چرانی نمیکند(یک انحراف شناخته شده روانی): و قل للمؤمنین یغضّوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم ان الله خبیر بما تصنعون و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن(نور:۳۰و۳۱).

ـ متقابلاً از خودنمایی تحریک آمیز هم پرهیز میکند: و لا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها و لیضربن بخمرهن علی جیوبهن(نور:۳۱)؛ و لا یضربن بارجلهن لعلکم ما یخفین من زینتهن(نور:۳۱).

ـ شخصیت سالم برای کنترل احساسات جنسی خود از مکانیسم های دفاعی (defense mechanisms) مانند سرکوب (repression) استفاده نمیکند، بلکه مکانیسم های تطابق (coping mechanisms) را به کار می بندد؛ یعنی در صورت امکان، این غریزه را به طریق سالم ارضا میکند(حل مسئله با مکانیسم تطابقی تسلط و مهارت) و در غیر این صورت، از مکانیسم های تطابقی دیگری مانند تصعید و تعلیه (sublimation) و دینگرایی (religious coping) استفاده میکند: و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب و من یتوکل علی الله فهو حسبه ان الله بالغ امره قد جعل الله لکل شیئ قدرا(طلاق:۲و۳).

ـ اما با غیر هم مسلک خود ازدواج نمیکند(به دلیل عوارض روانی برای زوجین و فرزندان که در جای خود اثبات شده است): و لا تنکحوا المشرکات حتی یؤمنّ(بقره:۲۲۱)؛ و لا تنکحوا المشرکین حتی یؤمنوا(بقره:۲۲۱).

ـ شخصیت سالم علاوه بر بهداشت روان، به نظافت و بهداشت فردی اهمیت میدهد: و ثیابک فطهر. و الرجز فاهجر(مدثر:۴و۵)؛ و یحب المتطهرین(بقره:۲۲۲).

ـ شخصیت سالم رفتارهای خودتخریبی، خودآزاری، و خودکشی ندارد: و لاتقتلوا انفسکم(نساء:۲۹).

ـ از آثار روانی انفاق بهره مند می شود: و مثل الذین ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبیتا من انفسهم(بقره:۲۶۵).

ـ برای منابع ارزش قائل است و آنها را ریخت و پاش نمیکند: و لا تبذر تبذیرا ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین(اسراء: ۲۶و۲۷).

ـ شخصیت سالم در طول روز ساعاتی را به تمرکز فکری معنوی (transendental meditation) و نیایش میگذراند: اننی انا الله لا اله الا انا فاعبدنی و اقم الصلوه لذکری(طه:۱۴).

ـ شخصیت سالم در اکثر حالات به یاد خداست: و اذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون(جمعه:۱۰).

ـ اهل اتلاف وقت، لغو و بیهودگی نیست و از امور بی محتوا و بی نتیجه پرهیز میکند: و الذین هم عن اللغو معرضون(مؤمنون:۳)؛ و الذین لایشهدون الزور و اذا مرّوا باللغو مرّوا کراما(فرقان:۷۲).

ـ شخصیت سالم از بیکاری پرهیز میکند، اما همزمان به کارهای متعددی نمی پردازد(زیرا هر دو منبع استرس هستند) لذا با اتمام هر کار، کار جدیدی را آغاز میکند: فاذا فرغت فانصب(انشراح:۷).

جمع بندی

شخصیتی با ویژگیهای فوق، بدون شک شخصیت سالم، محبوب و دوست داشتنی خواهد بود و الگوی عینی آن در معصومین (علیهم السلام) قابل مشاهده است. این نکته در سوره مریم آیه۹۶ بیان شده است. در این آیه، به طور فشرده از ویژگیهای شناختی و رفتاری شخصیت سالم تحت عنوان ایمان و عمل صالح نام برده شده است (ان الذین امنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن وُدّا؛ آنان که ایمان آورده و اعمال شایسته داشته باشند، به زودی خداوند آنان را محبوب دلها خواهد ساخت).

منبع اقتباس: مقاله بهداشت روانی در قرآن؛ علی مرعشی؛ باشگاه اندیشه؛