شاذان بن جبرئیل قمی

ابوالفضل شاذان ابن جبرئیل بن اسماعیل بن ابی طالب القمی، فقیه شیعه امامی قرن ششم قمری که از شاگردان عالمان شیعه بوده و افرادی نظیر فخار بن معد و محمد بن جعفر مشهدی را تربیت کرده است. کتاب‌هایی به وی منتسب است که می‌توان به کتاب الروضه فی فضائل امیرالمؤمنین اشاره کرد.

اشتراک اسامی

ابن شاذان با دو نفر دیگر اشتراکاتی دارد که این اشتراک موجب شده بعضی آنان را یک نفر بدانند و بعضی مانند شیخ حر عاملی کتاب‌هایی از سدید الدین را از شخصی دیگر بپندارند. شاذان در نام سه نفر از بزرگان شیعه وجود دارد:

 ۱. سدید الدین شاذان بن جبرئیل قمی که محل بحث و سخن ماست.

  ۲. محمد بن احمد بن على قمی که استاد کراجکی و از عالمان قرن پنجم هجری است و کتابی دارد با نام «فضائل» یا «مأه منقبه».

  ۳. فضل بن شاذان نیشابوری، مؤلف کتاب «فضل امیرالمؤمنین» و متوفای ۲۶۰ هجری. فضل از شاگردان و اصحاب امامان نیز بوده و از آنان روایت نقل کرده است.[۱]

زندگی نامه

سدید الدین، ابوالفضل، شاذان بن جبرئیل بن ابی طالب قمی در شهر قم متولد شد. پدرش جبرئیل بن اسماعیل قمی، از شاگردان و راویان شیخ ابو الحسن محمد بصروی است. وی تا سال۵۷۲ق در قید حیات بوده است. [۲]

ابن شاذان ساکن شهر مدینه بود.[۳] و در تألیفات خود نیز اشاره نموده که در شهر مدینه آنها را نوشته است.

تاریخ دقیق تولد و مرگ وی دانسته نیست؛ سید محیی الدین بن زهره در سال ۵۴۸ هجری از او روایت نقل کرده است. در پایان کتاب کفایه الاثر خزاز نیز اجازه‌ای به خط سدید الدین برای عبدالله بن علی بن زهره و فرزندش محمد بن عبدالله بن علی وجود دارد که در پایان آن تاریخ ۵۸۴ هجری ذکر شده است.

اما آقا بزرگ تهرانی معتقد است ابن شاذان به سال ۵۹۳ق در قید حیات بود چرا که فخار بن معد موسوی در کتاب خود حجه الذاهب تصریح کرده در این سال کتابی را نزد او خوانده است. [۴]

اساتید و مشایخ روایی

1. ابومحمد ریحان بن عبدالله حبشی
2. حسن بن احمد بن حسن عطار همدانی
3. پدرش جبرئیل بن اسماعیل بن ابی طالب قمی؛ ابن شاذان از پدرش اجازه روایی داشت.[۵]
4. سید فخرالدین محمد بن سرایا جرجانی
5.  ابو المکارم حمزه بن علی بن زهره حلبی صاحب کتاب الغنیه؛ ابن شاذان از او نقل روایت می کند. [۶]
6.  محمد بن علی بن شهر آشوب صاحب کتاب المناقب
7. عبدالله بن محمد بن عمری طرابلسی؛ ابن شاذان از او نیز نقل روایت می کند. [۷]
8.  ابو محمد بن صالحان قمی
9.  ابوجعفر محمد بن موسی دوریستی
10. عمادالدین طبری صاحب کتاب بشاره المصطفی؛ ابن شاذان از طریق این شیخ خود از ابوعلی طوسی نقل روایت می کند.[۸]
11. سید احمد بن محمد موسوی
12. محمد بن ابی مسلم رازی
13. محمد بن عبدالغزیز بن ابی طالب قمی
14. ابوالفتح علی بن عبدالجبار طوسی
15. ابو محمد عبدالله بن عبدالواحد.[۹]

شاگردان

از جمله شاگردان شاذان بن جبرئیل تعدادی ذکر شده‌اند که عبارتند از:

1. فخار بن معد موسوی
2. سید محیی الدین بن زهره حلبی
3. عبدالله بن علی بن زهره حلبی، پدر سید محیی الدین
4. محمد بن جعفر مشهدی صاحب کتاب مزار
5. علی بن محمد لیثی واسطی
6. شیخ علی بن یحیی الخیاط
7. تاج الدین حسن بن علی دربی.[۱۰]

در بیان دیگران

آنچه صاحبان تراجم از او گفته‌اند همگی در مدح و ثنای وی بوده است.

افندی در ریاض العلماء و حر عاملی درباره وی می‌گویند:… وی عالم فاضل، فقیه عظیم الشأن و جلیل القدر است.

خوانساری در روضات الجنات می‌نویسد:… او فاضل کامل و متقدم، محدث بارع، ثقه و جلیل است.

محدث نوری در خاتمه مستدرک می‌گوید: عالم فقیه جلیل و صاحب کتب بدیع است.

شهید اول در الذکری می‌نویسد:… او از بزرگان فقهای ماست.[۱۱]

تألیفات

کتبی که از شاذان بن جبرئیل به یادگار مانده عبارتند از:

۱. إزاحه العله فی معرفه القبله من سائر الأقالیم، تالیف سال ۵۵۸ هجری.

۲. تحفه المؤلف الناظم و عمده المکلف الصائم؛ پیرامون احکام روزه.

 ۳. الفضائل؛ در باب فضائل حضرت امیر المومنین علی (ع) است. افندی آن را نیکو شمرده گوید نسخه ای از آن در دست من است.[۱۲]

معروف‌ترین کتاب شاذان بن جبرئیل است، اما گفته شده در انتساب این کتاب به شاذان محل بحث است. حسن صدر معتقد است چون تاریخ تالیف کتاب ازاحه سال ۵۵۸ق ثبت شده است و تاریخ تالیف الفضائل سال ۶۵۱ق، لذا ممکن نیست این دو کتاب از آن یک فرد بوده باشد در حالی که بین آن دو بیش از نود و سه سال فاصله وجود دارد. [۱۳]

۴. الروضه، که به عنوان مختصر و خلاصه الفضائل است.[۱۴]

۵. درر المناقب؛ در فضائل امیرالمومنین است. [۱۵]

وفات

تاریخ وفات وی دقیقا مشخص نیست؛ اما او تا سال ۵۸۴ هجری مسلّما زنده بوده و تاریخ وفات او را در حدود سال‌های ۵۹۰ تا ۶۰۰ هجری دانسته‌اند.[۱۶]

پی نوشت:

1. کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.
2. آقابزرگ تهرانى، طبقات أعلام الشیعه،۱۴۳۰ق، ج۳، ص۴۲.
3. افندى، تعلیقه أمل الآمل‏، قم،‌ ۱۴۱۰ق، ص۱۶۱.
4. آقابزرگ تهرانى، طبقات أعلام الشیعه،۱۴۳۰ق، ج۳، ص۱۲۸.
5. آقابزرگ تهرانى، طبقات أعلام الشیعه،۱۴۳۰ق، ج۳، ص۴۲.
6. حر عاملى، أمل الآمل فی علماء جبل عامل‏، مکتبه الأندلس‏، ج۲، ص ۱۰۵
7. حر عاملى، أمل الآمل فی علماء جبل عامل‏، مکتبه الأندلس‏، ج۲، ص ۱۶۳
8. افندى، تعلیقه أمل الآمل‏، قم،‌ ۱۴۱۰ق، ص۱۶۱.
9. قمی، الروضه، ۱۴۲۳ق، ص۱۴.
10. قمی، الروضه، ۱۴۲۳ق، ص۱۵ و ۱۶.
11. قمی، الروضه، ۱۴۲۳ق، ص۱۱.
12. افندى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء‏، قم،‌ ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۵.
13. صدر، تکمله أمل الآمل‏، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۴۷.
14. قمی، الروضه، ۱۴۲۳ق، ص۱۶.
15. آقابزرگ تهرانى،الذریعه إلى تصانیف الشیعه، ۱۴۰۳ق،‌ج۸، ص۱۳۵.
16. کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.

منابع

1. قمی، شاذان بن جبرئیل، الروضه فی فضائل امیرالمؤمنین، تحقیق علی شکرچی، قم، مکتبه الامین، ۱۴۲۳ق.
2. آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن‏، الذریعه إلى تصانیف الشیعه، لبنان، دار الأضواء، چ۱، ۱۴۰۳ق.
3. افندى، عبدالله بن عیسى ‏بیگ‏، تعلیقه أمل الآمل‏، قم،‌ کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى( ره)، چ۱، ۱۴۱۰ق.
4. همو، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء‏، لبنان،‌ مؤسسه التاریخ العربی، چ۱، ۱۴۳۱ق.
5. کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.
6. حر عاملى، محمد بن حسن‏،‌ أمل الآمل فی علماء جبل عامل‏، بغداد،‌ مکتبه الأندلس‏، چ۱، بی تا.
7. صدر، حسن‏، تکمله أمل الآمل‏، لبنان، دار المؤرخ العربی، چ۱، ۱۴۲۹ق.

منبع: ویکی شیعه