سپاسگزاری از والدین-۱

قدرشناسى از ولى نعمت، امرى فطرى و طبیعى است و هر انسان طبیعتاً از افرادى که به او احسان نموده و یا خدمت کرده‌اند تقدیر و سپاس به عمل مى‏‌آورد. جایگاه پدر و مادر در این مقام بس عظیم و ارزشمند است. خداوند متعال از همان روز نخست که انسان را آفرید و از حضرت آدم و حوا نسل بشر تداوم یافت به توسط پیامبران، مقام و منزلت والدین را بیان کرده و سپاس از زحمات بى ‏دریغ آنان را به فرزندان گوشزد فرمود.

قرآن کریم در برخى از آیات وحیانى خویش به این مهم تصریح و عالى‏‌ترین آموزش اخلاقى را که در حقیقت کاملترین منشور حقوق بشر مى‌‏باشد به جهانیان عرضه نموده است.

خداوند متعال در این آیات حیاتبخش سپاس از پدر و مادر را در کنار سپاسگزارى و پرستش از ذات خویش بیان داشته مى‏‌فرماید: «و اذ اخذنا میثاق بنى اسرائیل لا تعبدون الّا اللّه و بالوالدین احساناً؛(۱) از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر نیکى و احسان نمائید».

همچنین حضرت یحیى(علیه السلام) را به خاطر رعایت حقوق والدین ستوده و اعلام مى‏‌دارد که: «و برّاً بوالدیه و لم یکن جبّاراً عصیا؛(۲) او نسبت به پدر و مادرش نیکوکار و خوشرفتار بود و هرگز نافرمان و متمرد نبود».

قرآن از زبان حضرت عیسى بن مریم(علیهاالسلام) مى‏‌گوید: «و برّاً بوالدتى و لم یجعلنى جبّاراً شقیّاً؛(۳)خداوند مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و جبار و شقى نگردانید». و در نهایت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز چون از نعمت پدر و مادر محروم بود آرزو مى‏‌کرد که اگر پدر و مادرش زنده بودند به آنان خدمت کرده و رضایت‏شان را جلب کند.(۴)

با توجه به اهمیت این آموزه قرآنى و تأثیر آن در سالم سازى جامعه، آرامش روانى خانواده‏ ها، حل اختلافات میان والدین و فرزندان و حاکم شدن مهر و صفا و صمیمت در بین آنان، در این نوشتار، وظائف فرزندان در اداى حقوق والدین را در کلمات پیشواى ششم(علیه السلام) بررسى و به مخاطبان گرامى تقدیم مى‌‏داریم.

سپاس از والدین، جلوه‌اى از معرفت حق

‏ امام صادق(علیه السلام) مى‏‌فرماید: نیکى به پدر و مادر از معرفت عمیق شخص به پروردگارش سرچشمه مى‏‌گیرد، زیرا هیچ عبادتى در رساندن یک فرزند به رضایت خداوند متعال، سریع تر و نزدیکتر از نیکى به پدر و مادر مسلمان به خاطر خدا نیست چون که حقوق والدین از حق خدا ناشى مى‏‌شود به شرطى که پدر و مادر در راه دین خدا و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) باشند.

چنین پدر و مادرى هیچ‏گاه فرزندشان را از راه خیر به سوى شرّ و از طاعت به سوى عصیان دعوت نمى‏‌کنند، پس در معاشرت با آنان مدارا و ملایمت کن! اذیت و ناراحتى‏ هاى آنان را تحمّل نما! همچنان که آنان آزار و اذیت تو را در دوران کودکى به جان خریدند. و در خوراک و پوشاک همچنان که به تو وسعت داده تو هم آنان را در مضیقه قرار مده! چهره ‏ات را از آنان بر مگردان، صدایت را از صداى آنان بالاتر مبر! که این حقیقت تعظیم خداست و با آنان نیکو سخن بگو و نرم و لطیف باش، همانا که خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمى‏‌کند! «انّ اللّه لا یضیع اجر المحسنین»(۵)

خطاب با کلمات دلپذیر از نکات مهمى که جوانان باید در مورد پدر و مادرشان رعایت کنند لحن خطاب و استفاده از کلمات دلپذیر و دوست داشتنى است. رعایت این نکته تأثیر بسزائى در استحکام روابط والدین و فرزندان مى‏‌تواند داشته باشد.

فرزندان با این شیوه، نه تنها در دل والدین جا باز مى‏‌کنند و محبت افزونترى بدست مى‏‌آورند، بلکه خشنودى خداوند متعال را نیز کسب خواهند کرد.

روایتى جذّاب و قابل توجه از ارتباط پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با دختر گرام ى‏اش حضرت فاطمه (سلام الله علیها) گویاترین سند این ادعاست. امام صادق (علیه السلام) به نقل از حضرت فاطمه زهرا(علیهاالسلام) مى‌‏فرماید: هنگامى که آیه «لا تجعلوا دعا الرّسول بینکم کدعاء بعضکم بعضاً؛(۶) رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را در هنگام خطاب مانند خودتان صدا نکنید و نام نبرید( او را یا رسول اللّه خطاب کنید) نازل شد من بیم داشتم که در خطاب به رسول خدا بگویم: «اى پدر». بلکه مى‏‌گفتم: یا رسول اللّه! دو سه بار آن حضرت چیزى به من نگفت، امّا یکبار به من رو کرده و فرمود:

اى فاطمه! آن آیه در مورد تو نازل نشده و در مورد خانواده و نسل تو نیز نازل نشده، تو از منى و من از توأم؛ آن آیه براى جفاکاران و درشت خویان قریش که اهل گردنکشى و تک برند نازل شده است. دلم مى‏‌خواهد تو همچنان مرا «اى پدر» خطاب کنى، این گونه صدا کردن دل را زنده‏ تر مى‏‌دارد و خداوند را خشنودتر مى‏‌سازد».(۷)

قرآن و حقوق والدین

ابى ولّاد حنّاط مى‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که در تفسیر آیه «و بالوالدین احساناً؛(۸) فرمود: احسان به پدر و مادر سخن گفتن نیکو و دلنشین با پدر و مادر است همچنین فرزندان باید تلاش کنند تا والدین مجبور نشوند آنچه را که لازم دارند یا دلشان مى‏‌خواهد به زبان بیاورند و با ترس و شرم از آنان بخواهند بلکه باید قبل از درخواست والدین نیازهاى آنان را برطرف کرد. آیا خداوند نفرموده است که: «لن تنالوا البرّ حتى تنفقوا ممّا تحبّون؛(۹) هرگز به مقام نیکان و ابرار نمى‏‌رسید مگر این که از آنچه دوست دارید احسان کنید».

آنگاه امام در ادامه تفسیر آیه افزود: این که خداوند مى‌‏فرماید: «امّا یبلغنّ عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما افٍّ و لا تنهرهما؛ هرگاه یکى از آن دو یا هر دوى آنها به سن پیرى رسیدند، کمترین اهانتى به آنان روا مدار! و بر آنها فریاد مزن!».

یعنى اگر تو را ناراحت کردند تو کوچکترین سخن را در عتاب و آزار آنان بر زبان میاور! گرچه تو را کتک بزنند بلکه با آنان کریمانه سخن بگو: «و قل لهما قولاً کریماً؛(۱۰) و گفتار لطیف، سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!» امام صادق (علیه السلام) فرمود: یعنى در مقابل درشتى و تندخوئى والدین بگو: خداوند شما را ببخشاید! خداوند فرمود: «و اخفض لهما جناح الذّل من الرّحمه و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرا؛(۱۱)

و بالهاى تواضع خویش را از محبت و لطف در برابر آنان فرود آر و بگو: پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کوچکى تربیت کردند مشمول رحمتشان قرار ده!». امام در توضیح این آیه مى‌‏فرماید: با نگاه تند و آزار دهنده آنان را مرنجان فقط با نگاه هاى مهرآمیز و محبت‏ انگیز دلهایشان را بدست آر! صداى خود را بلندتر از آن‏ها نکن! دست خود را بالاتر از دست آنان نبر و خود را مقدم بر آنان قرار نده!(۱۲)

برکات سپاس از پدر و مادر

امام صادق(علیه السلام) بر این باور بود که حق‏ شناسى در مورد والدین و رعایت حقوق آنان آثار و برکات فراوانى در زندگى افراد در پى دارد و همواره مى‌‏فرمود: «ما یمنع الرّجل منکم ان یبرّ والدیه – حییّن و متیّین – یصلّى عنهما و یتصدّق عنهما و یصوم عنهما فیکون الذى صنع لهما و له مثل ذلک، فیزیده اللّه ببرّه و صلته خیراً کثیراً؛(۱۳)

چه چیزى مانع مى‏‌شود که شخصى از شما به والدین خود نیکى کند – چه زنده باشند یا از دنیا رفته باشند – از سوى آنها نماز و صدقه و روزه انجام بدهد و هر چه به نیت آنان انجام دهد معادل پاداش آن براى خود او نیز خواهد بود و خداوند نیکى ‏هایش را پاداش بسیار عطاء خواهد کرد».

آن حضرت در گفتار راهگشاى دیگرى فرمود: مردى به محضر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده و عرضه داشت: یا رسول اللّه! مرا راهنمائى کن! پیامبر در ضمن توصیه‏‌هایش به او سفارش کرد که: از پدر و مادرت اطاعت کن و به آنان نیکى و احسان نما چه زنده باشند یا مرده و اگر به تو فرمان دادند که از خانواده و اموالت فاصله بگیر و جدا شو! این کار را بکن که از ایمان است.(۱۴) البته والدین وظیفه شناس این گونه امر نمى‌‏کنند امّا این تأکید، اهمّیت مقام والدین و ارزش آنرا مى‏‌رساند.

در اینجا نمونه‏ هایى از آثار و برکات خدمت و نیکى به والدین را از منظر حضرت صادق(علیه السلام) مى‏‌خوانیم:

۱- مردى به حضور امام ششم(علیه السلام) آمده و عرضه داشت: اى پسر رسول خدا! پدر من پیر شده است من او را به آغوش گرفته و براى رفع نیازهایش به این طرف و آن طرف مى‏‌برم امام فرمود: «تا مى‏‌توانى این کار را خودت انجام بده که این عمل ترا به بهشت خواهد برد».(۱۵)

با ارزش تر از جهاد و هجرت‏

۲- حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمود: مردى پیش پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده و عرض کرد: اى رسول خدا! من با تو براى هجرت و جهاد بیعت مى‏‌کنم. پیامبر پرسید: آیا از پدر و مادرت یکى زنده است؟ گفت: بلى هر دوى آنها در حال حیاتند. پیامبر دوباره پرسید: آیا از خداوند متعال پاداش اخروى مى‏‌خواهى؟ گفت: بلى. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: پس به سوى پدر و مادرت برگرد و با آنان نیک رفتارى کن.(۱۶)

برترین عمل‏

۳- منصور بن حازم به امام ششم(علیه السلام) عرضه داشت: کدام یک از اعمال نیک از سایر اعمال برتر است؟ امام فرمود:«الصّلاه لوقتها و برّالوالدین و الجهاد فى سبیل اللّه؛(۱۷) نماز در وقت، نیکى به پدر و مادر و جهاد در راه خدا». نیکى به فرزندان‏

۴- آن حضرت یکى دیگر از برکات سپاسگزارى از والدین را، داشتن فرزندان نیکو کار و صالح مى‏‌داند و مى‌‏فرماید:«برّوا آباءکم یبرّکم ابناءکم؛(۱۸)به پدرانتان نیکى کنید تا فرزندانتان نیز به شما نیکى کنند».

رفاه و راحتى در هنگام مرگ‏

۵ – حضرت امام صادق(علیه السلام) راحتى در هنگام مرگ و آسان شدن سکرات موت را از دیگر آثار نیکى به والدین شمرده است و به فرزندان صالحى که با والدین خود خوشرفتارى مى‏‌کنند مژده داد که: هر کس دوست دارد خداوند متعال در لحظه مرگ بر او آسان بگیرد به بستگان خود صله رحم کرده و به پدر و مادرش نیکى کند. در این صورت علاوه بر این که در لحظه جان دادن احساس آرامش و راحتى خواهد کرد، در دنیا نیز در زندگى خود به فقر و بیچارگى دچار نخواهد شد.(۱۹)

آموزش گناهان‏

۶- رئیس مذهب جعفرى بهترین راه آمرزش گناهان را رسیدگى به نیازهاى پدر و مادر اعلام کرده و با بیان داستان زیر اهمّیت خدمت به والدین را به شیعیان گوشزد نمود: روزى مردى به حضور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده و گفت: اى رسول خدا! زمانى من صاحب دخترى شدم. او را پرورش دادم تا به حد بلوغ رسید، تا آن که روزى بر وى لباس نو پوشانده و آراستم و آن گاه بر سر چاهى آورده و در میان آن انداختم.

او ناله‌اى کرد و استمداد طلبید: آخرین سخنى که از او به گوشم رسید این بود که با آه و ناله جانسوز مى‏‌گفت: بابا!! یا رسول اللّه! کفاره گناه من چیست؟ پیامبر فرمود: آیا مادرت زنده است؟ گفت: نه. آیا خاله‌ ات زنده است؟ مرد گفت: بلى. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به او سفارش کرد: اى مرد! برو و با خاله‌ات خوش رفتارى کن و به او نیکى نما زیرا که او به منزله مادر تو است و نیک رفتارى با او کفّاره گناه تو خواهد بود.

امام صادق(علیه السلام) بعد از نقل این داستان فرمود: در زمان جاهلیت پدران، دختران خود را مى‏‌کشتند که مبادا اسیر شده و در میان قبیله‏ هاى دیگر صاحب فرزندانى شوند.(۲۰)

با توجه به این سخنان ارزنده امام جعفر صادق(علیه السلام) سپاسگزارى از زحمات توانفرساى پدر و مادر سعادت دنیا و آخرت را بدنبال داشته و فرزندان را در زندگانى خوشبخت و کامروا خواهد ساخت. شاعر خوش ذوقى سپاسگزارى از مادر را در قطعه شعرى اینگونه به تصویر کشیده است:

مادرم روى مهت روح و روان است مرا مهر تو قوّت تم و قوّت جان است

مرا در دل اندیشه تو گنج نهان است مرا یک نگاه تو به از، هر دو جهان است

مرا فارغم با تو زهر خوب و بد اى پاک سرشت‏ زیرپاى تو نهادست

خدا باغ بهشت‏ همه آثار وجودم ز وجود تو بود به خدا بود من از پرتو بود تو بود