زندگى و آثار احمد نیریزى کاتب بزرگ قرآن کریم

اشاره:

میرزا احمد یا میراحمد نیریزى از بزرگترین نسخ نویسان ۱ و خوشنویسان معروف قرن دوازدهم هجرى (اواخر دوران صفویه) است. میرزا احمد در شهر نیریز فارس ۲ چشم به جهان گشود. در صحیفه سجادیه، که به سال ۱۰۸۷ قمرى کتابت کرده و نخستین اثر شناخته شده او به شمار میآید، نام پدرش را سلطان محمد و لقب خود را شمسالدین مینویسد و با لقب فخرالدین میخواند.

آغاز اقامت میرزااحمد در اصفهان را حدود سال ۱۱۰۰ قمرى نوشتهاند. ۳ یک نسخه دعاى کمیل، با رقم و تاریخ «احمد النیریزى السلطانى باصفهان ۱۱۰۷» احتمالاً نخستین نسخه اى است که او در اصفهان نوشته و بیانگر راهیابى وى به دربار شاه سلطان حسین صفوى حدود ۱۱۳۴-۱۱۰۵ قمرى است. پادشاه صفوى میرزااحمد را به لقب «سلطانى» مفتخر کرد. ۴ این عنوان شبیه به لقب «عباسى» است که به معدودى هنرمندان دوره صفویه اعطاء شده است. (رضا عباسى، علیرضا عباسى و…)

متأسفانه از زندگى نیریزى اطلاع چندانى در دست نیست براى نخستین بار میرزا سنگلاخ ۵ در کتاب تذکرهالخطاطین زندگى نامهاى از او آورده که بیشتر ساخته و پرداخته اوست. ۶

سنگلاخ لقب «قبلهالکتاب» را به نیریزى بخشیده و وى را شاگرد محمدصادق ارجستانى ۷ دانسته است که این هر دو مطلب خطاست. چرا که پس از سلطانعلى مشهدى (۹۲۶ قمری) هیچ یک از خوشنویسان را به لقب نخواندهاند و در هیچ یک از منابع که شرح حال محمدصادق ارجستانى (اردستانى، ۱۱۳۴ قمری) در آنها آمده، یادى از خوشنویسى وى نشده است. ۸

میرزا سنگلاخ، احمد نیریزى را شاگرد محمد ابراهیم قمى ۹ مینامد و مینویسد «وى پس از مرگ استاد از قم به نیریز رفت و چندى در آنجا به سبک استاد به کتابت پرداخت و سپس شیوهاى نو و برتر در نسخ ابداع کرد» این بخش از گزارش وى نیز نادرست است. ۱۰ زیرا محمدابراهیم قمى تا ۱۱۱۸ قمرى زنده بوده ۱۱ و آثار بسیارى از احمد، به شیوه نوى که او میگوید در دست است که پیش از این تاریخ، در اصفهان نوشته شده است. ایضاً هیچ مدرکى دال بر اقامت میرزااحمد در قم نمیتوان یافت. ۱۲

در برخى از منابع معاصر آمده که احمد نیریزى از «روى خطوط علاءالدین تبریزى ۱۳ مشق بسیار کرده» است. ۱۴ این اندیشه از آنجا سرچشمه گرفته است که میرزااحمد در چند اثر خود از علاءالدین تبریزى با عنوان «استاد» یا «استادى» یاد میکند. باید گفت که به کاربردن لقب «استاد» یا «استادى» به همراه نام خوشنویسان متقدم براى احترام به پیشگامى آنهاست نه به معنى استادى مستقیم. زیرا احمد نیریزى نمیتوانسته از نظر زمانى شاگرد علاءالدین تبریزى (زنده در ۱۰۰۱ قمری) باشد و نیز کلمه نقلت به معنى آن است که احمد نسخه اى به قلم وى داشته و نسخه اى تازه از روى آن به شیوه خود کتابت کرده است. ۱۵

از میان ۳۸ نسخه داراى رقم احمد نیریزى با تاریخ ۱۰۷ قمرى به بعد، در ۳۸ نسخه محل کتابت اصفهان ذکر شده است و وجود عبارت «عبدالداعى لا بود الدوله القاهره الباهره…» همراه با نام یا بدون نام اصفهان در پایان ۱۶ نسخه نشان از کتابت آنها در شهر اصفهان دارد. این وضع توالى اقامت احمد را در اصفهان نشان میدهد و اگر گسیختگى هایى در روند پدیدآمدن آثار هنرى وى مشاهده میشود بیشتر به سبب رویدادهاى سیاسى و اجتماعى روزار اوست. ۱۶

خلع شاه سلطان حسین صفوى به دنبال سقوط اصفهان توسط افغانها و پراکنده شدن درباریان، که پشتیبان هنرى و مشوقان وى در کار خوشنویسى بودند ضربهاى شدید براى نیریزى بوده چنان که از آن پس نوشتههاى او کاهش یافته است و عبارت «… ابودالدوله القاهره…» و عنوان دارالسلطنه را تنها ۱۱۴۶ قمرى در آثار وى میبینیم. در واپسین سال پادشاهى صفویان (۱۱۴۷ قمری) اثرى از او در دست نیست و از سال ۱۱۴۸ قمرى (آغاز پادشاهى نادرشاه) تنها دو قطعه خط از او بازمانده است ۱۸ که آنها نیز آخرین قطعات خط او است. از ۱۱۴۹ قمرى دو کتاب دعا ۱۹ از احمد باقى است و از ۱۱۵۰ قمرى هیچ اثرى از او برجا نمانده است. کتابت ۴ نسخه را به واپسین سال زندگى هنرى او یعنى ۱۱۵۱ قمرى نسبت داده اند: ۱- عدهالداعى که شرح آن خواهد آمد ۲- نسخه اى از دعاى صباح ۳- نسخه اى شامل سور و ادعیه ۴- یک نسخه دعا که به شماره ۱۳۰۸ در کتابخانه آستان قدس رضوى است ولى فاقد ویژگیهاى خط احمد است و نمیتواند دستخط او باشد. ۲۰

از این پس هیچ اثرى که بتوان آن را به احمد نسبت داد وجود ندارد. در کتاب تذکرهالخطاطین آمده است ۲۱ که احمد نیریزى سفرهاى متعددى به مدینه و مکه، عتبات و مشهد جهت زیارت چهارده معصوم (ع) کرده و به هنگام زیارت مدینه منوره اشعارى در مدح پیامبر اکرم(ص) به آب طلا به کاغذ خانبالغ با این مطلع نوشته بوده است:

کفر و ایمان را هم اندر تیرگى هم در صفا نیست

دارالمک جز رخسار و زلف مصطفى

نیز در یکى از قطعات به خط او نوشته شده که «در مدت عمر شصت هزار تومان حق التحریر و حق الکتابه دریافته داشته ام.»

مرگش را در ۱۰۳ سالگى در زمان و مکانى نامعلوم میدانند و به خاک سپردن او در کربلا نیز جاى بحث و تردید است.

از پایان زندگى احمد نیریزى اطلاع موثقى در دست نیست. تاریخ مرگش را ۱۱۵۵ قمرى نوشته اند و به آن دلیل که در آثار محدود واپسین سالهاى عمرش نامى از شهرى یا نوشتهاى که نشان دهنده هجرت او از اصفهان باشد، نمییابیم؛ ظاهراً در اصفهان در گذشته است. انجمن آثار ملى در زادگاهش نیریز بناى یادبودى در بزرگداشت او برپا داشته است. ۲۲

نیریزى با همه احترام و تواضعى که در برخى آثار و قطعات نسبت به اساتید خویش ابراز میدارد، توجه خاصى به شیوه یاقوت مستعصمى ۲۳ داشته و آن را سرمشق خویش قرار داده است که در نهایت با ممارست فراوان موفق به ابداع شیوهاى در کتابت نسخ، به نام نسخ ایرانى میشود که به آنچه نسخ یاقوتى و نسخ ریحانى خوانده میشود و یاقوت در آن سرآمد بوده، در کتابت مصاحف ایرانى خاتمه داد و کاتبان ایرانى پس از دوره صفویه آن شیوه را سرمشق خود قرار داده و به نسخ ایرانى معروف شد که تا ظهور محمد شفیع ارسنجانى، کاتب بنام قرآن کریم در دوره قاجاریه که شیوه نسخ ایرانى را به کمال رسانه، استوار ماند.

نیریزى یکى از معروفترین و پرکارترین خوشنویسان ایرانى است. از میان تذکرهنویسان و تاریخ خطنویسان پیشین و معاصر تنها «بیانى» او را در رده خوشنویسان نستعلیق و شکسته نیز به شمار آورده و نوشته: «نستعلیق و مخصوصاً شکسته را خوش مینوشت.» برخى از آثار برگزیده احمد نیریزى عبارتست از:

۱- قرآن وزیرى بزرگ (۵/۲۱*۵/۳۲ سانتیمتر)، با افتتاح مذهب، به قلم نسخ، رقم و تاریخ «.. احمد نیریزى فى ۱۱۲۲ من الهجره» جلد چرمى ضربى با کتیبه به خط احمد، شماره ۱۹۷۰ کتابخانه شماره ۱ مجلس شوراى اسلامى.

۲- قرآن، وزیرى بزرگ (۲۰*۸/۳۲ سانتیمتر)، به خط نسخ، مذهب، با رقم و تاریخ «احمد نیریزى صفر ۱۱۲۵ ق»، جلد چرمى ضربى، شماره ۱۵۶۱ کتابخانه چستربیتى دوبلین.

۳- قرآن رحلى (۲۲*۳۵ سانتیمتر)، مذهب، تاریخ و رقم به قلم رقاع ممتاز ۱۱ رمضان ۱۱۳۱ قمرى، کتابت شده به «فرمان دستور اعظم… محمدقلى خان بیگدلى شاملو… بیدالعبدالاقل… احمد النیریزى»، جلد چرمى ضربى مذهب، شماره ۸۳۸۱ موزه ملى ایران.

۴- قرآن وزیرى (۵/۱۴*۵/۲۳ سانتیمتر)، مذهب،جلد روغنى الحاقى کار عبدالوهاب مذهبباشى ۱۲۹۲ قمرى. این نسخه نفیس که به شماره ۳۹۴۳ به ثبت رسیده،و به کتابخانه مجلس شوراى ملى تعلق داشته، در ۱۳۳۲ به ملکسعود پادشاه عربستان سعودى هدیه شده است.

۵- قرآنى به خط میرزا احمد نیریزى که تمامى صفحات آن مذهب است، (کتابخانه مصر)

۶- یک فقره دعاى جوشن کبیر معروف به خط نیریزى که در سال ۱۱۱۳ قمرى نوشته و به شماره ۲۱۶۰ در کتابخانه مدرسه شهید مطهرى (سپهسالار سابق) موجود میباشد.

۷- قرآنى که در سال ۱۱۱۴ ق در اصفهان نوشته، کتابخانه نورالدین بیگ مصطفى ترکى از مصر

۸- قرآن، مذهب و مترجم با جلد نفیس رقمدار با رقم احمد نیریزى به تاریخ ۱۱۰۸ قمرى به شماره ۱۴۳.

۹- قرآن کریم، مذهب، ابعاد (۵/۱۱*۵/۱۸ سانتیمتر) با جلد روغنى، به تاریخ ۱۱۱۹ قمرى، به شماره ۱۵۰، مشهد کتابخانه آستان قدس رضوى.

۱۰- قرآن کریم، مذهب، به تاریخ ۱۱۲۶ قمرى، اندازه (۳۳*۵/۲۱ سانتیمتر)، جلد روغنى به شماره ۱۵۲، مشهد، کتابخانه آستان قدس رضوى.

۱۱- قرآن کریم، قطع رحلى (۲۲*۳۵ سانتیمتر)، مذهب، داراى رقم «احمد نیریزى فى حادى عشر شهر رمضان المبارک سنه ۱۱۳۱» جلد چرمى ضربى.

۱۲- فاتحه الکتاب، ابعاد یک ورق (۲۰*۸/۳۲ سانتیمتر)، مذهب به خط نسخ به سفارش سلطان حسین صفوى، رقم احمد نیریزى،صفر ۱۱۲۵ قمرى David James .

۱۳- قرآن، رحلى، مذهب، با رقم «… احمد النیریزى…» و «وقدوقع الفراغ منه فى عاشر شهر حمیدى الثانیه سنه سبع و عشرین و مائه بعدالالف، ۱۱۲۷ قمرى» کتابخانه سلطنتى.

۱۴- قرآن، رحلى، مذهب، به خط نسخ، کتابت عالى و نستعلیق کتابت خوش با رقم «قد تشرفت بکتابه… فى یوم الاربعاء من شهر ربیعالاول فى سنه احدى عشر و مائه بعدالالف… احمد النیریزى ۱۱۱۱ قمرى…، کتابخانه سلطنتى.

۱۵- قرآن کریم، رحلى، مذهب، نسخ کتابت جلى بارقم: «حسبالامر… شاه سلطان حسین الصفوى مسکنا…»، «باتمام رسید فى ۱۱۲۴ قمرى بمحروسه اصفهان…» کتابخانه سلطنتى.

۱۶- دوازده امام (ع) از خواجه نصیرطوسى و دعاى اربع عشر (دو نسخه دریک مجلد)، رحلى (۵/۲۲*۵/۳۴ سانتیمتر)، ۴۰۸ صفحه، هر صفحه ۹ سطر دعا و ۹ سطر ترجمه کتابخانه سلطنتى.

۱۷- دو نسخه قرآن کریم مذهب در مجموعه ناصرخلیلى، هنر قلم (دکتر ناصر خلیلی)، نشر کارنگ ۱۳۷۹.

پی نوشت:

۱- «در ایران قرن ۱۲ قمرى خط نسخ تنها براى نگارش متون عربى و گاه متونى که به نوعى با موضوع مذهب مرتبط بود به کار میرفت.» هنر قلم، جلد پنجم از مجموعه هنر اسلامى، نشر کارنگ ۱۳۷۹، تهران.
۲- او در محل ترقیم قرآنى که براى شاه سلطان حسین، در تاریخ ۱۱۲۴ قمرى کتابت کرده، خود را متولد نیریز و مقیم اصفهان معرفى میکند. (بیانى، ۵۸-۱۳۴۵ شمسى، جلد چهارم، ص ۲۰.)
۳- احوال و آثار خوشنویسان، بیانى، ۱۳۵۸، تهران.
۴- اثرى از میرزااحمد به تاریخ ۱۱۱۰ قمرى که در شهر اصفهان نوشته شده. (بیانى، ۵۸-۴۵، جلد چهارم، ص ۲۲) و در همان سال میرزااحمد از لقب سلطانى استفاده کرده است.
۵- شاعر و خوشنویس عهد قاجار، اعلام معین، جلد پنجم.
۶- دایرهالمعارف بزرگ اسلامى، جلد هفتم، تهران ۱۳۷۷، ص ۱۰۰.
۷- محمدصادق ارجستانى از اساتید خوشنویس دوره صفویه است و متأسفانه از زندگانى او اطلاع چندانى به دست نیامده است. – دایرهالمعارف بزرگ اسلامى.
۹- محمدابراهیم بن محمد نصیر قمى که او را آقاابراهیم قمى نیز مینامند، از کاتبان نیمه دوم قرن یازدهم و اوائل قرن دوازدهم هجرى است که در کتابت نسخ، رقاع، تعلیق، نستعلیق، شکسته و ثلث سرآمد بوده و بویژه در شیوه نسخ به اشتهار رسیده، وى از خشنویسان بنام دوره سلطنت شاه سلیمان و سلطان حسین صفوى است که ظاهراً عمر را به تجرد گذرانده و تا سال ۱۱۱۷ قمرى در اصفهان میزیسته ولیکن سال وفاتش به درستى مشخص نیست.
۱۰- مأخذ ردیف ۶.
۱۱- بیانى، احوال و آثار خوشنویسان.
۱۲- میرزااحمد به استناد کلیه مدارک موجود در اصفهان اقامت داشت و قم زادگاه و اقامتگاه استادش محمدابراهیم قمى بود. نمونه: مشقه العبد المذنب المستغفر من ذنبه تراب اقدام فقراء المؤمنین الراجى عفو ربه الکریم محمدابراهیم المذهب القمى فى شهر شعبان المعظم بمحروسه اصفهان سنه ۱۱۰۳.
۱۳- علاءالدین محمدبن شمس الدین محمد حافظ تبریزى معروف به علاءالدین تبریزى… از استادان خوشنویسى اوائل دوره صفوى که در خطهاى نسخ و ثلث از مشاهیر محسوب میشود. او شاگردانى همچون علیرضا عباسى و حسن بیک زرین قلم تربیت کرده است.
۱۴- بیانى، کارنامه بزرگان ایران، تهران ۱۳۴۰ شمسى.
۱۵- یک قطعه خط که ظاهراً صفحه پایانى یک کتاب دعاست با تاریخ ۱۱۲۲ قمرى (بیانى،کارنامه ۵۴۹) و در پایان یک نسخه دعوات هفت حصار با تاریخ ۱۱۳۸ قمرى (آتاباى، فهرست کتب، ۵۲۶۰۰۰) و در خاتمه یک نسخه دعاى ایام هفته که در هر سه جا وى مینویسد: «نقلت من خط الاستاد ] یا استادى [ علاءالدین تبریزیش، دایرهالمعارف اسلامى صفحه ۱۰۰.
۱۶- هجوم افغانها و منازعات داخلى و از هم گسیختن شیرازه حکومت صفوى.
۱۷- مثلاً از ۱۱۳۴ قمرى واپسین سال پادشاهى شاه سلطان حسین و محاصره اصفهان به دست افغانها، تنها ۲ قطعه خط از او برجاست و از ۱۱۳۵ قمرى سال قتل پادشاه مرقعى شامل ۱۶ قطعه از او باقى است. (بیانى، احوال… ۴/۲۶/۲۷ و ۴/۲۵)
۱۸- بیانى، احوال… ۴/۲۶
۱۹- بیانى احوال… ۴/۲۳، شورا، ۲۱/۷۸
۲۰- دایرهالمعارف بزرگ اسلامى.
۲۱- میرزا سنگلاخ در کتاب تذکرهالخطاطین آورده و ادعا کرده این اثر را در مصر دیده است. جز او کسى از وجود چنین اثرى و چنان سفرهایى گزارش نداده است. همچنان که هیچ کس نسخه حدیقه سنایى را که سنگلاخ در خجند دیده و کتابت آن را به احمد نسبت داده، ندیده است. دائرهالمعارف بزرگ اسلامى.
۲۲- دایرهالمعارف… برگرفته از حسین بحرالعلومى کارنامه انجمن آثار ملى، تهران، ۱۳۵۵.
۲۳- یاقوت مستعصمى کاتب بزرگ قرن هفتم که در حوزه هنرى بغداد شاگردان بزرگى را در کتابت اسلامى تربیت کرد. علاوه بر موارد فوق از این کاتب بزرگ در منابع زیر آثار متعددى ذکر شده است، از جمله قرآن، ادعیه، قطعات مرقعات، جلدهاى کتیبه دار و…
منابع:
 ۱. فرهنگ لغات دهخدا.
 ۲. آشنایى با بزرگان تاریخ خوشنویسان ایران، اسفند ۷۵ موزه هنرهاى معاصر، ناشر: انجمن هنرهاى تجسمى.
 ۳. راهنماى موزه هنرهاى تزئینى ایران، گردآورنده: ابوالفضل ذابح، اداره کل موزهها ۱۳۶۳.
 ۴. دایرهالمعارف بزرگ اسلامى تهران ۱۳۷۷، ذیل ماده احمد.
 ۵. ریحانهالادب در شرح احوال و آثار خوشنویسان، علامه محمدعلى مدرس، چاپ سوم، خیام، تهران، ۱۳۶۹.
 ۶. Quraus and bindings from the chester Beatty Library A Facsimile Exhibition David James 1980.
 ۷. The koran illuminated . Arthur. J.Arberry. Dublin 1967.
 ۸. فهرست کتابهاى خطى دینى، کتابخانه سلطنتى، بدرى آتاباى.
 ۹. فهرست نمونه خطوط خوش، کتابخانه سلطنتى ایران، مهدى بیانى، چاپ تابان، تهران.
۱۰. فهرست نسخههاى خطى کتابخانه آستانه مقدسه قم، محمدتقى دانشپژوه، نشریه شماره ۲ آستانه قم.
۱۱. فهرست قرآنهاى خطى، کتابخانه سلطنتى، بدرى آتاباى، تهران ۱۳۵۱.
۱۲. راهنماى گنجینه قرآن در موزه ایران باستان، تهران، نوروز ۱۳۲۸، دکتر مهدى بیانى، چاپخانه بانک ملى ایران.
۱۳. گلچینى از قرآنهاى خطى موزه دوران اسلامى، به کوشش، قدیر افروند، موزه ملى ایران، تابستان، ۱۳۷۵.
۱۴. شرح احوال و آثار خوشنویسان دکتر مهدى بیانى.
۱۵. راهنماى گنجینه قرآن، احمد گلچین معانى، آستان قدس ۱۳۴۷.
۱۶. اطلس خط، حبیب الله فضایلى، انجمن آثار ملى اصفهان ۱۳۵۰.
۱۷. کتاب رحل ۲، قربان عزیززاده (در دست چاپ)، انتشارات کارنامه، تهران ۱۳۸۰.
منبع :نشریه گلستان قرآن،شماره ۱۲۸

گلاره جهانگیرى