رهنمودهاى امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب

على محمدى

رهنمودهاى اهل بیت علیهم السلام به پیروان خود، بخش بزرگى ازمعارف اسلامى را تشکیل مى دهد.

سفارش هاى امام صادق به عبدالله بن جندب در بردارنده حکمت های بسیارى است و راه و رسم زندگى را به همه آن ها که خواهان سعادت اخروى هستند، مى آموزد.

امام صادق(علیه السلام) به آسیب شناسى اجتماعى مى پردازد و هنجارها وناهنجارها را معرفى مى کند. شرح معانى بلند این سفارش ها فرصت زیاد و توان علمى فراوان مى طلبد که نگارنده از آن ها برخوردارنیست. نوشتار حاضر شرحى مختصر بر سخنان امام صادق(علیه السلام) است.

ابتدا دو مقدمه را تقدیم مى نماییم:

۱- عبدالله بن جندب کیست؟

عبدالله بن جندب از علماى بزرگ شیعه و راویان پارسا ومورداطمینان درسده دوم هجرى و از یاران امام صادق، امام کاظم وامام رضا علیهم السلام است. (۱) وى نزد ائمه علیهم السلام مقام و منزلت رفیعى داشت. (۲) عبدالله بن جندب از امام رضا(علیه السلام)پرسید: آیا از من راضى هستید؟ آن حضرت فرمود: بله، قسم به خداوند! خدا و رسولش نیز از تو راضى هستند. (۳)

عشق و ارادت خالصانه عبدالله بن جندب به اهل بیت علیهم السلام وتلاش فراوان او براى ترویج فرهنگ شیعى سبب شده است که نام اودر بین صدها راوى حدیث جاودانه بماند. روایت هاى فراوان او گواه این که وى در نقل و حفظ احادیث ائمه علیهم السلام نقش عمده ای داشته است.

۲ سند وصیت

قدیمى ترین منبع شیعى که سفارش هاى امام صادق(علیه السلام) به عبدالله بن جندب را نقل کرده، کتاب «تحف العقول »، (۴) اثر دانشمندوارسته شیعه، فقیه و محدث بزرگ، «ابومحمدحسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى » است، که در قرن چهارم هجرى و معاصر شیخ صدوق(متوفاى ۳۱۸ ه .ق) مى زیست. او استاد شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ ه. ق) بود. عبدالله بن جندب نزد عالمان رجال، شخصیتى ستودنی دارد.

ابن شعبه حرانى سفارش هاى امام صادق(علیه السلام) به عبدالله بن جندب راهمانند سایر روایت هاى بدون ذکرنام راویان آن آورده است. او در مقدمه تحف العقول به این نکته اشاره و دلیلش را این گونه بیان مى کند: «به منظور سبکى، اختصار و ایجاز و نیز باتوجه به محتواى احادیث که بیشتر درباره آداب، اخلاق، مواعظ و حکمت هااست، سندهاى روایت ها را نیاوردم.» (۵)

علامه مجلسى(ره) در کتاب ارزشمند بحارالانوار، (۶) متن کامل سفارش هاى امام صادق(علیه السلام) به عبدالله بن جندب را به نقل از تحف العقول، با تفاوت هاى بسیار اندک آورده است.

با توجه به مقام والاى مولف و محتواى احادیث که در باب اخلاق وآداب وسنن است. حذف سند حدیث ها خللى به وجود نخواهد آورد،زیرا تمام عالمان شیعه همواره از این کتاب پرارزش استفاده کرده اند و به آن اعتماد داشته اند.

هشدار به دوستان

امام صادق(علیه السلام) دراولین جمله از سفارش هاى سازنده خود، به دوستان خود هشدار مى دهد و آن ها را از خطر دام هاى شیطان آگاه مى سازد:

«یاعبدالله! لقد نصب ابلیس حبائله فى دارالغرور فما یقصد فیهاالااولیائنا»; اى عبدالله! ابلیس دام هایش را در دنیاى فریبنده فقط به قصد شکار دوستان ما پهن کرده است.

امام صادق(علیه السلام) به عبدالله بن جندب هشدار مى دهد که مواظب شکارگاه ها و دام هاى شیطان باشد:

یابن جندب! ان للشیطان مصائد یصطادبها فتحاموا شباکه ومصائده.»

اى پسر جندب! شیطان مکان هایى براى شکار دارد. مواظب دام ها وشکارگاههاى او باشید!

عبدالله بن جندب مى پرسد: یابن رسول الله(ص) و ماهى؟

اى پسرفرستاده خدا! آنها چیستند؟

«اما مصائده فصد عن برالاخوان، و اما شباکه فنوم عن قضاءالصلوات التى فرض الله.» اما ابزار شکار او است شیطان ایجادمانع در نیکى به برادران و دام هاى شیطان خفتن از انجام نمازهای واجب است.

فایده هاى نیکى به برادران

در رفتارها و روابط اجتماعى، که تشکیل دهنده بخش عظیمى اززندگى انسان ها، است، داشتن حس همیارى و روحیه نیکى به برادران دینى نشانده دهنده پویایى و سلامت جامعه است.امام صادق(علیه السلام) ازسویى بی توجهى به آن را شکارگاه شیطان شمرده و از سوى دیگراهمیت و ارزش این خصلت نیکو را با ذکر گوشه هایى از آثار وفوائد آن، این گونه بیان داشته است:

الف- عبادت خدا

هدف از آفرینش انسان در فرهنگ متعالى قرآن، بندگى و کرنش درمقابل آفریدگار است: (و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون) (۷) ;«جن و انس را جز براى بندگى و عبادت نیافریدم.» از جلوه های پرارزش این هدف، نیکویى به برادران و دیدار آنها است.

«اما انه مایعبدالله بمثل نقل الاقدام الى برالاخوان وزیارتهم »; آگاه باش! همانا خداوند به چیزى مانند گام برداشتن در راه نیکى به برادران و دیدار آن ها بندگى نشده است.

ب- سعى بین صفا و مروه

دومین اثر نیکى به دیگران، داشتن ثواب سعى بین صفا و مروه است:

«یابن جندب! الماشى فى حاجه اخیه کالساعى بین الصفا والمروه.»

اى پسر جندب! کسى که براى بر طرف کردن نیاز برادر خود گام برمى دارد مانند کسى است که سعى بین صفا و مروه مى کند.

ج- به خون غلطیدن در راه خدا

ارزش دیگرى که نیکى به برادران دینى در پى دارد همانندى آن باکشته شدن در راه خدا است: «وقاضى حاجته کالمتشحط بدمه فى سبیل الله یوم بدر واحد»; برطرف کننده نیاز برادر دینى همانند کسی است که روز بدر و احد در راه خدا به خون خود بغلطد.

د- همنشینى با حور

«یابن جندب! من سره ان یزوجه الله الحور العین و یتوجه بالنورفلیدخل على اخیه المؤمن السرور»; ای پسرجندب! هرکه خوشحال مى شود از این که خداوند او را به ازدواج حورالعین در آورد وتاج نور برسرش نهد باید دل برادر مومنش را شاد سازد.

عقوبت سستى دررفع نیاز برادران

جامعه اى که به مشکلات و گرفتاری هاى همنوعان خود بی توجه باشد ونسبت به حقوق نیازمندان سستى نماید زمینه عذاب سخت خداوند رافراهم آورده است:

«ما عذب الله امه الا عنداستهانتهم بحقوق فقراء اخوانهم »;خداوند امتى را عذاب نخواهد کرد، مگر در وقتى که نسبت به حقوق برادران نیازمند خود سستى نمایند.

آسیب شناسى روابط اجتماعى

امام جعفرصادق(علیه السلام) چند مورد از آسیب هاى روابط اجتماعى را چنین بیان کرده است:

۱- غش: خیانت، نیرنگ وکلاه بردارى.

۲- تحقیر: خوار و کوچک شمردن دیگران و بی توجهى به شخصیت آن ها.

۳- دشمنى: کینه توزى و درگیرى.

۴- حسادت: ناراحت شدن از خوبی هاى دیگران و خیر دیگران رانخواستن.

«و من غش اخاه وحقره وناواه جعل الله النار ماءواه، و من حسدمومنا انماث الایمان فی قلبه کما ینماث الملح فى الماء»; هرکس به برادر مومنش نیرنگ زند و او را کوچک و خوار شمارد و با اودرگیر شود، خداوند جایگاهش را آتش قرار دهد و هرکه به مومنی حسادت ورزد ایمان در دلش آب شود، همانند آب شدن نمک در آب.»

زیان هاى غفلت از نماز

«ویل للساهین عن الصلوات، النائمین فى الخلوات، المستهزئین بالله و آیاته فى الفترات، اولئک لاخلاق لهم فى الاخره و لایکلمهم الله و لا ینظرالیهم (۸) ، یوم القیمه و لایزکیهم و لهم عذاب الیم »; واى برغفلت کنندگان ازنماز، خواب رفته گان در خلوت ها وآن ها که در زمان ضعف دین، خدا و نشانه هایش را تمسخر مى کنند.آن ها هیچ بهره اى درآخرت ندارند. خداوند در روز قیامت با آن هاسخن نمى گوید و به آن ها نگاه نمى کند و آن ها را نمى بخشد و برای آن ها عذابى دردناک است.

امام صادق(علیه السلام) در ادامه سفارش هایش به عبدالله بن جندب فرمود:

«یابن جندب! اقل النوم باللیل و الکلام بالنهار فما فى الجسدشیی ء اقل شکرا من العین و اللسان، فان ام سلیمان فالت لسلیمان(علیه السلام) یابنى ایاک و النوم فانه یفقرک یوم یحتاج الناس الی اعمالهم »; اى پسر جندب! در شب کم بخواب و در روز کم بگو، زیرادر جسم آدمى عضوى کم سپاس تر از چشم و زبان نیست. همانا مادر سلیمان به سلیمان گفت: پسرم! از خواب بپرهیز، زیرا تو را درروزى که مردم به اعمال و کردار خود نیازمندند، سخت محتاج مى کند.

باتوجه به نیاز طبیعى ولازم انسان به خواب، مذمت آن دراین سخنان مربوط به پرخوابى و خواب هایى است که انسان را از انجام وظایف دینى و دنیایى باز مى دارد.

پى نوشتها:

۱- رجال شیخ طوسى، ص ۲۲۶، ۳۵۵ و۳۷۹٫

۲- رجال علامه حلى، ص ۱۰۵٫

۳- رجال کشى، ص ۵۸۵٫

۴- تحف العقول، ص ۳۱۱٫

۵- همان، ص ۴٫

۶- بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۲۷۹، ح ۱۱۳٫

۷- ذاریات، آیه ۵۶٫

۸- جمله «ولاینظر الیهم » در نسخه تحف العقول نیست ولى دربحارالانوار آمده است.

منبع :کوثر ، تیر ۱۳۷۹، شماره ۴۰