رفتارهای اجتماعی امام رضا(علیه السلام)

اشاره:

انسان­، موجودی اجتماعی بوده و در زندگی خویش ناگزیر از ارتباط و تعامل با دیگران است؛ چنانکه رشد و تأمین سعادت آدمی، در گرو توسعه همه­ جانبه جامعه بوده، تعالی جامعه نیز در گرو رفتارهای اجتماعی افرادی است که در آن زندگی می کنند. جوامع مختلف، متناسب با مبانی فرهنگی و ارزشی خویش، اهداف مختلفی را برای سعادت فردی و اجتماعی انسان در نظر می­ گیرند و همین امر، موجب شده است که این جوامع، گونه متفاوتی از رفتار اجتماعی را برای انسان­ها توصیه کرده و در نتیجه، سبک­ های گوناگونی از زندگی اجتماعی شکل بگیرد.

مطابق آموزه­ های غربی، سبک زندگی مادی غرب و رفتارهای اجتماعی شهروندان آن، در سایه اموری چون: تأمین رفاه و آسایش، کسب لذت، تکاثر اموال و سلطه بر دیگران معنا می­ یابد؛ اما دین اسلام، با عنایت به آموزه­ هایی که در کتاب و سیره اهل بیت(علیه السلام) ارائه شده است، گونه­ ای متمایز از رفتارهای افراد را در عرصه اجتماع سفارش نموده است.

گرچه فهم مبانی، مؤلفه­ ها و راهکارهای رفتاری در این سبک زندگی اجتماعی را می توان در آموزه­ های قرآنی و روایی جست­ و­جو کرد، اما از آنجا که این بخش از سبک زندگی عمدتاً در سایه رفتارهای انسانی جلوه­ گر می­ شود، فهم و دست یابی به این گونه از سبک زندگی، به دنبال بازخوانی جنبه­ های زندگی برخی الگوهای رفتاری، آسان­تر و عملی­ تر خواهد بود.

الگوهای متعددی به عنوان شاخص رفتارهای مطلوب اجتماعی در مکتب اسلام وجود دارند که از مهم­ترین آنها می­ توان به سیره انسان­ ساز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیه السلام) اشاره کرد که با توجه به معصوم بودن ایشان‏، رفتارهای بی­ نظیر اخلاقی و انسانی از آن بزرگواران به یادگار مانده و تأسی به آنها به سلامت ظاهری و معنوی جامعه می­ انجامد. البته هم­ جهت بودن رفتارهای اهل بیت(علیه السلام)، منافاتی با این نکته ندارد که بعضی از پیشوایان دین اسلام در شرایط خاص، رفتاری متفاوت با برخی دیگر از امامان انجام داده­ اند.

از جمله امامانی که رفتارهای ایشان، الگویی مناسب در سبک زندگی اجتماعی به شمار می­ رود، امام رضا(علیه السلام) است که از نظر حضور در عرصه­ های مختلف دینی، سیاسی و اجتماعی، جلوه­ های فراوانی از رفتارهای ایشان، ثبت شده است.

این نوشتار درصدد است تا ضمن بازخوانی برخی رفتارهای امام رضا(علیه السلام)، سبک و روشی خاص از زندگی اجتماعی را به منظور پیروی شیعیان در زندگی­شان ارائه نماید.

مبانی رفتارهای اجتماعی

دین اسلام، بیشتر از اینکه دارای آموزه­ های فردی و اخلاقی باشد، ارائه­ دهنده آموزه های اجتماعی و سیاسی است و معمولاً اهداف این آیین کامل الهی، از بستر اجتماع گذر می­ کند. بر این اساس، بسیاری از مبانی دین اسلام ضمن تأکید بر حضور مؤثر در جامعه، بر رویکرد و راهکارهای خاصی عنایت دارد که به رفتارهای مطلوب در جامعه می انجامد. در اینجا با توجه به سیره امام رضا(علیه السلام) به شماری از این مبانی می­ پردازیم.

۱. رعایت کرامت انسانی

ارج نهادن به حقوق انسانی، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و عالمان در فرهنگ‎ های مختلف بوده است. از این رو، امروزه همگی بر اصل عدم تبعیض و برابری انسان­ها توافق دارند. البته جهان غرب که مدعی شعار حقوق بشر است، در سال­های دور (قرون وسطی) مهد تبعیض میان افراد بشر بود و حال آنکه در همان زمان، آیات و روایات اسلامی، بر کرامت و حفظ جایگاه انسانی به دور از هر گونه تبعیض تأکید می نمود؛‎‎ٌُ‏ چنانکه در قرآن کریم آمده است: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ‏ مِنْ‏ ذَکَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ‏؛[۲] ای مردم! ما همه شما را از مرد و زن آفریدیم و آنگاه گروه‎های مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید. گرامی‎ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شما است.»

بنابراین، در حالی­ که عالمان دینی غرب که با امام رضا(علیه السلام)، هم­ عصر بودند، به بهانه­ های واهی، تبعیض میان مردمان روا می­ داشتند، اما آن امام همام، بر این باور بود که انسان­ها بندگان خدایند و منشأ کمال الهی ایشان، ارتباط با خداوند و دست یابی به فضیلت­ های انسانی است و ملاک برتری افراد بر یکدیگر، نه رنگ، نژاد، سرمایه و جایگاه اجتماعی، بلکه ارتباط با خداوند است.

اباصلت می­گوید: به امام رضا(علیه السلام) عرض کردم: مردم می­ گویند: «شما مردمان را بندگان خود می­ شمارید!» امام(علیه السلام) ضمن اینکه این سخن را ادعا و اتهام برشمرد، فرمود: «اگر مردمان بردگان ما هستند، ما آنان را از چه کسی خریده­ ایم؟»[۳]

اقتضای کرامت انسانی این است که مردم به دلیل بالا یا پایین بودن جایگاه اجتماعی شان، نباید از امتیاز خاصی بهره­ مند بوده یا بی­ بهره باشند. از این رو، هیچ­گاه امام رضا(علیه السلام) به غلامان و بردگان خود بد نگفت؛ بلکه هنگامی که سفره انداخته می­ شد، همه غلامان و خادمان، حتی دربان و میرآخور را به سفره غذا می­ نشانید.[۴]

از عبدالله بن صلت نقل شده که: «من در سفر امام رضا(علیه السلام) به خراسان، در خدمت ایشان بودم. دستور فرمود که سفره غذا را پهن کنند. در کنار سفره ایشان، تمام غلامان آن حضرت از سیاهان و غیر آنها گرد آمدند. من به آن جناب عرض کردم: فدایت شوم. کاش برای اینها سفره جداگانه­ ای انداخته می­شد. امام(علیه السلام) فرمودند: پروردگار ما، یکی است و پدر و مادر ما هم یکی، و پاداش همه بر اساس کردار است.»[۵]

«هرگز اتفاق نیفتاد که امام رضا(علیه السلام) در سخن گفتن به کسی جفا کند. هر که با او گفت­ وگو می‎کرد، کلامش را قطع نمی‎ کرد و فرصت می‎ داد تا آخرین سخن خود را بگوید. اگر کسی حاجتی نزد او می­ آورد، در صورت امکان ابداً او را مأیوس نمی­ کرد. ندیدم در حضور کسی پایش را دراز کند و تکیه بزند. سراغ ندارم که به غلامانش ناسزا بگوید. ندیدم آب دهان را به زمین بیندازد و با صدا و قهقهه بخندد؛ بلکه تنها تبسم می‎ کرد.»[۶]

الگوهای متعددی به عنوان شاخص رفتارهای مطلوب اجتماعی در مکتب اسلام وجود دارند که از مهم­ترین آنها می­ توان به سیره انسان­ ساز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیه السلام) اشاره کرد که با توجه به معصوم بودن ایشان‏، رفتارهای بی­ نظیر اخلاقی و انسانی از آن بزرگواران به یادگار مانده و تأسی به آنها به سلامت ظاهری و معنوی جامعه می­ انجامد. البته هم­ جهت بودن رفتارهای اهل بیت(علیه السلام)، منافاتی با این نکته ندارد که بعضی از پیشوایان دین اسلام در شرایط خاص، رفتاری متفاوت با برخی دیگر از امامان انجام داده­ اند.

با عنایت به اینکه مطابق سیره امام رضا(علیه السلام) انسان­ها از نظر حقوق جامعه و رعایت شرف انسانی، نسبت به هم برتری ندارند، ایشان مراعات کرامت انسانی نسبت به پیروان ادیان و فِرَق مختلف را نیز مد نظر قرار داده و رفتار آن حضرت با آنان، عادلانه، عاقلانه و مبتنی بر انصاف، انسانیت و مهرورزی بود؛ برای مثال، یاسر، خدمت گزار امام(علیه السلام) می گوید: «از نیشابور نامه ای به این مضمون به مأمون رسید که مردی زرتشتی، هنگام مرگ وصیت کرده تا ثروت فراوانی را که از او باقی مانده، میان فقرا و بینوایان تقسیم کنند. قاضی نیشابور، آن اموال را میان مسلمانان تقسیم کرده است. امام رضا(علیه السلام) در پاسخ به سؤال مأمون در این خصوص فرمود: زرتشتیان برای بینوایان مسلمان وصیت نمی کنند. نامه ای به قاضی نیشابور بنویس تا همان مقدار از مالیات مسلمانان بردارد و به بینوایان زرتشتی بدهد.»[۷]

۲. اخلاق و مهر­ورزی

از امور اساسی که می ­تواند مبنای همه رفتارهای اجتماعی مطلوب محسوب شود، مهرورزی و مراعات اخلاق با مردمان است. از این رو، دین اسلام، این رفتار را سرلوحه دستورات خویش قرار داده و افراد را به آن دعوت کرده است؛ بلکه برترین رهبران دینی اسلام، بیشترین مهرورزی­ ها را در جامعه نسبت به مردم انجام داده­ اند؛ به گونه­ای که خداوند پیامبر خویش را بدین صورت خطاب می­ نماید که:

«لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ‏ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک؛‏[۸] اگر تو خشن و دل‏ سخت بودى، مردم از گرد تو پراکنده مى‏ شدند.»

امام رضا(علیه السلام) نیز در اخلاق همچون جدّ بزرگوارش، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. مرحوم آیه الله اصفهانی در این باره سروده است:

«یُمَثِّلُ النَّبیُّ فی أخلاقِهِ، فَإنَّهُ النّابِتُ مِن أعراقِهِ؛[۹] در اخلاقِ او، پیامبر(صلی الله علیه و آله) جلوه گر می شود؛ چرا که او برخاسته از ریشه های نبوی است.»

از همین رو، ایشان با مردم ارتباطی نزدیک برقرار کرده و با آنها انس می­ گرفتند و منزل آن حضرت، معمولاً محل رفت­و­آمد مردم بود و اقشار مختلف با ایشان هم­سخن می شدند. بر اساس شهادت تاریخ، امام رضا(علیه السلام) هیچ­گاه کسی را به دیده تحقیر مورد خطاب قرار نداده و محبت خود را از اطرافیان دریغ نمی­ داشتند. چهره گشاده و متانت و مهربانی که از ایشان فراوان دیده می­ شد، سبب شده بود که مردم بدون مشکل و واسطه، آن امام(علیه السلام) را ملجأ خویش دانسته و مشکلات خود را با ایشان در میان می گذاشتند.[۱۰]

ایشان محبت و اظهار دوستی نسبت به مردم را نیمی از عقل معرفی کرده،[۱۱] در برخی ادعیه­ ای که از حضرتش رسیده، خواهان بخشش، رحمت و خیرخواهی برای مردم بوده است؛ از جمله، ایشان چنین دعا فرموده­ اند:

«ای خدای کریم، از تمام مردان و زنان مؤمن که از مشرق تا مغرب زمین به سر می برند، درگذر و آنان را بیامرز.»[۱۲]

اهمیت رأفت و مهربانی با مردم و عشق و محبت نسبت به ایشان، به گونه­ ای است که در زیارت­نامه آن حضرت نیز مورد اشاره قرار گرفته است؛ آنجا که می­ خوانیم:

«السَّلَامُ‏ عَلَى‏ الْإِمَامِ‏ الرَّئُوف‏؛[۱۳] سلام و درود بر پیشوای با رأفت و مهربان.»

امام رضا(علیه السلام) و رفتارهای اجتماعی

رفتارهای اجتماعی، در گستره اجتماع ظهور و بروز می­ یابند و از این جهت، در برابر رفتارهای فردی قرار می­ گیرند؛ اما با عنایت به اینکه انسان­ها دارای ویژگی­ های متفاوتی بوده و جایگاه هر فرد در جامعه، مقتضی گونه مختلفی از رفتار اجتماعی است، با در نظر داشتن رفتار امام رضا(علیه السلام) از این لحاظ، می­ توان درکی بهتر از رفتارهای آن حضرت به دست آورد و الگویی مناسب برای افراد در این جایگاه­ ها ارائه کرد.

الف­. رفتار در جایگاه عالم

اگرچه عالمان همواره شخصیت­های فرهیخته­ ای بوده و به جهت نوع دانش و جایگاه شان، مورد قبول جامعه هستند، اما رویکرد عالمان در مقام فراگیری یا انتقال دانش، باید واجد الگویی باشد که در نهایت موجب شود، فضای رفتارهای آنان، از هر گونه درگیری و خللی به­ دور بوده و به اخلاق و خِرد مزین باشد.

از این رو، رفتار امام رضا(علیه السلام) که به دلیل انبوه دانش و مناظراتش با اهالی ادیان و مذاهب دیگر، به «عالم آل محمد(صلی الله علیه و آله)» معروف شده است، بسیار در خور توجه است. امام رضا(علیه السلام) وقتی در جایگاه مناظره و مواجهه علمی با اندیشمندان و رهبران فکری گروه‎ ها، ادیان و مذاهب مختلف عصر خود قرار می‎ گیرد، با کمال احترام به یکایک پرسش‎ها، شبهات و مسائل آنان پاسخ داده و علاوه بر اینکه از حیث علمی بر دانشمندان غلبه یافته­ اند، رفتاری اخلاق­ مدار در مباحثه علمی را نیز برای همه عالمان به یادگار گذارده­ اند که در ذیل، به برخی از این رفتارهای اخلاقی و منطقی می­ پردازیم:

۱. استقبال از نظر مخالف

زمانی که غرب در قرون وسطی، سیر انحطاطی را در عرصه علم و فرهنگ می­ پیمود و فلسفه اسکولاستیک کلیسا، سیطره مستبدانه خویش را بر سایر نظرات علمی حاکم کرده و دیدگاه علمی دیگر را برنمی­ تابید، اندیشه اسلامی با راهبری امام رضا(علیه السلام) ضمن تبلیغ و ترویج دیدگاه اسلام اصیل، نه تنها در مواجهه با اندیشه های مخالف بر نمی آشفت، بلکه با رویی گشاده و آغوشی باز، هر اشکال و شبهه ای را پاسخ داده و سلطه فرهنگی خود را نه در حذف رقیب، بلکه در رویارویی عالمانه با اندیشه های مخالف و پاسخ مناسب به آنان جست­ وجو می کرد. این رویکرد اسلامی که از سوی امام رضا(علیه السلام) پی گیری می­ شد، نتایجی مطلوبی را دربرداشت که از آن میان می­ توان به موارد ذیل اشاره کرد:

ـ تأکید بر تبادل اندیشه و رواج منطق آزادی فکر و بیان؛

ـ رویکرد تقابل با مکاتب فکری مخالف و اثبات حقّانیت اسلام در سایه شیوه ای منطقی، عقلی و علمی؛

ـ ارائه الگوی رفتاری مطلوب در خصوص تعامل با پیروان سایر ادیان و مذاهب.

۲. التزام به اخلاق گفت­ وگو

نوع بیان و ادبیات ارائه­ شده از سوی امام رضا(علیه السلام) در مناظرات با سران ادیان مختلف، نمایانگر شیوه­ای از بحث است که مطابق آن، ایشان ضمن پرهیز از هر گونه خودرأیی و کوچک کردن طرف مقابل یا سخیف شمردن منطق وی، در فرایند اخلاق مداری و صبر و بردباری، به روشنگری در خصوص معارف الهی پرداخته و شخص مقابل را در پذیرش یا عدم پذیرش آن، آزاد می­ گذارد.[۱۴]

رویکرد اخلاقی و مدل رفتاری در سیره حضرت امام رضا(علیه السلام) در برابر اندیشمندان را می­ توان در شعر منسوب به امام رضا(علیه السلام) مشاهده کرد که در پاسخ به درخواست مأمون انشاد کرده­ اند:

«إِذَا کَانَ دُونِی مَنْ بُلِیتُ بِجَهْلِهِ

أَبَیْتُ لِنَفْسِی أَنْ تُقَابِلَ بِالْجَهْلِ‏

وَ إِنْ کَانَ مِثْلِی فِی مَحَلِّی مِنَ النُّهَى

أَخَذْتُ بِحِلْمِی کَیْ أَجِلَّ عَنِ الْمِثْلِ‏

وَ إِنْ کُنْتُ أَدْنَى مِنْهُ فِی الْفَضْلِ وَ الْحِجَى

عَرَفْتُ لَهُ حَقَّ التَّقَدُّمِ وَ الْفَضْلِ»‏[۱۵]

«اگر گرفتار جهالت کسی شوم که شخصیتش پایین تر از من است، نفس خویش را باز می دارم از اینکه با نادانی او به مقابله برخیزد و اگر در خردمندی، مانند من و شأنش مطابق من باشد، با حلم و بردباری رفتار می کنم تا از مثل خود برتری جویم و از وی بالاتر باشم و اگر در فضیلت و خِرد از او کمتر باشم، حقّ تقدم و فضل و برتری را به او می دهم و خودداری می نمایم.

۳. مناظره با منطق مورد قبول حریف

بهترین شیوه مباحثه علمی، به گونه­ ای است که بتوان با طرف مقابل به سخنی که خودش باور دارد، استدلال کرد. از همین رو، امام رضا(علیه السلام) با توجه به این که اگر برای غیر مسلمانان و پیروان دیگر ادیان، از قرآن استدلال شود، مورد پذیرش آنان قرار نخواهد گرفت، با آنان با منطق کتاب خودشان استدلال می­ کرد؛ زیرا طبیعتاً حجیت و حقانیت قرآن برای ایشان اثبات نشده است؛ چنانکه از کلام «جاثلیق» مسیحی نیز استفاده می شود که وقتی مأمون از او برای مناظره با امام(علیه السلام) دعوت کرد، در جواب گفت:

«کَیْفَ أُحَاجُّ رَجُلًا یَحْتَجُّ عَلَیَّ بِکِتَابٍ أَنَا مُنْکِرُهُ؛ چگونه با کسی مناظره کنم که با کتابی استدلال می­ کند که من آن را قبول ندارم.»

امام رضا(علیه السلام) در پاسخ فرمود: «یَا نَصْرَانِیُ‏ فَإِنِ احْتَجَجْتُ عَلَیْکَ بِإِنْجِیلِکَ‏ أَتُقِرُّ بِهِ؟»؛[۱۶] یعنی من با انجیلی که به آن اقرار داری، مناظره می کنم.

این پیشنهاد و اعلام آمادگی امام رضا(علیه السلام) به گفت وگو با عالم مسیحی بر مبنای اعتقادی شخص مخاطب، ضمن اینکه نشان گر توان مندی علمی امام(علیه السلام) و تسلّط ایشان بر آموزه های اعتقادی ادیان و مکاتب مختلف است، از شیوه­ای خاص در گفت وگو با عالمان ادیان دیگر حکایت می­ کند که بر اساس آن، باید ضمن احترام به عقاید، مقدّسات و کتب آسمانی ایشان، با زبان، منطق و مکتب خودشان با آنها مواجه شده و آنان را قانع کرد.

«از این رو است که حضرت فرموده: من با اهل تورات به تورات­شان، با اهل انجیل به انجیل­شان، با موبدان به شیوه پارسی شان، با رومیان به روش خودشان و با اهل بحث و گفت وگو به زبان های خودشان استدلال کرده، همه را به تصدیق خود وامی دارم.»[۱۷]

۴. مخاطب­ شناسی

مخاطب شناسی که از مهم ترین شاخص های الگوی رفتار ارتباطی به ­شمار می رود، موجب می­ شود انسان­ها در تعامل با دیگران، میزان خِرد آنها را سنجش کرده و به میزان عقول مخاطبان و درک صحیح از تفاوت استعداد و توان وجودی انسان ها، با آنان بحث نمایند؛ زیرا سزاوار است هنگام بحث با برخی افراد، استدلال دقیق به کار برد و در مقابل، در مباحثه با افرادی که از دانش کمتری برخودار هستند، باید ضمن پرهیز از ورود به مباحث پیچیده علمی و تخصصی، سطح بسیط و غیر عمیقی از مباحث را در پاسخ گویی به مشکلات فکری و عقیدتی آنان مورد توجه قرار داد.

بر همین اساس، می توان در شیوه استدلالی امام(علیه السلام)، توجه به ظرفیت مخاطبان و در نظر گرفتن فضای فکری و فرهنگی آنها را مورد لحاظ قرار داد؛ برای نمونه، شخصی از ثنویه (دوگانه ­پرستان) خدمت حضرت رسید و بر یکتایی وجود خداوند دلیل خواست. ایشان با توجه به میزان فهم و قدرت شناخت وی، به پاسخی اقناعی اکتفا نموده و فرمود: «اینکه تو می گویی خداوند دو تا است، خود دلیل بر یکتایی است؛ زیرا تو «دومی» را نمی خوانی، مگر آنکه اولی را اثبات کنی. پس اولی، مورد اتّفاق همگان بوده و دومی، محلّ اختلاف است.»[۱۸] همان طور که دیده می شود، آن حضرت در این استدلال به اثبات خدای واحد اکتفا نموده، خدای دوم را در مرحله شک وامی نهد و آن را نفی نمی­ کند. طبیعی است که این استدلال، صرفاً جنبه اقناعی داشته و این نیست، مگر همان «مخاطب شناسی» و رعایت ظرف فکری مخاطب.

ب­. رفتار به عنوان مربّی

تربیت که فرایندی جهت کمک شخص مورد پرورش در راستای ایجاد تغییر تدریجی در ساحت­ های روحی و رفتاری به واسطه انسانی دیگر و به منظور دستیابی به کمال انسانی و اصلاح رفتارهای آدمی است، اصولاً از سوی افرادی صورت می­ پذیرد که دارای برجستگی­ های روحی بوده و دغدغه کمال و سعادت مردم را داشته باشند.

مقتضای تربیت افراد، گاهی در قالب موعظه صورت می­ پذیرد؛ زیرا موعظه، بیانی است که نفس شنونده را نرم کرده و قلب او را به رقت می آورد. گاهی نیز موعظه در قالب رفتار صورت می­ پذیرد. البته سیره عملی و رفتار شخصی فردِ مربّی، اثربخش­ تر و مؤثرتر از گفتار و توصیه زبانی او می­ باشد. از این رو، امام صادق(علیه السلام)، مربّیان جامعه را به دعوت عملی فراخوانده است:

«کُونُوا دُعَاهً لِلنَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُم؛[۱۹] مردم را با غیر زبان­تان دعوت و تبلیغ کنید.»

امام رضا(علیه السلام) مانند سایر اهل بیت(علیه السلام)، تربیت و ارشاد مردم را سرلوحه رفتارهای خویش قرار می­ داد و روایات بسیاری در خصوص بازداشتن مردم از بدی­ها و ضرورت رویکرد آنان به امور خیر از آن حضرت وجود دارد. از این رو، در زیارت آن حضرت چنین می­ خوانیم:

«أَشْهَدُ أَنَّکَ الْإِمَامُ‏ الْهَادِی‏ وَ الْوَلِیُّ‏ الْمُرْشِد؛[۲۰] گواهی می­دهم که تو پیشوای هدایت کننده و ولیّ ارشاد­کننده هستی.»

گفتنی است که عمده­ ترین رویکرد تربیتی آن حضرت را باید در رفتار عملی­شان مشاهده کرد. این رویکرد تربیتی، مشتمل بر رفتارهای متفاوتی است که به برخی از آنها اشاره می­­ شود:

۱. رویکرد تربیتی ـ الگویی

این رویکرد، به معنای تربیت­ پذیری افراد بر اساس منطق الگوگیری از رفتار مربّی است و میزان مقبولیّت وی، موجب تأثیرگذاری او در افرادی که به ایشان علاقه­ مند هستند، می­ شود. امام رضا(علیه السلام) که در میان مردم و با آنان می‏ زیست، اسوه رفتار مطلوب در جامعه بود و از این رو، با رفتار خویش به مردم گونه مطلوب زندگی را می‏ آموخت.

«محمد بن ابی­ عباد می‏گوید: فرش آن حضرت در تابستان حصیر و در زمستان پلاس بود. لباس او [در خانه] درشت و خشن بود؛ اما هنگامی که در مجالس عمومی شرکت می‏ کرد، لباس­های خوب و متعارف می‏ پوشید و خود را می‏ آراست.»[۲۱]

۲. رویکرد تربیتی مبتنی بر امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر، در قرآن و روایات، محور مباحث دینی قرار گرفته است. در برخی آیات، ایمان به خدا و انجام این دو فریضه، دلیل برتری امت اسلامی ذکر شده است:

«کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ؛[۲۲] شما، بهترین امت هستید که برای مردم به وجود آمدید؛ امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید.»

نقل شده است که روزی امام رضا(علیه السلام) با بزرگان ادیان مختلف مناظره داشتند و سخنان بسیاری بین امام(علیه السلام) و حاضران ردّ و بدل  شد؛ تا اینکه اذان ظهر فرارسید و امام با اعلام اینکه وقت نماز است، مناظره را قطع و دیگران را به نماز اوّل وقت فراخواندند.

یکی از حاضران که عمران نام داشت، ضمن اظهار نارضایتی گفت: شاید اگر سخنان تان را ادامه دهید، مسلمان شوم. اما ایشان با تأکید بر انجام فریضه نماز اوّل وقت، انجام آن را در اولویّت قرار دادند.[۲۳]

طبیعی است که این رفتار، موجب فهم دیگران برای انجام فریضه نماز اوّل وقت شده و این رفتار امام(علیه السلام)، در ذهن مردم تأثیری دو چندان می­ گذاشت.

۳. برخورد مؤثر و سازنده

امام حسن عسکری(علیه السلام) فرمودند: هنگامی که ولایت­عهدی از سوی مأمون به امام رضا(علیه السلام) تفویض شد، یکی از دربانان مأمون وارد شد و گفت: گروهی که خود را شیعه امام علی(علیه السلام) می­ نامند، جلو خانه ایستاده و اجازه دیدار می­ خواهند. امام(علیه السلام) تا دو ماه متوالی به آنان اجازه دیدار نداد؛ تا اینکه آنان توسط دربان به حضرت پیغام دادند اگر شما را دیدار نکنیم، هنگام بازگشت به وطن نزد مردم سرافکنده خواهیم شد. امام(علیه السلام) گرچه به آنان اجازه دیدار داد، اما با آنها برخورد سردی نمود. وقتی آنان از دلیل این نوع برخورد حضرت سؤال کردند، امام(علیه السلام) رفتار آنها را سبب این قضیه اعلام کرده و فرمود: شما ادّعا دارید که از شیعیان امیر مؤمنان(علیه السلام) هستید؛ در حالی که شما در بیشتر کارهای خویش با علی(علیه السلام) مخالفت نموده و در باره بیشتر واجبات و حقوق برادران دینی خود کوتاهی می­ نمایید. بدانید اگر ادعای شما توسط رفتارتان تأیید نشود، هلاک خواهید شد؛ هرچند این علاقه و محبت نسبت به علی(علیه السلام)، برای شما ارزنده است.

آنان در همان لحظه استغفار کردند و این عمل امام(علیه السلام)، درسی تربیتی برای بازگرداندن آنها به اصول و ارزش­ های اسلامی بود. سپس حضرت با عنایت به اینکه آنان شصت بار به در خانه امام آمده بودند، به دربان خود فرمود: اینک شصت بار نزد آنان برو و سلام مرا به آنها ابلاغ نما؛ زیرا خداوند به سبب استغفار، از گناهان آنان درگذشت. پس نسبت به آنان و خانواده­ های­شان، کمک مالی کرده و هدایایی بخشید.[۲۴]

ج­. رفتار به عنوان مدیر

از جمله اموری که می ­تواند در جهت الگوی رفتار جمعی مورد توجه قرار بگیرد، چگونگی رفتار یک فرد در جایگاه مدیریت بخشی از جامعه است؛ زیرا مدیریت مطلوب، تنها در صورتی محقق می­ شود که مدیر بتواند با ارائه رفتارهای اجتماعی مطلوب، پذیرش فراگیر نزد افراد تحت مدیریت خویش بیابد.

بنابراین، بخش عمده­ای از این گونه رفتارهای اجتماعی را می­ توان در سیره امام رضا(علیه السلام) مشاهده کرد که الگوی خوبی برای مدیران و رفتارهای مدیریتی به شمار می رود.

۱. برنامه­ ریزی

از جمله اموری که می­ تواند در راستای مدیریت کلان یک مدیر مؤثر باشد، برنامه­ ریزی برای زندگی مردم است. از این رو، امام رضا(علیه السلام) در ارشادها و راهنمایی­ های خود به مردم می­ کوشید نظام­ مندی را در زندگی مردم حاکم سازد. پس برنامه ­ریزی و تدبیر معیشت و تعیین برنامه زندگی برای مردم را می­ توان از فعالیت­ های اجتماعی امام رضا(علیه السلام) ارزیابی کرد. موارد ذیل، از جمله دستورات آن حضرت برای برنامه سلوکی افراد مؤمن است که علاوه بر نظم در امور زندگی، دنیا و آخرت را توأمان مد نظر قرار داده است:

۱. بخشی از امور زندگی باید در ارتباط و راز و نیاز با خداوند صرف شود.

۲. بخشی دیگر برای امور معاش و گذران زندگی تنظیم گردد.

۳. بخشی از زندگی برای معاشرت با دوستان مورد اعتماد که یادآور عیوب دوست خود بوده و در باطن با آنان اخلاص می­ ورزند، قرار داده شود.

۴. و بخشی دیگر از زندگی باید برای بهره­ گیری از لذات مشروع قرار داده شود؛ زیرا با استفاده از این اوقات است که افراد، قادر به تلاش در زمان­ه ای دیگر هستند.[۲۵]

۲. مشورت

از شایسته ­ترین اموری که مدیر باید آنها را رعایت نماید، عدم استبداد به رأی و مشورت با دیگران برای دست یابی به راهکارها و تصمیم­ های مناسب جهت تدبیر امور است.

بر همین اساس، امام رضا(علیه السلام) با اهل منزل، برخی دوستان و حتی با بعضی غلامان و خدمت گزاران مشورت می­ کرد؛ به عنوان نمونه، از معمر بن خلاد نقل شده: «هنگامی که یکی از غلامان امام رضا(علیه السلام) درگذشت، امام(علیه السلام) به من فرمود: فردی با فضیلت و امانت­ دار را به من معرفی کن. با شگفتی اظهار داشتم: چگونه من کسی را به شما معرفی نمایم، در حالی که شما دانای به همه امورید. امام(علیه السلام)، مشورت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را مورد اشاره قرار داد و فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با یارانش مشورت می­ کرد. آنگاه در باره آنچه می­ خواست، تصمیم می­ گرفت.»[۲۶]

امام رضا(علیه السلام) در خصوص مطلوب بودن این سیره اجتماعی، از پدر بزرگوارشان یاد کرده و می­ فرمودند:

«با اینکه عقل او بر تمام مردم برتری داشت و هیچ عقلی با او برابری نمی­ کرد، با این حال، در بسیاری از وقت­ ها با یکی از غلامان سیاه­ پوست خود مشورت می­ کرد. به آن حضرت گفته شد: آیا با چنین کسی مشورت می­ کنی؟ در پاسخ فرمود: چه بسا خدای بلند­مرتبه مشکلی را با زبان چنین شخصی برطرف نماید. بسیاری از اوقات، در باره مزرعه یا باغ، آن حضرت را راهنمایی می­ کردند و ایشان بدان پیشنهادها عمل می کرد.»[۲۷]

۳. رفتار شایسته با زیردستان

بسیاری از مدیران با فرصت­ طلبی از جایگاه مدیریتی خویش، زیردستان را بردگان خود فرض کرده و آنها را استثمار می­ کنند؛ اما اهل بیت(علیه السلام) همواره والاترین رفتارهای انسانی را با زیردستان داشته­ و دیگران را نیز به این روش توصیه می­ کردند.

از همین رو، امام رضا(علیه السلام) گاهی یکی از غلامان را برای انجام کاری فرامی­ خواندند. هنگامی که گفته می­ شد: مشغول غذا خوردن است، می­ فرمود: بگذارید غذایش را بخورد، بعد برخیزد.[۲۸]

یاسر، خادم آن حضرت(علیه السلام) نقل می­ کند که به ما فرمود:

از جمله اموری که می­ تواند در راستای مدیریت کلان یک مدیر مؤثر باشد، برنامه­ ریزی برای زندگی مردم است. از این رو، امام رضا(علیه السلام) در ارشادها و راهنمایی­ های خود به مردم می­ کوشید نظام­ مندی را در زندگی مردم حاکم سازد. پس برنامه ­ریزی و تدبیر معیشت و تعیین برنامه زندگی برای مردم را می­ توان از فعالیت­ های اجتماعی امام رضا(علیه السلام) ارزیابی کرد.

«إِنْ‏ قُمْتُ‏ عَلَى‏ رُءُوسِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَأْکُلُونَ فَلَا تَقُومُوا حَتَّى تَفْرُغُوا؛[۲۹] اگر من بالای سر شما ایستادم و شما در حال غذا خوردن بودید، بلند نشوید.»

آن حضرت ضمن به رسمیّت شناختن ساعاتی خاص برای زیردستان، نظم در امور آنان را مد نظر قرار داده و می­ کوشیدند در هنگام استراحت، عبادت یا غذا خوردن غلامان و زیردستان، آنان را به کار نگیرند.[۳۰]

د­. رفتار در جایگاه خویشاوند

امام رضا(علیه السلام) اهتمام خاصّی نسبت به تربیت اعضای خانواده خویش داشته و در اوقاتی که فرصتی فراهم می­ آمد، آنها را گرد هم جمع کرده، صمیمانه با آنها سخن می گفت و اسباب هدایت­شان را فراهم می­ نمود:

«کَانَ الرِّضَا(علیه السلام) إِذَا کَانَ خَلَا جَمَعَ‏ حَشَمَهُ‏ کُلَّهُمْ عِنْدَهُ الصَّغِیرَ وَ الْکَبِیرَ فَیُحَدِّثُهُمْ وَ یَأْنَسُ بِهِمْ وَ یُؤْنِسُهُمْ؛[۳۱] هر گاه امام تنها می ‎شد و از مسائل روزمره فارغ می‎ گردید، اعضای خانواده و اطرافیان را گرد می ‎آورد، با آنان سخن می‎ گفت و انس و الفت می‎ گرفت.»

در عین حال، ایشان جدا از روابط خویشاوندی، ارتباط با بستگان را بر محور حق و حقیقت برقرار می­ نمود؛ به گونه­ ای که ضمن گرامی داشتن خویشاوندان شایسته خود، آنان را مورد شفقت و مهربانی قرار می ­داد و اگر در یکی از بستگان خویش، خلاف و انحرافی در مسائل اخلاقی یا اعتقادی می­ دید، به او تذکر داده یا انتقاد می­ کرد و رابطه خویشاوندی باعث نمی­ شد آن حضرت، از امر به معروف و نهی از منکر خودداری کند.

یاسر، خادم آن حضرت می­ گوید: زید، برادر امام رضا(علیه السلام) در مدینه خروج کرد و دست به کشتار و آتش­ سوزی خانه­ های بنی­ عباس زد. از این جهت، به «زید النار» معروف بود. وقتی او را دستگیر کردند و نزد امام رضا(علیه السلام) بردند، حضرت به او فرمود: انتسابت به مادرمان حضرت زهرا(علیه السلام) موجب نمی­ شود گناه کنی و انتظار داشته باشی که وارد بهشت شوی. زید گفت: من، برادر تو هستم. حضرت فرمود: تو تا وقتی برادر منی که خدای متعال را اطاعت کنی. درست مانند فرزند نوح(علیه السلام) که خداوند فرمود: «او از خاندان تو نیست؛ او عمل غیر صالح است»[۳۲] و خداوند او را به دلیل معصیتش از خاندان نوح اخراج کرد.[۳۳]

ه. رفتار با میهمانان

میهمان­ نوازی که در همه جوامع، سنّتی نیک به شمار می­ رود، موجب می­شود که مردمان با یکدیگر مهربان بوده، نسبت به هم سخاوت ورزیده و ایثار روا دارند. از همین رو، دین اسلام ضمن تأکید بر این روش ­پسندیده، حرمت نهادن به میهمان و تکریم جایگاه وی را مورد عنایت قرار داده است.

امام رضا(علیه السلام) ضمن اینکه غذا خوردن به­ تنهایی را خوش نمی­ داشت و سفره اطعام ایشان همواره گسترده بود، حضور همه افراد از رنگ و نژادهای مختلف را مورد توصیه قرار می­ داد. مردی از اهل بلخ روایت می­ کند که:

در سفر خراسان، امام رضا(علیه السلام) روزی سفره غذا طلبید و همه غلامان از سیاه و سفید را دعوت کرد و در پاسخ به درخواست یکی از همراهان خود مبنی بر گستردن سفره مجزّا برای غلامان، فرمود: ساکت باش! همانا خداوند و پدر و مادر همه ما، یکی است و شایستگی هر کس، به مقدار کرداش است.[۳۴]

اهتمام به میهمان، در منطق و رفتار امام رضا(علیه السلام) به گونه­ ای است که علاوه بر پذیرایی، امنیّت و آسایش روانی میهمانان را نیز مدّ نظر قرار داده و از این رو، حتّی در زمانی که آن حضرت، مسموم شده و در معرض شهادت قرار داشتند، پس از آنکه نماز ظهر را به جای آوردند، از وضعیّت میهمانان خویش که گویا جویای سلامتی ایشان بودند، پرسیده و ضمن اینکه خود بر سر سفره نشستند، مردم را نیز به سفره غذا دعوت کرده و یکایک را مورد محبت و مهر خویش قرار دادند. هنگامی که همگان غذای خود را خوردند، از فرط مسمومیّت بیهوش شدند.[۳۵]

تکریم شخصیت و جایگاه میهمان، مقتضی آن است که اسباب آسایش و راحتی او فراهم شده و دچار کمترین زحمتی نشود. در منطق رفتاری امام رضا(علیه السلام) مشاهده می شود که ایشان راضی به خجالت میهمان خود نشده و در حالی که هیبت امام(علیه السلام) مانع می­ شد که میهمان، طلب آب نماید، ایشان با علم به این قضیه، خود، طلب آب نموده و میهمان را نیز به نوشیدن آب دعوت می­ نمود.[۳۶] از این رو، امام رضا(علیه السلام) به کارگیری میهمان برای کار منزل را ناخوشایند دانسته و به مهمانی که شبی در محضر ایشان بود و پس از کم ­نور شدن چراغ، در صدد اصلاح آن برآمده بود، فرمود: ما مردمی هستیم که از مهمان خود کار نمی­ کشیم. بنابراین، ایشان را از این کار بازداشته و خود به اصلاح چراغ پرداختند.[۳۷]

امام رضا(علیه السلام) در خصوص فرد دیگری که میهمان آن حضرت بوده و جهت پرسش سؤال تا پاسی از شب در محضر آن حضرت مانده بود، امنیّت وی را مد نظر قرار داده و از وی دعوت کردند که به دلیل خطرات احتمالی در نیمه شب، برای خواب در آنجا بمانند. از همین رو، ایشان بستر خواب را برای میهمان گسترانیدند، شخصاً ملحفه و لحاف بر وی افکنده و برایش دعا کردند. جالب است وقتی میهمان از این که مورد محبّت ویژه امام رضا(علیه السلام) قرار گرفت، به غرور دچار شد، امام(علیه السلام) با درک این معنا، بازگشته و به وی در این خصوص هشدار داده و او را به تقوا و دقّت در اعمالش فراخواند.[۳۸]

پی نوشت:

[۲]. سوره حجرات، آیه ۱۳.

[۳]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران: نشر جهان، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص ۱۸۴.

[۴]. همان، ص ۱۵۹.

[۵]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج ۸، ص ۲۳۰.

[۶]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، پیشین، ج ۱، ص ۱۸۴.

[۷]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، پیشین، ج ۷، ص ۱۶.

[۸]. سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.

[۹]. اصفهانی، محمدحسین، دیوان الأنوار القدسیه، بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۲ق، ج ۱، ص ۹۹.

[۱۰]. قائمی، علی، در مکتب عالم آل محمد؛ علی بن موسی الرضا(علیه السلام)، تهران: امیری، ۱۳۷۸ش، ص ۱۲۱.

[۱۱]. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق، ص ۴۴۳.

[۱۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج ۴۹، ص ۱۱۷: «یَا کَرِیمُ اغْفِرْ لِمَنْ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَات.»‏

[۱۳]. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، پیشین، زیارت امام رضا(علیه السلام).

[۱۴]. ر.ک: صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، پیشین، ج ۱، ص ۱۷۹-۱۹۰.

[۱۵]. همان، ج ۲، ص ۱۷۴.

[۱۶]. صدوق، محمد بن علی، التوحید، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ق، باب ذکر مجلس الرضا(علیه السلام) مع اهل الادیان، ص ۴۲۰.

[۱۷]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، پیشین، ج ۱، ص ۱۵۶.

[۱۸]. صدوق، محمد بن علی، التوحید، پیشین، ص ۲۷۰.

[۱۹]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، پیشین، ج ۲، ص ۷۷.

[۲۰]. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، پیشین، زیارت امام رضا(علیه السلام).

[۲۱]. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، تهران: نشر اسلامیه، ۱۳۹۰ق، ص ۳۲۸: «کَانَ جُلُوسُ الرِّضَا(علیه السلام) عَلَى حَصِیرٍ بِالصَّیْفِ‏ وَ عَلَى مِسْحٍ فِی الشِّتَاءِ وَ لُبْسُهُ الْغَلِیظَ مِنَ الثِّیَابِ حَتَّى إِذَا بَرَزَ لِلنَّاسِ تَزَیَّنَ لَهُمْ.»

[۲۲]. سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.

[۲۳]. خسروی، موسی، زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا(علیه السلام)، ترجمه جلد ۴۹ بحار الأنوار، تهران: نشر اسلامیه، ۱۳۸۰ش، ص ۱۰۲.

[۲۴]. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق، ج ۲، ص ۴۴۰.

[۲۵]. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، پیشین، ص ۴۰۹.

[۲۶]. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، تهران: دار  الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۱ق، ج ۲، ص ۶۰۱.

[۲۷]. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق، ج ۱۲، ص ۴۵.

[۲۸]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، پیشین، ج ۶، ص ۲۹۸.

[۲۹]. همان.

[۳۰]. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، پیشین، ج ۴۹، ص ۱۰۲.

[۳۱]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، پیشین، ج ۲، ص ۱۵۹.

[۳۲]. سوره هود، آیه ۴۶: «یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ.»

[۳۳]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، پیشین، ج ۲، ص ۲۳۳-۲۳۴.

[۳۴]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، پیشین، ج ۸، ص ۲۳۰.

[۳۵]. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، پیشین، ج ۴۹، ص ۲۹۹.

[۳۶]. همان، ص ۳۱.

[۳۷]. همان، ص ۱۰۲.

[۳۸]. همان، ص۳۷  ـ ۳۶.

* عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.