دلیل قرآنی و روایی بر لزوم اجتهاد

اشاره:

اجتهاد در استنباط احکام شرعی و الهی از منابع مسلم و معتبر آن از اموری است که امت اسلام نیاز مبرم به آن دارد. زیرا  در متون معتبر دنی همه احکام به صورت روشن بیان نشده است؛ ازاین‌رو استنباط احکام نیاز به متخصصین عالمان دینی دارد تا مردم برای دانستن تکالیف خود به آنان مراجعه کنند. در این مقاله کوتاه به دلایل قرآن و روایی بر لزوم اجتهاد اشاره شده است و بیان گردیده که آیا عالمان دینی برای این کار مجوز دینی دارند یا خیر.

اجتهاد اصطلاحی عبارت است از به کار بردن توانایی های علمی و تلاش و کوشش فکری برای استنباط احکام شرعی از منابع آن (قرآن، سنت، عقل و اجماع). اجتهاد به این معنا، کار بسیار مهم و مقدسی است که خداوند در قرآن مجید آن را بر گروهی از مسلمانان واجب کرده است و می­ فرماید: «وَ مَا کاَنَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَافَّهً فَلَوْ لَا نَفَرَ مِن کلُ‏ِّ فِرْقَهٍ مِّنهُْمْ طَائفَهٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فىِ الدِّینِ وَ لِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیهِْمْ لَعَلَّهُمْ یحَْذَرُون؛ همه مؤمنان نمی­ توانند (برای جهاد و جنگ در راه خدا) به سفر بروند، و باید گروهی از مؤمنان سفر کرده تا در دین خدا تفقّه کنند (مجتهد شوند) و چون بازگشتند، مردم خود را هشدار دهند، باشد که (از زشتکاری) حذر کنند».[۱]

در این آیه شریفه، خداوند بر گروهی از مؤمنین به عنوان واجب کفایی، واجب نموده که به دنبال تحصیل علم و دانش در مسائل دین بروند تا بتوانند به مرحله­ تفقه در دین که همان مرحله  اجتهاد است، برسند و بتوانند احکام خداوند را از کتاب و سنت استنباط کرده، هم خود به آن عمل نمایند و هم دیگران را از آن آگاه سازند.

این مسئله در روایات زیادی از ائمه­ معصومین (علیهم‌السلام) بیان گردیده است که ما فقط به ذکر چند روایت بسنده می­کنیم:

ابو خدیجه از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) می­گوید: امام صادق (علیه‌السلام) مرا به نزد گروهی از شیعیان فرستاد و فرمود: «به آنها بگو، مبادا اگر خصومت و اختلافی بین شما (شیعیان) پیش آمد، برای قضاوت نزد این قاضیان فاسق بروید، بلکه یک نفر از خودتان را که حلال و حرام ما را می­شناسد (فقیه و مجتهد است) برای قضاوت بین خود قرار دهید. به درستی که من این فرد فقیه را قاضی بین شما قرار داده­ام، و بپرهیزید از این که بعضی از شما شکایت بعضی دیگر را به نزد سلطان ستمگر ببرد».[۲]

این روایت بر نیاز به فقیهان و مجتهدان دلالت دارد؛ زیرا اختلاف و خصومت در جامعه، امری اجتناب ناپذیر است و برای حل این اختلافات باید فقها و مجتهدینی باشند که در بین مردم، بر اساس احکام صحیح اسلامی قضاوت کنند و مردم (شیعیان) مجبور نباشند به زمامداران ظالم و فاسق مراجعه نمایند. پس دستور اسلام و ائمه­ معصومین (علیه‌السلام) این است که همواره باید برخی افراد در مسیر اجتهاد و تفقه در دین حرکت کنند.

در روایت دیگری امام عسکری (علیه‌السلام) فرمود: «اما آن فقها (مجتهدان) که نفس خود را حفظ می­کنند و حافظ دین هستند و با هواهای نفسانی مخالفت می­کنند و امر پروردگار را اطاعت می کنند، بر مردم واجب است که از آنان (فقیهان) تقلید کنند».[۳]

در این روایت، امام عسکری (علیه‌السلام) به شرایط فقها برای احراز مقام مرجعیت دینی مردم اشاره فرموده اند و همین طور اطاعت از فقیه و مجتهد را بر دیگران واجب شمرده اند. این روایت به اهمیت و ضرورت و عظمت مقام مجتهدین و فقیهان اشاره دارد.

هم چنین امام جعفر صادق (علیه‌السلام) به ابان بن تغلب (یکی از یاران خود) فرمود: «ای ابان، در مسجد مدینه بنشین و در مسائل شرعی فتوا بده! من دوست دارم که امثال تو (فقیهان و عالمان و مجتهدان) در میان شیعیان باشند».[۴]

در این روایت امام (علیه‌السلام)، به ضرورت وجود عالمان و مجتهدانی که بر مسائل دینی احاطه داشته و به پرسش­های مردم پاسخ بدهند، تصریح شده است. در این باره روایات زیادی داریم که در کتب احادیث آمده است.[۵]

پی نوشت

 [۱] توبه، ۱۲۲.

[۲] وسائل الشیعه، ج ۱۸، ب ۱۱، ص ۱۰۰، ح ۶.

[۳] اجتجاج، طبرسی، ج ۲، ص ۲۶۳؛ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۳۱، حدیث ۳۳۴۰۱.

[۴] مستدرک وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۳۱۵ ، باب وجوب الرجوع فی القضاء و الفتوی الی رواه الحدیث من الشیعه….

[۵] وسائل الشیعه، ج ۱۸، ب ۱۱، احادیث ۹_۱۰ _ ۲۱ _ ۲۷ _ ۴۲ و ۴۵ .

منبع: اسلام کوئیست.