خانواده در اندیشه و سیره عملی امام خمینی(ره) (بخش یک)

مقدمه

نهاد خانواده به اقتضای نیاز‌های طبیعی، عاطفی و اجتماعی انسان‌ شکل گرفته و پیشینه به درازای تاریخ بشر بر روی زمین دارد. با وجود این، نهاد خانواده تا امروز برای دانشمندان و صاحب‌نظران کاملاً شناخته شده نیست و هرکدام از آن تعریف خاص خود را دارند. هم‌ چنین، عامه مردم، نگاه‌های متفاوت و برخوردهای مختلف و گاه متضادی را نسبت به خانواده از خود آشکار می‌سازند. به همین جهات بررسی علمی خانواده با مشکلات زیادی روبه‌ رو است.

آسیب‌شناسی بنیادی خانواده به شناخت درست ونزدیک به واقع این نهاد بستگی دارد و تا این شناخت محور مباحث نباشد این کاروان راه به جایی نخواهد برد. برای این‌که بتوانیم نهاد خانواده را درست بشناسیم، فقط یک راه وجود دارد و آن رسیدن به تعریف، برنامه‌ها و دستورالعمل‌هایی است که دین اسلام برای نهاد خانواده ارائه کرده است.

در این راستا چند سؤال مطرح می‌شود که مقاله می‌کوشد به آن پاسخ دهد: آیا دین اسلام برای نهاد خانواده برنامه و دستورالعمل ارائه کرده است؟ آیا همه برنامه‌هایی که به نام اسلام ارائه شده و دستورالعمل‌هایی که در خانواده‌های مسلمانان به نام دین به مرحله اجرا گزارده می‌شود، قابل اعتماد است؟ اگر چنین نیست پس چه باید کرد؟ آیا در این میان کسی یا کسانی هستند که اندیشه و سیره عملی آنان در نهاد خانواده بازگوکننده برنامه‌ها و دستورالعمل‌های دین اسلام باشند؟

یکی از فقهایی که توانست اسلام را درست بشناسد و مهم‌تر این‌که آن را در زندگی خود پیاده کند، امام خمینی (ره) بود. علامه شهید محمد باقر صدر درباره امام چنین می‌گوید: در امام خمینی (ره) ذوب شوید چنان‌ که ایشان در اسلام ذوب شده است. مقاله حاضر اندیشه و سیره خانوادگی امام خمینی (ره) را به بحث نهاده و به قدر توان در پی معرفی این الگوی عملی برای خانواده‌های مسلمان است.

اهمیت و نقش خانواده

امام خمینی (ره) نهاد مقدس خانواده را از بنیادی‌ترین، مهم‌ترین، طبیعی‌ترین و تأثیرگذارترین نهادهای اجتماعی می‌داند و در باره آن می‌فرماید: “نقش خانواده و خصوص مادر در نونهالان و پدر در نوجوانان بسیار حساس است. اگر فرزندان در دامن مادران و حمایت پدران متعهد، به طور شایسته و با آموزش صحیح تربیت شده و به مدارس فرستاده شوند، کار معلمان نیز آسان‌تر خواهد بود. اساس تربیت از دامان پاک مادران و جوار پدر شروع می‌شود و با تربیت اسلامی و صحیح آنان استقلال و آزادی و تعهد به مصالح کشور پایه‌ریزی می‌شود.”۱

امام یکی از مهم‌ترین وظایف‌ خانواده را نقش تربیتی آن می‌داند. این خانواده است که اساس و بنیان صحیح تربیت، باید درآن نهاده شود. پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در باره نهاد مقدس خانواده چنین می‌فرماید: “ما بنی بناء فی الاسلام احبّ الی الله عزّوجل من التزویج؛۲ در اسلام بنایی[نهادی] که نزد خداوند محبوب‌تر از ازدواج باشد، نهاده نشده است”. در مکتب اسلام نهاد خانواده جایگاهی منحصر به فرد و بی‌بدیلی دارد که هیچ سازمان و نهادی نمی‌تواند کارآیی آن را داشته باشد.

امروزه بسیاری از کشورها، نظام آموزش و پرورش را همانند قلب در بدن می‌دانند و بیشترین بودجه را به این وزارت خانه اختصاص می‌دهند. دین اسلام با آن‌همه ارزش و اعتباری که برای علم و علم‌آموزی قائل است، برای نهاد مقدس خانواده بیش از آن ارزش قائل است؛ چنان‌چه امام فرمود: اگر فرزندان در دامان مادران و حمایت پدران متعهد به طور شایسته و با آموزش صحیح تربیت شده و به مدارس فرستاده شوند، کار معلمان نیز آسانتر خواهد بود. به همین جهت، اهمیت و کارآیی خانواده بیش‌تر از آموزش و پرورش رسمی است.

جایگاه زن و مرد در نهاد خانواده

ارکان اصلی نهاد خانواده، مرد و زنی هستند که با پیوند زناشویی پایه‌های این نهاد را تشکیل می‌دهند. برای شناخت این نهاد ساده و در عین‌ حال مهم و تأثیرگذار، بهتر است در قدم اوّل، نظر امام را نسبت به این پایه‌ها و ستون‌ها بدانیم؛ چون دانستن نظر ایشان که همان نظر اسلام است، درباره زن و مرد، تأثیر زیادی در جایگاه آنان در داخل نظام خانواده دارد.

امام در این باره می‌فرماید: “اسلام زن‌ها را در مقابل مردها قرار داد؛ نسبت با آن‌ها تساوی دارند. البته یک احکام خاص به مرد است که مناسب با مرد است، یک احکام خاص به زن است. این نه این است که اسلام نسبت به زن و مرد فرقی گذاشته است.”۳

از سخنان امام خمینی (ره) به دست می‌آید که ما در بحث خانواده، با دو انسانی سروکار داریم که در اصل انسانیت هیچ فرقی باهم ندارند و هم‌سانند؛ البته هرکدام ویژگی‌های خاص خودش را نیز دارند. زن و مرد در عین همسانی نوعی و انسانی، از ویژگی‌های جسمی و روانی متفاوت نیز برخوردار هستند. تفاوت‌ها به گونه‌ای است که وقتی در کنار هم قرار می‌‌ گیرند، مکمل‌ می‌شوند و از زن و مرد ناقص، انسانی کامل به وجود می‌آید.

امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: “لا یزال الناس بخیر ما تفاوتوا فاذا استووا هلکوا؛۴ مادام که تفاوت‌ها در میان مردم موجود باشد، خیر و صلاح مردم تضمین شده است و آن زمان که تفاوت‌ها برداشته شود، هلاکت و نابودی مردم قطعی است.”

بنابراین، پویایی، تکامل و سعادتمندی در تفاوت‌هاست؛ بدین معنا که باید از توانایی‌هایی که منشأ آن گرایش‌ها و سلیقه‌های مختلف است، استفاده کنیم. اگر تمایزها را برداریم، دیگر زن و مرد بودن و تشکیل نهادی به نام خانواده معنا ندارد.

واقعیت‌های موجود در خانواده و کارهای اجتماعی، درک و پذیرش اصل تفاوت‌ داشتن را آسان‌‌تر کرده است. همگی می‌دانیم که نادیده گرفتن تفاوت‌های طبیعی و سعی در همانندسازی زن و مرد در غرب، هلاکت و نابودی نظام خانواده را در پی‌داشته است.

پس ارکان نهاد خانواده مرد و زنی هستند که در اصل انسانیت هیچ برتری نسبت به یکدیگر ندارند. اما تفاوت‌هایی دارند.

دقت در انتخاب همسر

بحث انتخاب همسر را با یک پرسش آغاز می‌کنیم: آیا هر مرد و زن به صرف این‌که یکی مرد و دیگری زن است، می‌توانند با هم زندگی مشترکی داشته باشند؟

در پاسخ به این پرسش، امام خمینی (ره) می‌فرماید: “اسلام، انسان‌ساز است؛ می‌خواهد انسان درست کند. قبل از این‌که شما ازدواج کنید به زن گفته است چه مردی را انتخاب کن به مرد گفته چه زنی را انتخاب کن و… آنی [توجه به ویژگی‌های شریک زندگی] که همه قوانین دنیا از آن غفلت دارند، هیچ توجه به آن ندارند اسلام به آن توجه دارد.”۵ می‌بینیم که امام صرف زن و مرد بودن را کافی نمی‌داند بلکه به چگونه بودن آنان نیز توجه کرده است. امام در نامه‌ای که به فرزندش، فریده مصطفوی، نوشته‌اند به این امر توجه نموده‌اند:

“نامه شما واصل، از سلامت شما خوش‌وقت شدم. قبلاً جواب نامه شما را داده‌ام و تبریک امر خیر را گفته‌ام [ازدواج خانم فرشته اعرابی نوه امام] امید است خداوند تعالی برای آن‌ها سعادت و سلامت و خیر مقدر فرماید. مورد بسیار خوب است، لابد خود جوان را هم تحقیق کرده‌اند و…”۶

از محتوای نامه به دست می‌آید که در زندگی خانوادگی امام به این دستورالعمل اسلامی که با چه کسی باید ازدواج کرد اهتمام داشته و به آن عمل می‌کردند. نکته دیگری که از نامه امام استفاده می‌شود این است که ایشان خانواده داماد را می‌شناخته و مورد تأیید بوده است.

پس توجه به این‌که خانواده‌های دختر و پسر، خانواده‌های خوبی باشند مهم است؛ اما کافی نیست. لذا امام این دغدغه را داشته که خود داماد چگونه جوانی باشد: “لابد خود جوان را هم تحقیق کرده‌اند.” با این‌که این احتمال را می‌داده است که در چنین خانواده‌ای جوان شایسته‌ای تربیت شده باشد.

در باره گزینش همسر و ملاک‌های آن از سوی معصومان (علیهم السلام) تأکیدات زیادی شده است. (انظر این تضع نفسک و من تشرکه فی مالک و تطلعه علی دینک و سرک و امانتک)؛۷ نگاه کن که وجود و هستی خود را در کجا قرار می‌دهی، چه کسی را شریک زندگی، محرم راز و امانت‌دار خود قرار می‌دهی”. سخن امام، نشان‌گر عمق و ژرفای زندگی مشترک است؛ زیرا در آن، صحبت از تلاقی و پیوستن دو روح است.

ارزش و اعتبار خانه‌ داری

“خانه‌داری” در عرف عام، در مقابل “اشتغال” به کار برده می‌شود. در این اصطلاح، “اشتغال” به معنای حضور در خارج از منزل و پرداختن به کاری معین در وقتی مشخص و با حقوق و مزایای تعیین شده است و خانه‌داری نوعی حضور بی‌اجر و پاداش در محیط خانه دانسته شده که فایده چندانی بر آن مترتب نیست و نوعی بیکاری تلقّی می‌شود.۸

حال باید دید، آیا اسلام هم خانه‌داری را کاری بی‌فایده و نوعی بیکاری می‌داند؟ یا خیر؟ چنان‌چه که در بحث اهمیّت و نقش خانواده دیدیم، امام در محیط خانواده، زن را محور اصلی تربیت انسان به شمار می‌آورد و دامان پاک مادران را اولین کانون تربیتی که سعادت و شقاوت انسان‌ها در آن رقم زده می‌شود، می‌داند.

بنابراین به نظر امام، خانه‌داری از مهم‌ترین اشتغالات محسوب می‌شود که کمتر کاری به اهمیّت آن است. خانم فریده مصطفوی از نوادگان امام می‌گوید: “نوه‌های آقا همه شلوغ بودند، امام به دختر من که از شیطنت بچه خود گله می‌کرد می‌گفتند: من حاضرم ثوابی که تو از تحمل شیطنت حسین می‌بری، با ثواب تمام عبادات خودم عوض کنم.”۹

امام به فرزندانش سفارش می‌کنند که هوای مادرتان را داشته باشید. “مادران گرچه همه نمونه‌اند لکن بعضی از آنان از ویژگی‌های خاصی برخوردارند و من در طول زندگی ما مادر محترم تو و خاطراتی که از او در شب‌هایی که با اطفال خود می‌گذراند و در روزها نیز دارم، او را دارای این ویژگی‌ها یافتم. اینک به تو ای فرزند! [سید احمد خمینی] و به سایر فرزندانم وصیت می‌کنم که کوشش کنید در خدمت به او و در تحصیل رضایت او پس از مرگ من، همان‌گونه که او را از شما راضی می‌بینم در حال زندگی و پس از من بیشتر در خدمتش بکوشید.”۱۰

در اعتبار و ارزش خانه‌داری همین بس که امام حاضر است تمام ثواب عبادت خود را با ثواب خانه‌داری نوه‌اش عوض کند. جای تأسف نیست که جامعه اسلامی از این مبانی بسیار مهم اسلامی که می‌تواند راه‌ گشای بسیاری از مشکلات خانوادگی که به خاطر اشتغال زنان در خارج از منزل به وجود می‌آید، بی‌اطلاع باشد.

این بدان معنا نیست که امام با اشتغال زنان در خارج از خانه مخالف باشد؛ بسیاری از خانم‌ها به خاطر این‌که خانه‌داری را نوعی کلفتی و بردگی می‌دانند، برای آزادی و مفید نشان دادن خود به کارهای بیرون از خانه روی می‌آورند و می‌بینیم که این گرایش در میان خانم‌ها، روز به روز افزوده می‌شود.

نکته دیگری که از سیره عملی امام استفاده می‌شود این است که اهمیت دادن به کارهای داخل خانه و محترم شمردن آن، سبب می‌شود که زن نسبت به وظیفه خویش در قبال خانواده که هماهنگ با فطرت، سلیقه و توانایی آنان است دچار شک و تردید نشود.

در اولویت بودن خانواده

نکته بسیار مهم و کابردی که در زندگی خانوادگی امام خمینی (ره) وجود داشت، این بود که ایشان در هیچ شرایطی از خانه و خانواده غافل نبوده است. این نقطه برجسته در کارنامه کسی است که مشغله‌های زیاد و مهمی داشت. با آن‌همه دردسری که برای امام به وجود می‌آوردند، امام وقتی را برای خانواده گذاشته، برای آن‌ها نامه می‌نویسد و مرتب خانواده را در جریان کارهای خود قرار می‌دهد و از احوال آن‌ها نیز با خبر می‌شود.

امام در نامه‌ای به همسرش می‌نویسد: “مرقوم شما پس از مدت‌ها انتظار واصل شد [همسر امام برای دیدن اقوام به ایران آمده بود] مثل این‌که شما از نجف که خارج شدید دیگر از فکر ماها بیرون رفتید و خیال نکردید از دیر آمدن کاغذ، ما نگران می‌شویم. در هر حال ان‌شاء‌الله تعالی خوش و سالم باشید. ماها بحمدالله تعالی سلامت هستیم و می‌گذرانیم و… از سلامت خودتان ولو به دو کلمه ما را در هر هفته یا لااقل در هر دو هفته مطلع کنید و…”۱۱

وقتی این نامه امام را می‌خواندم به یاد آن جمله دختر امام افتادم که فرموده بود: امام چیزی را از ما نمی‌خواست، مگر این‌که خودش قبلاً آن را انجام داده بود. لذا کنج‌کاو شدم به تاریخ نامه‌های ارسالی از امام که برای خانواده‌ محترم‌شان فرستاده بود، دقت کنم؛ دیدم بسیار پیش آمده که امام هر هفته از نجف برای خانواده خود نامه‌ای فرستاده است. مثلاً در فروردین ۱۳۵۱، سوم فروردین به احمد آقا، چهارم فروردین به دخترش فریده و احمد آقا، سیزدهم فروردین به احمد آقا و بیست و هفتم فروردین به احمد آقا که احوال همه خانواده را جویا شده است.

امام خمینی (ره) در مناسبت‌ها و اعیاد بیش از پیش به فکر خانواده بودند. در میان نامه‌های امام به چند نامه برمی‌خوریم که عید را به خانواده تبریک گفته و برای هریک عیدی نیز فرستاده است: “احمد عزیزم مرقوم مورخ ۱۰ صفر واصل، سلامت و سعادت شما را خواهانم و… مبلغ یک هزارتومان فرستادم برای عیدی شما و خانم محترمه و سه دختر[دختران امام] هر یک، دویست تومان.”۱۲

اهتمام امام به خانواده و در اولویت قرار دادن آن، برای بسیاری از خانواده‌ها می‌تواند الگوی خوبی باشد. کم‌نیستند کسانی که به خاطر کارهای اقتصادی، تحقیقاتی و… خانه و خانواده را به کلی فراموش کرده‌اند که مشکلات جبران ناپذیری را در پی‌داشته است.

مهرورزی و اظهار آن به همسر

مبنای تشکیل خانواده، علاقه درونی و عشق پاک است که زن و مرد نسبت به یک‌دیگر پیدا می‌کنند. خداوند می‌فرماید: (وَ جَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّهً وَ رَحْمَهً)؛۱۳ “و در میان‌تان مودّت و رحمت قرار داد”. پس مهر و محبّت میان همسران، از ارکان اصلی زندگی مشترک و خانوادگی می‌‏باشد. به عبارت دیگر، زندگی واقعی یعنی رابطه ‏ای سرشار و لبریز از محبّت.

پیداست که دوستی و محبّت در آغاز تشکیل خانواده، امر لازمی است که در حقیقت محرک زندگی جدید به حساب می‌آید و همین‌ طور تداوم و حیات این زندگی نیز به دوستی و محبّت بستگی دارد.

یکی از مواردی که موجب آسیب جدی در روابط زناشویی می‌‏شود، این است که زن یا مرد، احساس کند همسرش نسبت به او بی‌‏توجه و یا نسبت به گذشته کم‌علاقه شده است. مرد یا زنی که چنین تصوری را از طرف مقابل‏ در ذهن داشته باشد، احساس بی‌‏ارزشی و پوچی خواهد کرد که در نهایت این بی ‏توجهی و بی‌‏محبّتی، زمینه‏ ساز تنش و اختلاف می‌شود.

این بحث را در سیره عملی امام خمینی (ره) که گوش به زنگ نیازهای روحی و روانی همسرش‌ بود، پی می‌گیریم. امام نامه دارد به همسرش که می‌توان از لابلای آن به رابطه‏ ای سرشار و لبریز از محبّت ایشان با همسرش پی‌برد:

“تصدقت شوم، الهی قربانت بروم، در این مدت که مبتلای به جدایی از آن نور چشم عزیز و قوت قلبم گردیدم، متذکر شما هستم و صورت زیبایت در آیینه قلبم منقوش است.

عزیزم! امیدوارم خداوند شما را به سلامت و خوش در پناه خودش حفظ کند. [حال] من با هر شدتی باشد می‌گذرد؛ ولی به حمدالله تاکنون هرچه پیش آمد، خوش بوده و الان در شهر زیبای بیروت هستم. حقیقتا جای شما خالی است، فقط برای تماشای شهر و دریا خیلی منظره خوش دارد. صد حیف که محبوب عزیزم همراهم نیست که این منظره عالی به دل بچسبد.

در هر حال، امشب، شب دوم است که منتظر کشتی هستیم. از قرار معلوم و معروف، یک کشتی فردا حرکت می کند، ولی ماها که قدری دیر رسیدیم، باید منتظر کشتی دیگر باشیم. عجالتا تکلیف معلوم نیست، امید است خداوند به عزت اجداد طاهرینم، که همه حجاج را موفق کند به اتمام عمل. از این حیث قدری نگران هستم، ولی از حیث مزاج بحمدالله به سلامت. بلکه مزاجم بحمدالله مستقیم‌تر و بهتر است.

خیلی سفر خوبی است، جای شما خیلی خیلی خالی است. دلم برای پسرت [سیدمصطفی] قدری تنگ شده است. امید است که هر دو به سلامت و سعادت در تحت مراقبت آن عزیز و محافظت خدای متعال باشند. اگر به آقا [پدر همسر امام] و خانم‌ها [مادر و مادربزرگ همسر امام] کاغذی نوشتید، سلام مرا برسانید. من از قبل همه نایب‌الزیاره هستم. به خانم شمس آفاق [خواهر همسر امام] سلام برسانید و به توسط ایشان به آقای دکتر [علوی] سلام برسانید. به خاور سلطان و ربابه سلطان سلام برسانید.”۱۴

این نامه توانسته دورنمایی از زندگی خانوادگی امام را به تصویر بکشد. زندگی خانوادگی امام، حکایت از آن دارد که احساس عاشقانه نه تنها حفظ که روز به روز تقویت و جوانه‌های بیشتری برای شکفتن پیدا ‌کرد است. امام در نهاد خانواده و کنار همسر به آن آرامش و سکون و محبّتی که خداوند نوید آن را داده رسیده است.۱۵

حالا که از آن شهری با صفا که جویبارهای عشق و محبت در آن جاری و نسیم آرامش در آن می‌وزد، دور شده، بی‌تابی می‌کند. هیچ شهر و منظره زیبایی حتی عروس خاورمیانه لبنان نمی‌تواند به دل امام بچسبد. “صد حیف که محبوب عزیزم همراهم نیست که این منظره عالی به دل بچسبد”

امام خمینی (ره) و فرزندان

کودک، انسانی کوچک است، با همان روح و حساسیت یک انسان بزرگسال. مشکل از اینجا است که کوچکی او بر رفتار، عکس‌العمل و قضاوت‌های ما تاثیر می‌گذارد. بسیاری، کودکان را دست‌کم می‌گیرند، چرا که آنان به لحاظ ظاهری کوچک و ناتوانند. روی هم رفته این نگاه‌ها و به تبع آن قضاوت‌ها، سبب شده انسان به تنهایی نتواند مسیر کمال را برای کودکان خویش ترسیم نماید.

یکی از دانشمندان به این عجز و ناتوانی اعتراف می‌کند: “نشان دادن دورنمای زندگی ممکن نیست؛ زیرا زندگی اساساً راز نهانی است و رودخانه‌ای است که سرچشمه آن نا پیداست و در سیر تکامل آن نکته‌ها و باریکی‌های بی پایانی است که اندیشه را در آن راه نیست تا چه رسد به بیان و گفتار”.۱۶

حق این است که انسان بدون کمک و راهنمایی دین، قادر نخواهد بود که راه درست را پیش پای فرزندانشان بگذارند. گرچه علماء و دانشمندان تلاش‌های بی‌وقفه و ارزشمندی در زمینه‌ کشف دنیای کودکان و نوجوانان انجام داده‌ و راهکارهای زیادی را ارائه کرده‌اند.

امام خمینی (ره) با الهام از منبع وحی و الگوگیری از زندگی اهل‌بیت (علیهم السلام) توانسته‌ برنامه‌های جامع و کاملی برای فرزندان خویش ترسیم نماید و آن را در رفتار خود با فرزندان عملی سازد. 

ادامه دارد…

خانواده در اندیشه و سیره عملی امام خمینی بخش دو