حق معلم و آموزگار در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)

بیان و پرداختن به حق معلم در اسلام حاکی از ارزشمندی علم در این دین است. در دین اسلام، معلم و آموزگار به دلیل وظیفه علمی مهم و خطیری که بر دوش دارند از جایگاه بالایی برخوردارند. ارزش معلم و آموزگار در حدی است که شاگرد می تواند دست او را ببوسد.

بنابراین حق معلم از ارزش علم و دانش ناشی می شود و از سوی دیگر زحماتی که یک معلم در راه یاد دادن علم و دانش تحمل می کند و باعث تنویر و ارتقای افکار جامعه می شود، شایستگی پیدا می کند که با رعایت حق معلم از سوی دانش آموزان از او قدردانی شود و یادگیری علم به خوبی انجام گیرد.

امام سجاد (علیه‌ السلام) در رساله حقوق، حق معلم و آموزگار را در قبال خدمتی که انجام می دهد بیان نموده و رعایت آن را بر دانش آموزان لازم دانسته است.

متن حدیث درباره حق معلم

وَ أَمَّا حَقُّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتَّعْظِیمُ لَهُ وَ التَّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَیْهِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَیْهِ وَ الْمَعُونَهُ لَهُ عَلَى نَفْسِکَ فِیمَا لَا غِنَى بِکَ عَنْهُ مِنَ الْعِلْمِ بِأَنْ تُفَرِّغَ لَهُ عَقْلَکَ وَ تُحَضِّرَهُ فَهْمَکَ؛

وَ تُزَکِّیَ لَهُ قَلْبَکَ وَ تُجَلِّیَ لَهُ بَصَرَکَ بِتَرْکِ اللَّذَّاتِ وَ نَقْصِ الشَّهَوَاتِ وَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّکَ فِیمَا أَلْقَى إِلَیْکَ رَسُولُهُ إِلَى مَنْ لَقِیَکَ مِنْ أَهْلِ الْجَهْلِ فَلَزِمَکَ حُسْنُ التَّأْدِیَهِ عَنْهُ إِلَیْهِمْ وَ لَا تَخُنْهُ فِی تَأْدِیَهِ رِسَالَتِهِ وَ الْقِیَامِ بِهَا عَنْهُ إِذَا تَقَلَّدْتَهَا وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ.‏^[۱]

ترجمه حدیث درباره حق آموزگار

اما حق معلم و آموزگار تو این است که او را بزرگ داری و مجلس او را محترم شماری، گفته های او را خوب گوش کنی و فراگیری و به او روی آوری، او را کمک کنی تا آنچه را که از دانش و علم به آن نیازمندی به تو بیاموزد، به تو یاد بدهد که عقل و اندیشه ات را فارغ سازی و فم و زیرکی ات را به کار گیری؛

و دل را پاکیزه کنی و چشم را با ترک شهوات جلا و روشنی بخشی و بدانی که تو نسبت به آموخته هایت از او، فرستاده ای هستی نزد آنان که از دانش بی بهره اند، آموخته هایت را بابد به دیگران انتقال دهی و هرگز در این رسالتی که بر عهده گرفته ای خیانت نورزی.^[۲] و لا حول و لا قوه الا بالله.

حق معلم ناشی از جایگاه علم و دانش در اسلام

در آموزه های دین اسلام علم و دانش از جایگاه ارزشمندی برخوردار است. در قرآن و احادیث معصومان (علیهم السلام) به یادگیری و یاد دادن دانش و علم توصیه های اکیدی شده است. یکی از اهداف بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ترویج فرهنگ یادگیری در جامعه است.

قرآن کریم می فرماید: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ‏ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبینٍ ^[۳]؛ خداوند بر مومنان منت نهاد [نعمت بزرگى بخشید] هنگامى که در میان آنها، پیامبرى از خودشان برانگیخت؛ که آیات او را بر آن ها بخواند و آن ها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد؛ هر چند پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند.»

در این آیه شریفه خداوند متعال با بعثت پیامبرش بر مومنان منت گذاشته است؛ زیرا پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چند کار مهم و بزرگ را برای مردم انجام می دهد که جای منت گذاری دارد. اولین کار او خواندن آیات خداوند بر مردم است و دومین کار او تزکیه نفوس و تربیت آنان است و کار سوم تعلیم کتاب و حکمت است.

در این آیه شریفه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، معلم و آموزگار علم حقیقی و حکمت الهی است که باعث رستگاری بشر می شود. بنابراین معلم و آموزگاری که دانش و علم را بر دیگران آموزش می دهد وظیفه بزرگی بر عهده دارد و در رساله حقوق امام سجاد (علیه‌ السلام) مراد از معلم و آموزگار آن معلم و آموزگاری است که علوم نافع و سودمند را تعلیم می دهد که باعث رستگاری انسان در دنیا و آخرت می شود.

حق معلم به کسانی که دانش مضر از قبیل سحر و جادو و یا علومی که باعث انحرافات اخلاقی و اعتقادی می شود تعلق نمی گیرد زیرا آنان در زمره معلم و آموزگار قرار نمی گیرند که حقوقی داشته باشند.

ارزش علم و دانش در اسلام

علم و دانش در اسلام از جایگاهی بالا و مهمی برخودار است و معصومان (علیهم السلام) در یادگیری علم و دانش تاکید و توصیه های زیادی نموده اند.

امام صادق (علیه‌ السلام) فرمودند: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ‏ وَ تَزَیَّنُوا مَعَهُ بِالْحِلْمِ وَ الْوَقَارِ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ الْعِلْمَ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْمَ وَ لَا تَکُونُوا عُلَمَاءَ جَبَّارِینَ فَیَذْهَبَ بَاطِلُکُمْ بِحَقِّکُمْ ^[۴]؛ دانش بجویید و با آن بردبارى و وقار را زیور خود کنید و تواضع کنید براى شاگردان و استادان خود و دانشمندان جبار نباشید که باطل شما، حق شما را از میان ببرد.»

همچنین از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در ارزش یادگیری علم و دانش حدیثی نقل شده است: ‏«اطْلُبُوا الْعِلْمَ‏ وَ لَوْ بِالصِّینِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ ^[۵]؛ علم را فراگیر و لو در چین باشد زیرا فراگیری علم و دانش بر مرد و زن مسلمان فرض است.»

پی نوشت ها

[۱] . تحف العقول‏، ص ۲۶۰.

[۲] . شرح رساله حقوق امام سجاد (علیهم السلام)، ص ۲۲۱.

[۳] . سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.

[۴] . الکافی، ج۱، ص۳۶.

[۵] . روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج۱، ص۱۱.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق
3. حیدری نراق، علی محمد، شرح رساله حقوق امام سجاد (علیهم السلام)، قم، انتشارات مهدی نراقی، چ۷، ۱۳۸۶ش.
4. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم، انتشارات رضی، چ۱، ۱۳۷۵ش.
5. کلینی؛ محمد بن یعقوب‏، الکافی، مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ۴، ۱۴۰۷ق.