جشن و سرور در عید غدیر خم در عصر آل بویه

همدانی در ضمن وقایع سال ۳۵۲ گفته است که در شب پنجشنبه هیجدهم ذیحجه که شیعه آن را غدیر خم می نامند در بازارها آتش افروختند، در آن شب به همان گونه که در شبهای عید مرسوم است، دکانها تا صبح باز بود و افرادی طبل و شیپور می زدند و به زیارت کاظمین (مرقد امام کاظم و امام محمد تقی علیه السلام) رفتند و نماز عید بجا آوردند ^(۳).

مراسم عید غدیر، سالها به همین ترتیب برپا می شد. ابن جوزی در ضمن وقایع سال ۳۸۹ گفته است که شیعه در کرخ و باب الطاق بنابر عادت جاری خود در روز عید غدیر خیمه های بزرگ برپا داشتند و جامه های زیبا بر آنها آویختند و اظهار سرور کردند، در شب عید، آتش افروختند و بامداد، شتری نحر کردند ^(۴).

واکنش خشونت آمیز سنیان

سنیان با پی بردن به تاثیر اجتماعی و روانی مراسم شیعیان و بالاخره در واکنش نسبت به اقدام آنان دو مراسم یادبود بدعت نهادند آنها در مقابل مراسم عاشورا، هیجدهم محرم روز قتل مصعب بن زبیر را عزا گرفتند و به زیارت قبرش در «مسکن » رفتند ^(۵). و در مقابل عید غدیر (هیجدهم ذیحجه) نیز روز بیست و هشتم ذیحجه را که سالگرد روز ورود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و ابوبکر در غار بود، به عنوان «یوم الغار» عید گرفتند و این نخستین بار در روز جمعه چهار روز به آخر ذیحجه ۳۸۹ بود ^(۶).

این مراسم (عید یا عزا) خالی از برخوردی بین شیعه و سنی برگزار نمی شد، تا آنجا که حکام قدرتمند گاهی از برپایی آن جلوگیری می کردند ^(۷).

ابن کثیر حنبلی در این باره گفته است که در سال ۳۸۹ شیعه در نظر گرفتند مراسم آذین بندی را که در عید غدیر که روز هیجدهم ذیحجه است، بپا دارند جمعی از نادانان منسوب به تسنن به مقابله و معارضه با شیعه برخاستند و ادعا کردند که در چنین روزی پیغمبرصلی الله علیه وآله و ابوبکر در غار ثور محاصره شدند این نیز نادانی دیگری از این گروه است زیرا رفتن پیامبرصلی الله علیه وآله و ابوبکر در غار ثور در اوایل ماه ربیع الاول سال اول هجری بود همچنین به مناسبت این که شیعه در روز عاشورا، ماتم بپا می دارند و بر حسین علیه السلام محزون می شوند، جمعی دیگر از اهل سنت با ایشان معارضه کردند و گفتند روز دوازدهم محرم روز قتل مصعب بن زبیر است و به همانگونه که شیعه بر حسین علیه السلام عزاداری می کنند و به زیارت قبر او می روند، آنها نیز برای مصعب ماتم بپا داشتند و به زیارت قبر او می رفتند ^(۸).

این مراسم تحریک آمیز، نشانه قدرت نمائی و کشمکشهای رقابت آمیز آنان بود.

ابن جوزی در ضمن وقایع سال ۴۴۹ گفته است که در این سال اهل سنت به خانه ابوجعفر طوسی (شیخ طوسی از بزرگترین علمای شیعه در قرن پنجم) در کرخ حمله بردند و کتاب ها و یادداشت های او و منبری که هنگام تدریس بر روی آن می نشست، همه را سوزانیدند ^(۹).

ابن اثیر در ضمن وقایع سال ۳۶۳ گوید: فتنه بزرگی میان سنی و شیعه برخاست اهل محله سوق الطعام که سنی مذهب بودند، زنی را سوار شتری کردند و او را عایشه نامیدند، یکی از آنان خود را طلحه و دیگری خود را زبیر نامید، این گروه با گروه دیگر به جنگ پرداختند و می گفتند: با اصحاب علی بن ابیطالب جنگ می کنیم ^(۱۰).

معلوم است که آنها جنگ جمل را نمایش می دادند و بدین وسیله با شیعه معارضه می کردند شاید، شیعیان کرخ شبیه واقعه کربلا را ساخته بودند و اهل سوق الطعام در مقام معارضه جنگ جمل را به نمایش گذاشته بودند.

از سال ۳۵۲ مراسم سوگواری بر امام حسین علیه السلام در روز عاشورا آشکارا انجام می یافت و این مراسم تا انقراض آل بویه مخصوصا در محله کرخ بغداد در اغلب سالها برقرار می شد و نوعا واکنش خشونت آمیز سنیان به ویژه حنابله را برمی انگیخت بدین ترتیب که شیعیان، دسته جمعی بیرون می آمدند و مشغول عزاداری می شدند، اهل سنت هم برای معارضه با شیعه، در کوچه و بازار به راه می افتادند دو دسته به یکدیگر می رسیدند و به زد و خود می پرداختند و جمعی از طرفین کشته و زخمی می شدند.

این اختلاف و نزاع اختصاص به عاشورا نداشت، بلکه گاهی به هنگام بپا شدن مراسم عید غدیر از طرف شیعه، نیز زد و خورد میان دو طرف رخ می داد از جمله در سال ۳۷۱ در نزاعی که در عید غدیر میان سنی و شیعه رخ داد، گروه کثیری از طرفین کشته شدند ^(۱۱).

اختلاف و نزاع میان سنی و شیعه در مواقع دیگر نیز بروز می کرد در سال ۴۴۳ اختلاف شدیدی در میان فریقین پیدا شد در آن سال، شیعه عقاید خود را آشکارا ابراز داشتند و قسمتی از عقاید خود را بر در و دیوار نوشتند، اهل سنت ساکت ننشسته به مبارزه برخاستند، خلیفه القائم، نقیب آل عباس و آل علی را برای کشف حقیقت فرستاد آن دو پس از بررسی به سود شیعه رای دادند، لیکن زد و خورد، ادامه یافت. اهل سنت به حرم کاظمین و همچنین به قبور آل بویه که در آنجا بود، حمله بردند و خانه های فقهای شیعه را آتش زدند و جنایاتی کردند که چون به گوش امیر موصل، که خود و یارانش شیعه بودند، رسید، نام خلیفه را از خطبه انداخت در سال ۴۴۵ نیز دوباره اختلاف شدت پیدا کرد و زد و خورد شدید میان طرفین اتفاق افتاد ^(۱۲).

البته ناگفته نماند که اختلافات مذهبی به سنی و شیعه اختصاص نداشت، بلکه در میان فرق اهل تسنن نیز زد و خوردهای خونینی، جریان می یافت در بغداد میان شافعیان و حنبلیان و اشاعره زد و خورد برپا می شده است ^(۱۳).

غرض، مهمترین توفیق شیعیان در عهد آل بویه اجازه تظاهر علنی به عقایدشان، بدون نیاز به «تقیه » بود در این دوره تشیع امامی، بی آنکه مذهب رسمی حکومت اسلامی شود، مرسوم شد و اشخاص با فرهنگی از جمله بازرگانان و دولتمندان ساکن در محله کرخ و دارالحکومه و حتی در داخل محدوده دارالخلافه را به خود جذب کرد، تشیع امامی، یاور سایر مذاهب شیعی نیز بود، از جمله فرقه اسماعیلیه که در این دوران شخصیت های ممتازی را شیفته خود کرده بود» ^(۱۴).

آل بویه و سیاست آشتی اعتقادی

آل بویه با این که خود شیعه بودند، و ترویج رسوم شیعه را وظیفه خود می دانستند، ولی طرفدار وحدت و اتحاد مسلمین بودند و از خصومتهای مذهبی به شدت جلوگیری می کردند به خصوص عضدالدوله که با اقتدار بیشتری حکومت می کرد، بغداد کمتر دچار آشوب بود. وی مانع وعظ و خطابه واعظان (قصاص) هر دو فرقه شد و حتی علویان صاحب نفوذ را که اختلافات مذهبی را تشدید می کردند، به فارس تبعید کرد. کوشش های عضدالدوله برای آشتی مذهبی در کوششی شکل گرفت که او برای یکی کردن خاندان هاشمی و آل بویه از راه مزاوجت اختیار کرد ^(۱۵).

و برای جلب توجه اهل سنت ابوبکر باقلانی متکلم سنی و اشعری مذهب معروف را برای تعلیم دادن به پسرش به شیراز دعوت نمود ^(۱۶). و بعضی خبرها حاکی از این است که عضدالدوله برای جلب توجه سنی ها، بعضی از اعمال و عقاید اهل سنت را به شیعه تحمیل می کرد و به همین لحاظ، شیعیان قم و کوفه را تهدید کرد اگر «صلاه التراویح » ^(۱۷) را بجا نیاورند با آنان چون کفار رفتار خواهد شد.

و از طرف دیگر عضدالدوله با مرمت و نوسازی مرقد مطهر امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نجف و امام حسین علیه السلام در کربلا تمایلات شیعی خود را ابراز کرد ^(۱۸).

سلاطین آل بویه، اهل سنت را به هیچ گونه از اعمال مذهبی جلوگیری نمی کرد و بلکه در پاره ای از موارد، در انجام آن اعمال، آنها را یاری می کردند.

بنا به نوشته ابن جوزی چون معزالدوله وارد بغداد شد سه تن از قاریان قرآن را که در آن زمان از لحاظ حسن قرائت بی نظیر بودند، به نامهای: ابوالحسن بن الرفاء و ابو عبدالله بن الدجاجی و ابو عبدالله بن البهلول معین نمود تا برای اهل نت به نوبت نماز تراویح بخوانند ^(۱۹). درحالی که نماز تراویح از آداب اهل سنت و در شبهای ماه مبارک رمضان و احیانا شبهای دیگر است.

به طور کلی روابط آل بویه با اهل سنت خوب بود و در نزاعها و زد و خوردهایی که در روزهای عاشورا و عید غدیر و یامواقع دیگر میان سنی و شیعه رخ می داد، مداخله ای نداشتند و خود را بی طرف نشان می دادند و پیوسته برای برطرف شدن اختلافات کوشش می کردند. با همت عضدالدوله، دشمنی ها از میان رفت و دو فرقه به اتفاق یکدیگر در زیارتگاه ها و مساجد حاضر می شدند.

از جمله در سال ۴۴۲ در اول ماه ذیحجه مردم در نظر گرفتند به زیارت قبر امام حسین علیه السلام در کربلا و مرقد امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف بروند. مردم محله «نهر الدجاج » در بغداد و محله کرخ، با پرچمهای رنگارنگ بیرون آمدند، سنی و شیعه در کنار یکدیگر به طرف مسجد جامع حرکت کردند در آنجا اهالی محله باب الشام و کوچه دارالرقیق با پرچمهای خود به ایشان رسیدند، آنگاه همه باهم درحالی که علم ها در جلو ایشان حرکت داده می شد، برگشتند عبور همه از محله کرخ بود، مردم آن ناحیه در جلو ایشان، پول نثار کردند اهل سنت و ترکان باهم به زیارت رفتند و چنین امری تا آن زمان سابقه نداشت. در همین سال سنی و شیعه باهم آشتی و توافق کرده بودند در نتیجه این توافق، شیعه در حرم کاظمین در اذان، «حی علی خیرالعمل » و مؤذنان اهل تسنن در مسجد عتیق و مسجد بزازان (در اذان صبح) جمله «الصلاه خیر من النوم » گفتند. هر دو فرقه با یکدیگر آمیزش و رفت و آمد کردند و به اتفاق به زیارت قبر امام حسین و حضرت علی علیه السلام رفتند ^(۲۰).

اما متاسفانه عمر این وحدت و آشتی بسیار کوتاه بود زیرا کینه هایی که طرفین از یکدیگر به دل داشتند، از بین نرفته بود و مثل آتشی که زیر خاکستر پنهان شده باشد، و با وزیدن باد مختصر می توانست آتش را شعله ور سازد در اول صفر سال ۴۴۳ درست دو ماه بعد از آشتی، دوباره اختلاف و نزاع شروع شد.

از سیاق سخن ابن جوزی معلوم می شود این بار اختلاف از آنجا ناشی شد که شیعیان کرخ به دیوارها نوشتند: «علی خیر البشر» اهل تسنن این جمله را انکار کردند و مدعی شدند که آنچه شیعه ها به دیوارها نوشته اند، چنین بوده است: «محمد و علی خیرالبشر فمن رضی فقد شکر و من ابی فقد کفر» . شیعه ها سخن آنان را نپذیرفتند و بدین جهت فتنه و زد و خورد آغاز گشت و اهل محله باب الشعیر از بردن آب به محله کرخ مانع شدند و نهر عیسی را به روی آنها بستند. مردم کرخ به شدت به مضیقه افتادند دکانها بسته شد و زندگی مردم متوقف گردید، جمعی از جوانان کرخ شبانه به دجله رفتند و تعدادی مشک از آب پر کردند و به محله خود آوردند و در ظرفهای بزرگ ریختند و آن ظرفها را در بازارها نصب کردند و آب را با کلاب آمیختند، سپس فریاد برآوردند که آب سبیل یعنی در راه خدا مجانی.

سرانجام در اثر فشار اهل سنت، شیعه ها مجبور شدند آن نوشته را پاک کنند و اهل تسنن به آن هم قانع نشدند گفتند آجر و سنگی که آن جمله بر آن نوشته شده باید کنده شود و شیعه از گفتن جمله حی علی خیرالعمل خودداری نمایند.

ابن جوزی پس از شرح سخت گیری ها و کشتارهایی که در این جریان نسبت به شیعه اعمال و حملات وحشیانه ای که به ضریح کاظمین شد، می گوید: در روز جمعه ده روز از ماه ربیع الآخر مانده در مسجد جامع براثا، خطبه خوانده شد و جمله حی علی خیرالعمل از اذان حذف گردید و خطیب موقع خطبه خواندن، مانند اهل سنت (با شمشیر) به منبر کوبید و نام عباس را در خطبه ذکر کرد ^(۲۱).

در سال ۴۴۴ باز زد و خورد میان اهل محله کرخ و محله قلایین (قلبه فروشان) شروع گردید و مغازه ها به آتش کشیده شد و شیعه ها در مساجد خود جمله «محمد و علی خیرالبشر» رانوشتند و در اذان، حی علی خیرالعمل گفتند ^(۲۲).

این حوادث و جریانات، سالها تکرار شد و بارها محله کرخ بغداد غارت و طعمه حریق گردید ظاهرا فقط عضدالدوله بود که با دست زدن به اقداماتی جدی موقتا از این سیر نزولی جلوگیری کرد او فتنه گران را تبعید و مجرمان را تنبیه کرد، حکومتی مقتدر برقرار ساخت.

خلاصه این که آل بویه، هرگز در پی آن نبودند که شیعیان را به جان سنی ها بیندازند زیرا از هر دو فرقه کسانی در لشکریان خود داشتند، بلکه قصد آنان بیشتر این بود که نوعی حکومت مشترک شیعی و عباسی برپا کنند که شیعیان را از الزام «تقیه » برهانند و برای آنان نیز مانند سنیها سازمانی رسمی فراهم کنند. اساسا آل بویه دنباله همان امری را گرفتند که از زمان مامون آرزوی بسیاری از خلفای عباسی بود.

آل بویه گمان می کردند که بدینسان پشتیبانی استوار برای خود فراهم می کنند بی آنکه باقی مردم را از خود برنجانند ^(۲۳).

پی نوشت ها:

۱) تکمله همدانی: ص ۱۸۷- ۱۸۳٫

۲) همان مدرک.

۳) تکمله همدانی: ص ۱۸۷- ۱۸۳٫

۴) المنتظم: ج ۷، ص ۲۰۶٫

۵) کتاب الوزراء: ص ۳۷۱٫

۶) ابن جوزی: ج ۷، ص ۲۰۶

۷) کتاب الوزراء: ص ۴۸۲- ابن اثیر: ج ۹، ص ۱۸۴٫

۸) البدایه والنهایه: ج ۱۱، ص ۳۲۶- ۳۲۵٫

۹) المنتظم: ج ۸، ص ۱۷۹٫

۱۰) ابن اثیر، الکامل: ج ۷، ص ۵۱٫

۱۱) ابن کثیر: ج ۱۱، ص ۳۰۹٫

۱۲) ابن خلدون: ج ۴، ص ۴۹۰٫

۱۳) المنتظم: ج ۸، ص ۱۶۳٫

۱۴) احیای فرهنگی در عهد آل بویه: ص ۸۲٫

۱۵) احیای فرهنگی در عهد آل بویه: ص ۸۱٫

۱۶) همان: ص ۸۲٫

۱۷) نمازی که سنیها در شبهای ماه رمضان می خوانند و این نماز در نظر شیعه بدعت است (وسائل: ج ۵، ص ۱۹۱) .

۱۸) همان.

۱۹) المنتظم: ج ۷، ص ۲۲۸٫

۲۰) ابن جوزی: ج ۸، ص ۱۴۶- ۱۴۵٫

۲۱) المنتظم: ج ۸، ص ۱۵۰- ۱۴۹٫

۲۲) همان: ص ۱۵۴٫

۲۳) دانشنامه ایران و اسلام: ج ۱، ص ۱۵۶٫

منبع :الهامی، داود؛ماهنامه مکتب اسلام ۱۳۷۹ شماره ۹