اهمیت احترام تکریم و اطاعت از والدین در قرآن و روایات

جایگاه والدین از منظر قرآن و معصومین علیهم السلام

اصالت و اهمیت تکریم

به طور کلی تکریم و احترام گذاری در حوزه کنش های ارتباطی، از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است و اساسا انسان های بی احترام، از تشکیل اجتماع ناتوانند. از این رو، احترام متقابل به عنوان عنصر و مولفه اصلی در ایجاد و شکل گیری جامعه، دارای جایگاه و اهمیت خاصی است. با حفظ حریم ها و حرمت هاست که زمینه تعامل سازنده و مثبت میان دو شخص فراهم می شود.

آنچه مسلم است هر شخص، دارای شخصیت، اندیشه، خواسته، منافع و نیازهای مستقل و جداگانه ای است و گاه این تفاوت ها خود، عامل مهمی برای اختلاف و جدایی میان آحاد افراد جامعه است. از این رو برخی از اندیشمندان همچون استاد شهید مرتضی مطهری بر این باورند که اصل، در میان انسان ها اختلاف است و تنها با بهره گیری از اصولی انسانی، می توان آن را به اتحاد تبدیل کرد.

والدین در کلام خدا

پدر و مادر نیز به عنوان دو انسان فداکار و زحمتکش که تمام بار مسئولیت های مربوط به تربیت فرزند را بر دوش دارند، علاوه بر شایستگی تکریم و احترام در جوامع بشری، در نزد خداوند نیز از جایگاه منحصر به فردی برخوردار هستند به طوری که در چندین آیه قرآن کریم، بر لزوم اطاعت و تکریم آنها فرمان داده شده است و ذات باری تعالی نام آنان را در ردیف نام خود قرار داده و بر رعایت مقام و منزلت آنها تأکید نموده است.

اهمّیت این بحث به اندازه ای است که خداوند متعال در بیش از ۲۳ آیه در قرآن مجید، صراحتا و یا به طور ضمنی، فرزندان را به احسان و نیکی نسبت به پدر و مادر، امر نموده است:

۱-وَ قَضی رَبُّک اَلاّ تَعْبُدُوا اِلاّ اِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ اِحْسانا (۱) «و پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر، نیکی کنید».
خداوند متعال در این آیه شریفه، بعد از اصل توحید (که از اساسی ترین اصول اسلام است)، به یکی دیگر از تعلیمات انبیاء (علیهم السلام) یعنی نیکی به پدر و مادر، اشاره می کند.

۲-وَ وَصَّینَا الاِنْسانَ بِوالِدَیهِ حُسْنا (۲) «و ما به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند».

۳-و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه (۳) «و بال های تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر».

۴-الا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً (۴) «چیزى را با او شریک نکنید و به پدر و مادر نیکى کنید».

همان طور که ملاحظه می شود، احسان و تکریم به پدر و مادر، یک قانون کلی و فراگیر الهی برای تمام انسان هاست و مخصوص به دسته یا گروه خاصی نیست.

والدین در کلام معصومان (علیهم السلام)

در بسیاری از بیانات گهربار پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام)، در مورد نیکی به والدین سفارش شده است:

۱-پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: نظر الولد الی والدیه حبّا لهما عباده (۵) «نگاه با محبّت و دوستانه به پدر و مادر، عبادت است».

۲-رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: رحم اللّه امرءً أعان والده علی برّه (۶) «خداوند، رحمت کند کسی را که پدرش را بر نیکی، کمک کند».

۳-امام باقر (علیه السلام) از پبامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل فرمودند که: ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنه توجد ممن سیرع الف عام و لا یجدها عاق (۷) «از عاق پدر و مادر بترسید زیرا بوى بهشت از هزار سال راه به مشام می رسد؛ اما هیچگاه به کسانى که مورد خشم پدر و مادر هستند نخواهد رسید».

۴-امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: مَنْ نَظَر الی أبَویه نَظَرَ ماقتٍ و هُما ظالمانِ لَهُ، لم یَقبَلِ اللهُ لَهُ صلاهً (۸) «هر کس به پدر و مادر خویش نگاه خشمگین افکند، هر چند آنان به او ستم کرده باشند خداوند نمازش را نمی پذیرد».

۵-از امام باقر (علیه السلام) روایت شده است: ان العبد لیکون باراً بوالدیه فى حیاتهما ثم یموتان فلا یقصى عنهما دینهما و لا یستغفر لهما فیکتبه اللَّه عاقاً و انه لیکون عاقا لهما فى حیاتهما غیر بار بهما فاذا ماتا قضى دینهما و استغفر لهما فیکتبه اللَّه باراً (۹)

هر آینه کسى که نسبت به پدر و مادر خود نیکوکار بوده، پس از مرگ آنها، دین آنان را ادا نمی کند و براى آنان استغفار نمی نماید پس خداوند او را در شمار آزاردهندگان قرار می دهد. و بسا که کسى آزار دهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیکى نمی ‏‌کرده است ولى پس از مرگ آنها، دین آنها را ادا کرده و برایشان استغفار نموده است پس خداوند او را در شمار نیکى کنندگان به والدین قرار می ‏دهد».

گستره و قلمرو اطاعت از والدین

پرسش مهمی که در اینجا ممکن است به ذهن آید این است که جلب رضایت والدین، تا چه حد و تا کجا لازم است؟ در این مورد، باید متذکر شد که رضایت والدین و فرمانبری از آنها، به طور نامحدود و بی حد و حصر نیست بلکه این امر تا بدانجاست که اطاعت از والدین، تقابل و تضادی با اطاعت خداوند نداشته باشد.

به بیانی دیگر، احسان به والدین و تکریم آنان، تا آنجا لازم است که اگر آنان بر دینی غیر از دین مبین اسلام بودند، بنا بر نص صریح قرآن و روایات، باز مجاز نیستیم که ترک احسان کنیم و موظفیم در امور دنیوی، مطیع آنها باشیم. اما در مسائل دینی و مذهبی، اگر اطاعت و فرمان پدر و مادر، مخالف فرمان خدا و رسولش باشد، در این صورت، اطاعت از آنان لازم نیست.

در آموزه های اسلامی، اطاعت از والدین، زیر مجموعه و تحت الشعاع اطاعت از پروردگار بر شمرده شده است. در حدیث وارد شده که لا طاعه لمخلوق فی معصیه الخالق (۱۰) «طاعت هیچ آفریده ای از رهگذر نافرمانی آفریدگار، معقول و جایز نیست».

در حقیقت، ما مجاز نیستیم که اطاعت از غیر خدا را بر اطاعت از خدا ترجیح دهیم. خداوند متعال در قرآن مجید، به صراحت ما را از اطاعت کورکورانه و چشم و گوش بسته از پدران و نیاکان، بر حذر می دارد و می فرماید:

یا اَیهَا الَّذینَ امَنُوا لا تَتَّخِذُوا ابائَکمْ وَ اِخْوانَکمْ اَوْلِیاءَ اِنِ اسْتَحَبُّوا الْکفْرَ عَلَی الاْیمانِ وَ مَنْ یتَوَلَّهُمْ مِنْکمْ فَأولئِک هُمُ الظّالِمُونَ (۱۱) «ای اهل ایمان! شما پدران و برادران خود را نباید دوست بدارید اگر آنها کفر را بر ایمان ترجیح دهند؛ و هر کس از شما آنان را دوست بدارد، بی شک، ستمکار است».

نکته آخر این که شایسته است فرزند، در برابر احسان خویش به پدر و مادرش، منتظر پاداشی نباشد و حتی اگر آنان با وی، خشونت و تندی نمودند، از آنان نرنجد. فراموش نکنیم که نادیده گرفتن و بی احترامی به ایشان، در این دنیا موجب می شود تا شخص، گرفتار مصیبت ها و بلایا گردد و خیر و برکت از زندگی او رخت بر بندد و در آخرت نیز خوار و ذلیل شود.

پی نوشت ها

۱-اسراء (۱۷)؛ آیه۲۳
۲- عنکبوت (۲۹)؛ آیه۸
۳- اسراء (۱۷)؛آیه۲۴
۴-انعام (۶)؛ آیه۱۵۱
۵-علامه مجلسی؛ بحارالأنوار؛ ج۷۱؛ ص۸۱
۶-همان؛ ص۶۵٫
۷-همان؛ ج۷۴؛ ص۶۲
۸-شیخ کلینی؛ اصول کافی؛ ج ۴؛ ص۵۰
۹-فیض کاشانی، المحجه البیضاء؛ ج ۳؛ ص۴۴۱
۱۰- نهج البلاغه (شیخ محمد عبده)؛ حکمت۱۶۵
۱۱- توبه (۹)؛ آیه۲۳

منبع: راسخون