جایگاه و مقام پدر و مادر-بخش اول

جایگاه پدر و مادر در نزد خداوند

همه انسان ها، در هر رتبه و شرایطی، مدیون والدین خویش هستند، لذا احترام به والدین، حقی است انسانی نه فقط اسلامی؛ حتی به والدینی که کافر باشند، هم باید احسان کرد. احسان و تکریم به پدر و مادر از جایگاه بسیار بلندی برخوردار است و خداوند همواره پس از بیان حکم وجوب پرستش خویش، به احترام و تکریم پدر و مادر اشاره کرده و حکم می کند:

«و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا الله و بالوالدین احساناً»؛ و هنگامی که از بنی اسرائیل پیمان و عهد گرفتیم، که جز خدا را نپرستند و به پدر و مادر احترام گذارند و احسان و نیکی کنند.

قرآن در این آیه، احسان به پدر و مادر را به عنوان پیمان خداوند با بنی اسرائیل یاد کرده است. همچنین در چهار مورد دیگر از جمله در سوره اسراء آیه ۲۳ هنگامی که خداوند به مردمان فرمان می دهد که تنها او را بپرستند، بی درنگ حکم و فرمان احسان و نیکی به پدر و مادر را مطرح می سازد که بیانگر میزان اهمیت و جایگاه احسان به پدر و مادر در پیشگاه خداوند است.

به این معنا که پرستش خدای یگانه و احسان به والدین، در کنار هم آمده تا مردمان از جایگاه پدر و مادر آگاه شوند. اگر خداوند به عنوان آفریدگار و پروردگار می بایست پرستش شود، پدر و مادر نیز به عنوان واسطه فیض وجود و نعمت های خداوندی بر انسان، باید مورد احترام و احسان قرار گیرند.

از این رو خداوند امور چندی را که می تواند نسبت به خویش و پدر و مادر به جا آورده شود در کنار هم می آورد. به سخن دیگر اگر عبودیت و پرستش کسی غیر از خدا جایز بود آن شخص همان والدین هستند و از آن جایی که چنین امری کفر و شرک است، خداوند فرمان می دهد که به جای پرستش ایشان در حق آنان احسان شود. احسان، برترین حالتی است که پس از پرستش می توان تصور کرد.

به این معنا که احسان مرتبه دوم پرستش است و اگر پرستشی به غیر خدا جایز بوده حکم به آن می شد و چون امکان پذیر نیست مرتبه دوم آن مورد تاکید قرار گرفته است. امور دیگری که جایز است انسان هم نسبت به خدا و هم غیر خدا به جا آورد، خداوند در آیات قرآنی به آنها فرمان داده و از مردمان خواسته است تا آنها را انجام دهند. از این رو در آیه ۱۴ سوره لقمان فرمان می دهد:

ان اشکر لی و لوالدیک؛ از من و پدر و مادرت سپاسگزاری کنید.

امام رضا (علیه السلام) در این باره می فرماید: «خدا امر فرموده به شکرگذاری از خودش و برای والدین، پس اگر کسی والدین را شکر نکند، خدا را هم شکر نمی کند».

برخی از مفسران باتوجه به نکره بودن احسان در آیه ۲۳ سوره اسراء بر این باورند که نکره آوردن به معنای آن است که فرزندان می بایست در همه امور در حق آنان مراعات احسان را بکنند و چیزی را فروگذار نکنند.

این حکم قرآنی اختصاصی به مومنان نداشته و همه انسان ها را در بر می گیرد. قرآن به این شیوه دیگرانی را که ایمان به قرآن و خدا ندارند تشویق می کند که حداقل در حق پدر و مادر خویش به حکم وظیفه انسانی، احسان و احترام بگذارند.

امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: مو سی بن عمران (علیه السلام) در مناجات خود به خدا وند متعال عرض کرد: «مرا سفارش و مو عظه کن» خداوند متعال سه بار به او فرموند: «اوصیک بی؛ تو را به (ارتباط و یاد) خودم سفارش می کنم».

مو سی (علیه السلام) عرض کرد: باز مرا مو عظه کن، خداوند متعال دو بار به او فرمود: «اوصیک بامّک» تو را به نیکی به مادرت سفارش می کنم» و یک بار فرمود: «تو را به نیکی به پدرت سفارش می نمایم». بعضی از دانشمندان از این عبارت چنین استفاده کرده اند که اگر نیکی به پدر و مادر را سه بخش کنیم، دو بخش آن از آن مادر است.

روش های احسان و تکریم والدین

احسان و احترام به پدر و مادر با توجه به سنت ها و فرهنگ ها متفاوت است ولی اصولی انسانی است که می توان در همه جا آن را یافت و بدان پای بند بود، که عبارتند از:

۱-  برخورد پسندیده بر اساس عرف هر جامعه و به کارگیری واژگان زیبا و شیوا

۲-  تواضع و فروتنی

۳-  مهربانی و محبت

۴-  دعای خیر کردن برای ایشان

۵-  تشکر و سپاسگزاری از زحمات ایشان

۶-  آنان را به اسم صدا نزند و جلوتر از آنان راه نرود.

مردی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سوال کرد، حق پدر بر فرزندش چیست؟ حضرت فرمودند: «پدرش را با اسم صدا نزند و جلو او راه نرود و قبل از او ننشیند و باعث دشنام او نشود».

روزی امام صادق (علیه السلام) در حال گذر از مسیری بودند که ناگهان دیدند، فرزندی با غرور و تکبر به فاصله سه قدم از پدر خود جلوتر می رود حضرت که این صحنه را دیدند خود را به سرعت به جوان رساندند و فرمودند: ای فرزند! به اندازه سه قدم که با غرور جلوتر از پدر خود گام بر داشتی، بدان که خداوند سی سال از عمرت را کوتاه کرد.

مولای متقیان حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: «به احترام پدر و معلمت از جای برخیز، اگر چه پادشاه باشی».

حجت الاسلام والمسلمین جمی امام جمعه آبادان نقل می کرد:

«یکبار محضر حضرت امام خمینی (ره) در جماران رسیدیم، یکی از مسئولین مملکتی برای انجام کارهای جاری به خدمت امام رسید، پدر سالخورده اش نیز همراهش بود، وقتی که می خواست حضور امام (ره) برسد، خودش جلوتر از پدر حرکت کرد، پس از تشرف به خدمت امام، پدرش را معرفی کرد، امام نگاهی به آن مسئول نمود و فرمود: «این آقا پدر شما هستند؟» عرض کرد: آری، امام فرمودند: «پس چرا جلو وی راه افتاده ای و وارد شدی؟»

به این ترتیب مقام ارجمند پدری را گوشزد کرده و درس بزرگ احترام به پدر را به ما آموخت».

۷-  پرهیز از اذیت و آزار والدین

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «نفرین و نفرین شده است کسی که پدر و مادرش را بزند، نفرین و نفرین شده است کسی که پدر و مادرش را آزار دهد». و در جای دیگر می فرمایند: «بزرگترین گناهان شرک به خدا و آزار دادن پدر و مادر است» و در همین رابطه امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: «آزار‌دهنده پدر و مادر، وارد بهشت نمی شود».

۸-  دوری از تندی و درشت گویی حتی به کار نبردن واژه«اف»

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: اگر چیزی کمتر از ” اف ” وجود داشت، خدا از آن نهی می کرد و این حداقل مخالفت و بی احترامی نسبت به پدر و مادر است و منظور از این جمله، نظر تند و غضب آلود به پدر و مادر کردن می باشد.

اطاعت کامل از پدر و مادر، امری است که قرآن بدان فرمان داده و تنها موردی که استثنا شده و شخص می تواند از دستور پدر و مادر اطاعت نکند و با حفظ احترام ایشان از آن سرپیچی کند، دستور آنها به کفر خداست که در این مورد می توان از حکم و فرمانشان اطاعت نکرد. اما در همه موارد دیگر می بایست از ایشان اطاعت کرد و فرمان برد.

در روایت اهل بیت (علیهم السلام) احترام به پدر و مادر و احسان به ایشان، به معنای برخورد نیکو و رسیدگی به نیازهای آنان پیش از درخواست و ابراز قول کریم به معنای طلب مغفرت آمده است.

تعبیر جناح الذل نیز نگاه با رافت و رحمت و دوری از نگاه های تیز و تند و بلند نکردن صدا و بالا نبردن دست و پیش نیفتادن از آنان معنا شده است. بر جای بلند و برتر نشاندن از دیگر روش های تکریم و احسان به پدر و مادر و احترام نهادن به آنان است که از آیه ۱۰ سوره یوسف می توان آن را به دست آورد.

جایگاه و مقام والدین در کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: خداوند با خشنودی والدین خشنود می شود و با خشمگین شدن والدین خشمگین می گردد و این نشان دهنده توجه و عنایت ویژه پروردگار نسبت به مقام و منزلت والدین می باشد.

همچنین پیامبر بزرگوار و عظیم الشان اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره رفتار خداپسندانه با والدین می فرماید: هر که روز را آغاز کند و در کار پدر و مادر خویش مطیع خدا باشد [و چنان که خدا می پسندد با ایشان رفتار کند]، دو در بهشت بر او گشوده باشد.

و نیز رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره پیامد ناسپاسی پدر و مادر فرموده است: چهار کس را خداوند به بهشت در نیاورد و از نعیم آن به وی نچشاند: شراب خوار، رباخوار، آن کس که مال یتیم به ناحق خورد، آن کس که پدر و مادر از او ناخشنود باشند.

ایشان در حدیثی دیگر «دو چیز را خداوند در این جهان کیفر می دهد: تعدی [ستم به دیگری] و ناسپاسی با پدر و مادر» و باز پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رافت و رحمت، از عشق به مادر چنین می فرماید: «هر که پیشانی مادر خویش را ببوسد، از آتش جهنم مصون شود».

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره قطع رابطه با پدر می گوید: «دوستی پدر خویش را حفظ کن و رشته آن را قطع نکن؛ زیرا [در این صورت] خداوند نور تو را خاموش می کند».

همچنین می فرماید: «هر که از روی مهربانی به چهره پدر و مادر خویش نگاه کند، خدا به پاداش آن، برای وی حج مقبول نیکویی رقم می زند».

رفتار فرزندان در آخر الزمان

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «یأتی علی النّاس زمانٌ، یجفوُا الرّجلُ والدیه و یبرُّ صدیقه»؛ برای مردم روزگاری می رسد که، فرزند‌ (انسان ) به پدر و مادرش جفا می کند، ولی با دوستانش از راه وفا و صفا وارد می شود.

البته این افراد بدانند، که امام زمان (عجل الله الفرجه) از ایشان راضی نیست.

ادامه دارد…