تفسیر در قرون میانی

طی قرن۶ و ۷ ق ، کوشش هایی برای جمع آوری تفسیرهای مأثور شده است . محمد بن مؤمن شیرازی ، دراواسط قرن ۶ ق ، مجموعه ای دوازده تفسیرر ، ا باهم جمع کرد (ابن طاووس ، الطرائف ، ج ۱، ص ۴۲۹ ؛ حسکانی ، ج ۲ ، ص ۴۸۴ ، اگرچه نمی توان دربارۀ مذهب محمد بن مؤمن شیرازی با قطعیت سخن گفت ، تفسیر او به سبب محدود بودن به آیات مربوط به اهل بیت (ع) مورد توجه نویسندگان امامی قرار گرفت (ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، ص ۱۵۳ ؛ منتجب الدین ، فهرست ، ص ۱۶۵ ؛قزوینی رازی ، ص ۲۱۲) . در این جا باید به تفسیر خازن یا لباب التأویل هم اشاره کرد که گزینش و تلخیص است ازمعالم التزیل بغوی ودرآن اسانید حدف شده است . درهمین عصر می توان به متشابه القرآن البوالبقا عکبری نیزاشاره کرد ، اما ازمهم ترین وقایع این عصر حرکتی درمحافل امامی بود که درقالب تفاسیر کلامی روی نمود . نمونۀ شاخص این گونه درقرن ۶ ق کتاب متشابه القرآن ابن شهر آشوب ، عالم متکلم ، است که آیات مورد نزاع را با صبغۀ کلامی به صورت موضوعی تفسیرکرده است . ابن شهر آشوب دراین تفسیر ازمجموعه ای ازتفاسیر متقدم منقول ازصحابه وتابعان ونیز ازتفاسیر معتزلی بهره برده (مثلاً ج ، ص ۲ ، ۴ ، ۱۹) .

به طور کلی ، قرن ق دوره ای تعیین کننده در تفسیر نویسی امامی بود وبخش مهمی از تفاسیر امامی این قرن را عالمان مکتب متکلمان خراسان نگاشته اند وتا اندازه ای تحت تأثیرافکارشیخ طوسی نیز قرار . یکی از موضوعات مورد توجه در مطالعات دینی در این شاخه از مکتب متکلمان تفسیر قرآن بوده است (پاکتچی ، مکاتب فقه امامی ، ص ۱۰۰) . ازمهم ترین گام ها در این شاخه تألیف کتاب التنویر فی

التفسیر محمد بن حسین فتال نیشابوری (- ۵۰۸ ق) است (ابن شهر آشوب ، معالم ، ص ۱۱۶ ؛ قزوینی رازی ، ص ۲۱۲ ، ۲۶۳ که هم زمان با معالم التنزیل بغوی تألیف  شده است . التنویر فتال نیشابوری از مأخذ مهم ابن شهر آشوب بوده وبارها بدان استفاده کرده است (مثلاً ابن شهر آشوب ، مناقب ، ج ۲ ، ص ۷۱، ۱۵۳) .

ازدیگر شخصیت های کلیدی باید ازفضل به حسن طبرسی وکتاب های مجمع البیان وجمع الجوامع او یاد کرد که درادامه تأثیرات پسینی مکتب شیخ طوسی به ثمرنشسته ، روض الجنان ابوالفتوح رازی است که درادامه به تفصیل بدان می پردازیم . در رده های پایین تروکم شناختۀ آن عصر باید تفسیر ضیاء الدین فضل الله راوندی ، مؤلف الکافی ، را  نام برد (علامه حلی ، الاجازه ، ص ۱۳۵ ؛ منتجب الدین ، فهرست ، ص ۱۴۴) دراین دوران ، برخی نیز به تفاسیرکوتاه گرایش یافتند که ازآن جمله است نهج البیان عن کشف المعانی القرآن محمد بن حسن شیبانی امامی دراواخر قرن ۷ ق که مخصوصاً مقدمۀ آتشین او درمخالفت با برخی ازمفسران پیشین مثال زدنی است . ازتفاسیرکوتاه دیگر می توان دقائق التأویل وحقائق  التنزیل ابوالمکارم محمود بن محمد حسنی رازی یاد کرد اثرتک جلدی اوسبکی واعظانه وخطایی دارد ومؤلف چندان به مباحث تخصص نپرداخته وبیش تر بر آن بوده که ، با بیانی خطابی وحماسی ، احساسان شیعی مخاطبان خود را تهیه  کند ۰ پاکتچی ، ذیل « تفسیر») .

پی نوشت ها:

حسکانی ، عبیدالله (۱۴۱۱ق) . شواهد التنزیل ، به کوشش محمد باقرمحمودی ، تهران ، ج ۱، ۲ .

ابن شهرآشوب ، محمد (۱۳۸۰ ق) . معالم العلماء ، نجف .

منتجب الدین رازی ، علی (۱۴۰۸ ق) . الاربعون حدیثاً . قم .

قزوینی رازی ، عبدالجلیل (۱۳۵۸) . نقض ، به کوشش جلال الدین محدث ، تهران .

علامه حلی(۱۴۰۳ق) . « الاجازه الی بنی زهره » ضمن بحارالانوار مجلسی (ج ۱۰۴) ، بیروت .

ابن طاووس ، علی (۱۴۰۰ق) . الطرائف ، قم .

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران