تعلیم و تربیت در دوره نوجوانی

زمان مطالعه : 6 دقیقه

توسط : ناظر محتوایی شماره یک

0 نظر

دوره بلوغ(۱) و نوجوانى(۲) از دیدگاه مربیان اخلاق، روانشناسان و سایر متخصصان دوره حساسى است که فیلسوفان قدیم از جمله: سقراط، افلاطون و ارسطو به آن توجه کرده‌‏اند. ژان‏ ژاک روسو در کتاب اِمیل، بلوغ را تولد ثانوى نامیده است. این مرحله که هم زمان با تغییر و دگرگونى در جنبه‏‌ هاى‏ جسمى و روانى و انتقال از دوره کودکى به بزرگسالى می‌باشد از نظر تربیتى دوره‏اى مشکل و مسئله‌‏ساز است.

دگرگونى در عواطف، احساسات، خلق و خوى، خیال‏پردازى، تنوع‏طلبى و غیره در این دوره رخ می‌دهد. بنابراین، با توجه به حساسیت ویژه دوره بلوغ از نظر جسمانى، عاطفى، عقلانى، اخلاقى، اجتماعى و به طور کلى رشد شخصیت نوجوانان، بایستى این دوره را مهم تلقى کرد و لازم است که از طریق آموزش ‏ هاى لازم و صحیح، نوجوانان را هدایت و ارشاد کرد.

بلوغ، نخستین علامت مرحله نوجوانى است و اهمیت آن به حدى است که در فرهنگ ‏ هاى مختلف مراسم و تشریفات خاصى را در پى دارد. این ویژگی‌‏ها با علایم و خصایص جسمانى و روانى مشخص است و علایم بدنى و جنسى کاملاً مشهود می‌باشد.

ویژگی‌‏ها و خصایص رفتارى نوجوانان که در روانشناسى بلوغ و نوجوانى به آن پرداخته می‌شود معمولاً از سن ۱۲ الى ۲۱ سالگى را شامل می‌شود. برخى از متخصصان این دوران را به سه مرحله تقسیم می‌کنند که عبارتند از:

الف) مرحله پیش از نوجوا نى که سن ۱۰ تا ۱۲ سالگى را شامل می‌شود.

ب) مرحله نوجوانى اولیه که از سن ۱۳ تا ۱۶ سالگى را در بر می‌گیرد.

ج) مرحله نوجوانى ثانویه که از سن ۱۷ تا ۲۰، الى ۲۱ سالگى را شامل می‌گردد.

البته این تقسیم‏‌بندى براى سهولت تحقیق می‌باشد و نمی‌توان آدمى را که یک سیستم یکپارچه است به واحدها و مراحلى تقسیم نمود چرا که رفتار او برگرفته از یک ارگانیزم به هم پیوسته است.

خصایص و ویژگی‌ ‏ هاى دوران بلوغ‏

عمده‏‌ترین خصایص دوران بلوغ و نوجوانى که اعمال و رفتار نوجوان را تحت تأثیر قرار می‌دهند و خیلى از آنها طبیعى می‌باشند عبارتند از:

الف) احساسات تند

یکى از خصایص این دوره در نوجوانى احساساتى(۳) بودن آنان است که با خشم، بی‌حوصلگى، قهر کردن، فریاد زدن، زود رنجى و برانگیختگى شدید همراه است. البته با افزایش سن این حالات کاهش یافته و رفتار او متعادل می‌گردد.

ب) احساس خستگى

در این دوره نوجوان از فعالیت ‏ هاى زندگى احساس خستگى می‌نماید و بعضاً کارها را نیمه تمام رها می‌کند و عجولانه تصمیم می‌گیرد.

ج) منزوى بودن

بعضاً نوجوانان با اعضاى خانواده خود مشکل داشته و از آنان دورى کرده و خود را در حالت رؤیا تصور می‌کنند و احساس می‌نمایند که اطرافیان، او را درک نمی‌کنند و برخلاف میل باطنى او عمل می‌کنند.

د) تعارض(۴) و ستیزه‌‏جویى اجتماعى

معمولاً نوجوان در این دوره از زندگانى با مسائل اجتماعى تضاد(۵) دارد و عدم موافقت، عدم همکارى، انتقاد کردن و حتى توهین به همدیگر زیاد مشاهده می‌شود که با گذشت زمان از بین می‌رود.

ه) عدم اعتماد به نفس

در مرحله بلوغ و نوجوانى، به دلیل انتقاد هاى بزرگسالان از نوجوانان، توقع و انتظار بیش از توان او داشتن، باعث می‌گردد نوجوان دوره‏اى از بی‌اعتمادى نسبت به خویشتن را پشت سر بگذارد و ترس(۶) از شکست(۷) داشته باشد.

تحولات در دوره نوجوانى به دلیل ترشحات هورمونى، ابتدا رنگ جنسى به خود می‌گیرد و به یک بحران مبدل می‌شود و در نهایت، به یک مرحله از ساخته شدن و آماده شدن براى زندگى اجتماعى تبدیل می‌شود.

از نظر رشد عقلى نوجوان پیشرفت قابل ملاحظه‌‏اى داشته و با کمک مقایسه کردن می‌تواند مسائل را پیش‏بینى کند، فرضیه‏‌سازى نماید و در نهایت استعداد(۸) بالقوه خود را به صورت بالفعل در آورد. همراه با تغییرات بدنى، دگرگونی‌هایى در تخیلات و تصورات، تمایلات و خواسته‏‌ها، احساسات و عواطف نوجوان به وجود می‌آید.

در مرحله نوجوانى استقلال‌‏طلبى، یکى از مسائل مهم به شمار می‌رود و نوجوان دوست دارد از نظر مالى خودکفا باشد که این باعث کشمکش درونى او می‌گردد. او باید هدف در زندگى را تشخیص داده و هویت(۹) خویش را بشناسد.

هویت، تصویرى است که فرد از خویشتن دارد که ممکن است با تصوراتى که دیگران از او دارند مطابق باشد و یا با آنان تفاوت داشته باشد، نوجوانانى که هویت موفق دارند با مشکلات به صورت منطقى برخورد کرده و براساس احساس ارزشمندى و عزت نفس(۱۰) از عهده حل مسائل بخوبى برمی‌آید و نوجوانانى که هویت موفق نداشته احساس شکست، تنهایى و بی‌کسى می‌نمایند که ممکن است به طرف بزهکاری‌‏ها کشیده شوند.

در بحران هویت، نوجوان شدیداً دچار اضطراب و ناراحتى ذهنى است به صورتى که نمی‌تواند جنبه‌ ‏ هاى شخصیت خویش را در خویشتن قابل قبول و هماهنگ سازمان دهد. به هنگام بحران هویت نوجوان در سه مورد یا بیشتر از موارد زیر دچار تردید و شک است:

۱- اهداف بلند مدت ۲- انتخاب شغل ۳- الگوى رفتارى ۴- رفتار و تمایل جنسى ۵ – تشخیص مذهبى ۶- نظام ارزش ‏ هاى اخلاقى ۷- تعهد گروهى.

این علائم حداقل سه ماه وجود دارند و باعث اشکال در عملکرد اجتماعى یا شغلى می‌شوند. بحران هویت نوجوان را به ابهام و سردرگمى می‌کشاند(۱۱)

موفقیت در کسب هویت پایدار، منوط به بلوغ بدنى و جنسى، شایستگى در تفکر انتزاعى و پایدارى در مقابل هیجانات است.(۱۲) نوجوانان در شکل‏‌گیرى هویت تحت تأثیر محیط اجتماعى خود می‌باشند، لذا تعلیم و تربیت نقش مهمى در این زمینه می‌تواند داشته باشد.

تغییرات دینى و مذهبى در دوره نوجوانى

نوجوانان در این مرحله از زندگانى گرایش خاصى به مسائل دینى و معنوى پیدا می‌کنند. بیشتر پسران و دختران در باره مفاهیم و عقاید دینى دوران کودکى پرسش ‏هایى می‌کنند و به همین سبب، دوره نوجوانى را مرحله تردید دینى می‌نامند. تغییرات دینى و مذهبى در دوره نوجوانى به سه شکل ظاهر می‌شود.

۱- دوره بیدارى دینى: در این مرحله، نوجوان علاقمند است همانند والدین خود، آداب و رسوم دینى را انجام دهد.

۲- دوره پرسشگرى: در این دوره به انتقاد از مفاهیم پذیرفته دینى می‌پردازد و پرسش ‏ هاى متعدد و متنوعى، مطرح می‌کند. می‌کوشد به حقایق دست یابد و نیاز هاى خود را پاسخ دهد.

۳- دوره بازسازى دینى: نوجوان احساس می‌کند که به حقایق دینى تازه‏اى نیاز دارد.(۱۳)

بنابراین، با توجه به رشد شناختى در دوره نوجوانى (مرحله تفکر انتزاعى)(۱۴) قضاوت ‏ هاى نوجوان با گذشته تفاوت داشته و به دنبال چرایى و چگونگى امور و رخدادها می‌باشد و در زمینه دینى از طریق استدلال مسائل را باید برایش تشریح کرد و تا حد ممکن باید از امر و نهى کردن پرهیز کرد و با او به عنوان یک مشاور(۱۵) رفتار نمود و ارزش(۱۶) براى تفکر و اظهار نظر وى قائل شد.

نگرانی‌ هاى دوره بلوغ‏

با توجه به تغییرات حاصل از ترشحات هورمون‏ها و تغییر اندام ‏ هاى جسمانى، نوجوانان نسبت به آن احساس نگرانى و اضطراب(۱۷) خواهند داشت و دختران بیشتر از پسران حساسیت داشته و دلواپسى آنان زیادتر خواهد بود. مهم‏ترین نگرانی‌ها در دوره بلوغ عبارتند از:

۱- نگرانى نسبت به وضع جنسى

پسران و دختران در این سن نسبت به مسائل بلوغ اضطراب و دلواپسى داشته و از تأخیر در ظاهر شدن نشانه‏‌ هاى بلوغ احساس حقارت خواهد داشت و حتى بعضى مواقع برعکس ممکن است به دلایل (ژنتیکى، تغذیه، وضع جفرافیایى و آب و هوایى، ورزش، عوامل اجتماعى فرهنگى و غیره) بلوغ زودرس(۱۸) باشد که این هم به نوبه خود می‌تواند باعث نگرانی‌‏هایى گردد.

۲- نگرانى در رابطه با قد

عمدتاً افزایش قد دختران از ۵/۱۰ سالگى شروع در ۱۲ سالگى سریع می‌شود. در پسران معمولاً قد بین ۱۲ تا ۱۳ سالگى شروع به افزایش کرده و بعد کُند می‌گردد و در ۲۱ سالگى متوقف می‌شود. افزایش در زمینه رشد قد مخصوصاً در دختران نوجوان باعث دلواپسى آنان می‌گردد و احساس می‌نمایند که جذابیت خود را از دست خواهند داد و پسران نیز نسبت به این مسئله حساس بوده و شاید احساس نمایند بیش از اندازه قد کشیده‌‏اند.

۳- نگرانى نسبت به وزن

وزن دختران به طور متوسط از تولد تا ۷ سالگى کمتر از پسران و از ۱۰ الى ۱۵ سالگى از پسران سنگین‌‏تر می‌شوند، ولى بعداً وزن پسران بیشتر می‌شود.

در وزن پسرها عضلات و در دخترها چربى ها نقش دارند. طبیعى است که در هنگام بلوغ وزن افزایش می‌یابد، ولى نوجوانان در این سن که آگاهی‌ هاى لازم را نداشته از افزایش وزن خود احساس ناراحتى می‌نمایند، مخصوصاً هنگامى که نوجوان به خاطر چاق بودن مورد تمسخر اطرافیان قرار گیرد که در این صورت ممکن است ناراحت و افسرده(۱۹) شود و به دنبال راهکارهایى جهت کاهش وزن باشد. این نگرانى اگر افزایش یابد چه بسا به دنبال انتخاب راه هاى نامناسب براى کاهش وزن از طرف نوجوان، باعث مشکلات جسمانى و روانى گردد.

۴- نگرانى در ارتباط با عادى بودن

به دنبال تغییرات جسمانى و روانى، بعضى اوقات نوجوانان نسبت به عادى و غیر عادى بودن خود احساس نگرانى می‌نمایند و دائم از دیگران سؤال می‌کنند که من چگونه هستم و از این طریق می‌خواهند طرز تفکر دیگران نسبت به خود را بسنجند. طبیعى است که پاسخ اطرافیان نسبت به این سؤال در رفتار و کردار نوجوان اثرگذار خواهد بود.

پی‌‏نوشت‌ها

۱) Muturity

۲) AdoLescence

۳) sentimental

۴) conflict

۵) contradiction

۶) fear

۷) failure

۸) aptitude

۹) indentity

۱۰) self-esteem

۱۱) احمدى، ۱۳۷۷، ص‏۲۹٫